Ժամանակագրութիւն

Թվին ՉԾԶ (1307) կաթողիկոս տէր Կոստանդին ամս ԺԶ (16): Յաւուրս սորա եւ Հեթոմայ եղեւ ժողով ի Սիս, առնել զտաւն ծ[ն]նդեան դեկտեմբեր ԻԵ (25) եւ զամենայն տաւնս սրբոց ուր եւ հանդիպի եւ արկանել ջուր ի սուրբ խորհուրդն:

[Թ]վին ՉԾԷ (1308) թագաւոր Լեւոն, որդի Թորոսի, ամ մի: Եւ միւս ամի թագաւոր Օշին, որդի Լեւոնի, կալեալ զաթոռ ամս ԺԳ (13): Սա ոչ հաւանեցաւ փոխել զկրօնս հայրենի:

Թվին ՉՀ (1321) կացեալ թագաւոր Լեւոն, որդի Օշնի: Ի սորա Գ (3) ամի կացեալ կաթողիկոս տէր Կոստանդին Լամբռոնացին ամս Դ (4):

Յայսմ ամի եկն Մսրցին ի Կիլիկոյ երկիրն եւ բազում առ եւ գերի տարեալ եւ զբերդն Ադանու քակեաց:

Յայսմ ժամանակի փայլէր իմաստութեամբ Մխիթար վարդապետն ի Մեծոփ հանդերձ աշակերտաւքն:

Թվին ՉՀԶ (1327) կաթողիկոս տէր Յակոբ. սա որդի գոլով քրիստոսասէր Գրիգորի Անարզաւեցոյ: Յաւուրս սոցայ, թվին ՉՁԴ (1335) յաւուր Համբարձման տեառն, ի լնլոյ չափոյ մեղաց մերոց, ի խաղաղ ժամանակի, ամիրան Հալպայ եկն ի Մամւէստիայ եւ յԱտանիայ եւ ընդ բոլոր երկիր եւ ի թագաւորական քաղաքն եւ առհասարակ սրայ •արակ ետուն եւ անթիւ գերի` զարս եւ զկանայս, զծերս եւ զտղայս եւ զանասունս առեալ տարան յաշխարհն իւրեանց:

Թվին ՉՁԶ (1337) վաղ•անեցաւ Մխիթար վարդապետն ի Մեծոփ:

/229/ Համառօտ պատմութիւն ազգաց Տա•կաց Օսմանցոց, որ բռնակալեցին միահեծան ի ծայրին Եւրոպիու բովանդակ հիւս[իս]ով եւ Բաբելոնիւ ընդ հարաւ:

Արդ` ի թվին ՈՀԱ (1222) այր ոմն անուն Օսման, այր շինական եւ հողագործ, յազգէ Սարակինոսաց, Տա•իկ կոչեցեալ, օրինօք պղծոյն Մահմեդի, որ թողեալ զաշխարհն իւր զԱսիայ ի Ճոխ գեղէ եւ եկեալ յայլ եւ յայլ տեղիս եղեւ գլուխ աւազակաց եւ ժամանակ ինչ գնացեալ յարեցաւ ի սուլտանն Ալայատին Կապադովկացոց երկրին ե եգիտ շնորհ յաչս նորա, առեալ ի նմանէ զօր բազում եկն էառ բազում կոտորմամբ զԲուրսայ, որ է Եփեսոս, եւ թագաւորեաց: Եւ եղեւ ինքնագլուխ սուլտան ամս Կ (60): Որդի զհայր պայազատեալ, որ սակաւ սակաւ տիրեցին ամենայնի, որ արդ հայտնի է ամենեցուն:

Թվին ՉԻԹ (1280) Ուրախան, որ եւ Օրհանի, որդի նորա, նստաւ սուլթան: Սա ընդարձակեաց զիշխանութիւն իւր` տիրելով բազում քաղաքաց, թագաւորեաց ամս ԻԹ (29), մեռաւ:

Թվին ՉԾԸ (1309) սուլտան Մուրատ, որդի նորա, թագաւորեաց ամս Կ (60): Եւ սա եւս մեծացաւ անթիւ զօրօք եւ մեռաւ:

[Թ]վին ՊԺԸ (1369) սուլտան Պայազիտ, որդի նորա, թագաւորեաց ամս ԺԴ (14): Ի ժամանակս սորա երեքտասան ամի թագաւորութեան եւ ի Թորգոմեանս թվականի ՊԼԲ (1383) ել Թամուր Լանկ. եւ պատ•առ ելից նորա է այսպէս. Արդ` այր մի Թամուր Լանկ անուն, օրինօք պղծոյն Մահմեդի, երեւեցաւ յարեւելս ի Սմրղնդ քաղաքի, լցեալ ամենայն չարութեամբ, զոր ոմանք ի Սարթափու ասեն զնա, մերձ յԱրտազ գաւառի, որ եւ գնացեալ ի Թարւէզ եւ զանօրէից յղեալ զնա ի քէշիկս պահել զթշնամիսն ի •անապարհին Խորասանու: Եւ անտի անցեալ զգետն Ջահուն գնացեալ ի Սմրղնդ եւ անդ եղեւ աւազակապետ եւ ժողովեցան առ նա արք անօրէնք, մարդասպանք. եւ գնացեալ նոքօք յեզր քաղաքին յափշտակեալ զերամակ նոցին. եւ ել իշխան քաղաքին պատերազմել եւ նոքա հարին եւ սպանին զիզխանն եւ զզօրս եւ տիրեաց քաղաքին Սմրղնդայ: Եւ առ զկին իշխանին Խանում անուն: Եւ զօրացեալ էառ զԲուխարայ, քաղաք եւ անցեալ ընդ գետն յայսկոյս, եկն յերկիրն Խորասանու, առնու զբազում քաղաքս նոցա եւ ահ եւ երկիւղ նորա անկաւ ի վերա ամենեցուն, տային զաշխարհն ի ձեռս նորա եւ նա զոնանս խաբէր, ոմանց երդնոյր եւ որդեգիրս առնէր եւ կիսոց զդուստրն իւր տայր եւ նովաւ սպանանէր: Եւ գնացեալ ի վերայ Խորասանու եւ թագաւորն նոցա Շահմասուրն ոչ ետ զքաղաքն եւ ոչ զՇիրազ, եւ զՔիրման, եւ զԱսպահան զամս Ը (8). եւ պիղծն Թամուր առ յերեսս խաղաղութիւն արար ընդ նմա եւ յետս դարձաւ: Եւ Շահմասուրն դեսպան, առաքեաց նմա բազում ընծայիւք, եւ նորա տեսեալ զդեսպան, եղեւ սուտ /230/ հիւանդ. եւ զենեալ գառն մի, էարբ զարիւնն եւ կոչեաց զդեսպանսն ի մէջ բազմութեան եւ եցոյց զդէմս իւր, իբր մեռելոտոյ եւ առաջի նոցա փսխեաց զարիւն գառին եւ դեսպանքն եկեալ վաղվաղակի աւետիս մատուցանէին Շահմասուրին, թէ այսօր կամ վաղիւ սատակելոց է Լանկ Թամուրն, իսկ չարահնարն պատրաստեաց զզօրս իւր զԴ (4) աւուր •անապարհ ի մի օր հասեալ ի Խորասան եւ պատերազմեալ բազում մարտիւ, սակաւ աւուր էառ զքաղաքն եւ զամենայն աշխարհն Խորասանու` զԲալհ, զՇիրազ, զՔիրման, զԱսպահան, զՆիւշապուհ, զԿուրան, զՄակուրան, զԹուն, զԹանջան, զԴաղման, զՄազանդարան, զՌէ, զԿաղուան եւ եհաս ի Սուլթանիայ ի սահմանս Ատրպատականի Թարվիզու: Եւ ղանն Թարվիզու փախեաւ կողմամբն Ըռըշտունեաց ի Բաբելոն, առ ազգային իւր: Եւ Թամուր Կաղն առ զԹարվէզ եւ անտի չուեալ եկն երկիրն Սիւնեաց ի վերա դղեկին Երընջակու եւ եկեալ յերկիրն Ճակատու առ զքաղաքն Սուրմարի, որ էր ամրափակեալ ազգին Բագրատունեաց եւ անտի յԱյրարատ եւ զամուրն Բջնոյ եւ սպան զեպիսկոպոսն Վանական եւ զայլ բազմութիւն քրիստոնէից: Եւ առ զամենայն աւարն գնաց ի Փայտակարան Տփխիս, էառ զնա եւ զթագաւորն Բագարատ ուրացոյց ի հաւատոց, որ էր յազգէ Հրէից եւ առ Գրիգորիւ հաւատացին ի Քրիստոս եւ յետոյ եղեն քաղկեդոնիկ: Եւ Բագարատ խաբեաց զԹամուր, թէ տուր զզօրս քո, զի երթեայց զամենայն ազգս Վրաց, ածից ի կրօնս քո, որք են լեզուք Ը (8): Եւ նա հաւանեալ ետ: Եւ Բագարատն յղեաց գաղտ առ որդիս իւր Կոստանդին եւ Դաւիթ գալ ծածուկ ընդառաջ ծնօղին, զի կարիցէ փախչել: Երբ իւր առեալ զզօրս Չաղաթային բերեալ ի նեղագոյն եւ ի կածան տեղիս եւ որդիք թագաւորին սուր եդեալ կոտորեցին ԲԺ (12)-ան Ռ (1000) անձինս եւ առեալ զհայրն իւրեանց գնացին յաշխարհն իւրեանց: Իսկ պիղծն Թամուր յեղանակս գարնանային ժողովեաց զզօրս իւր գնաց ի վերա Թուրքման Ղարա Մահմատին եւ նա խույս տւեալ. եւ Թամուր մեծաւ արշաւմամբ հասեալ նմա ի վրա Ճապաղջրոյն եւ պատերազմեցան, եւ պարտեաւ Թամուրն ի նմանէ, զի զզօրագլուխն նորա սպան: Եւ Թամուրն եկն յերկիրն Պալունեաց ի գաւառն Տարօնոյ եւ բռնաւորն սիրով ընկալաւ, եւ անտի ի Բաղէշ քաղաք: Եւ ամիրայն Ամիր-Շարաֆ սիրով հնազանդութեամբ ընկալաւ զնա եւ նա ետ նմա եւ աշխարհին գիր աղատութեան երդմամբ եւս առաւել կարդացողաց: Եւ գնացեալ առ զՂլաթ, զԱրծկէ, զԱր•էշ, զԲերկրի /231/ հեշտութեամբ, զի կամաւ ետուն եւ հնազանդեցան եւ եհաս ի վերա Վանայ քաղաքին, զաւուրս Խ (40) պաշարեալ կանգնեաց զհողաբլուրսն պատնէշ եւ բռնաւորն նոցա փախեաւ եւ ետուն զբերդն: Եւ ո՞ կարէ ընդ գրով արկանել զաղէտս, զի քաղաքն, ամենայն երկիր ընդ մէջ բերդին էին եւ առհասարակ զամենեսան ընդ վայր արկին, մինչ զի յետին անկեալքն ի վրա մսադէզին այլ ոչ մեռանէին. եւ բազում աւարաւ դարձաւ ի Սմրղնդ եւ տիրեաց ամենայնի: Այլ մեք յետս դարձցուք, զի յորժամ գնաց Թամուրն յԱնկուրիայ ընբռնեաց զսուլտան Իլտրում Պայազիտն եւ եդ ի ղաֆազ փակեալ եւ անդ մեռաւ, զի յաւուրսն յայնոսիկ ի Պուրսայէ անդ էր գնացեալ թվին ՊԼԳ (1384) եւ ըստ ոմանց ՊԼԶ (1387):

Թվին ՊԼԴ (1385) նստաւ ի տեղին սուլտան Մահմատն ամս Ի (20): Սա յաղթող երւեալ քան զհայր իւր եւ ընդարձակեաց զլար իշխանութեան: Ի սորա աւուրս փայլէր յարեւելս մեծ վարդապետաց վարդապետն Յովհաննէս Կախիկն, կախեալն ի սէրն Քրիստոսի, ի գաւառէն Որոտու, ի գեղջէն Վաղընդու, որդի մեծ իշխանին Իւանոյ, որ ի զարմէ Վասակայ էր, սա յոյժ իմաստուն եւ անյաղթ փիլիսոփայ, աշակերտ մեծին Եսայեայ եւ Տիրատրոյ վարժապետացն մերոց: Առ սա ժողովեցան բազում աշակերտք եւ եղեն անյաղթ փիլիսոփայք, որոց գլխաւորք Գրիգոր Տաթեւացին, Սարգիս Սորբեցին, Յոհաննէս Մեծոփայ եւ այլ անթիւ պարք վարդապետ, որք ի նմանէ առին գաւազան` Յակոբ, Գէորգ, Մխիթար:

Եւ եղեւ վաղ•ան վարդապետին Յոհանու Որոտնեցոյն ՊԼԷ (1388): Եւ հաւանութեամբ ամենայն եղբայրցն եդին ի տեղին զԳրիգոր Տաթեւացին: Եւ զմարմին Յոհաննու եդին ի վանս Երընջակոյ, ընդ Մաղաքիայ •գնաւոր վարդապետի, որ էր ի ծովահայեաց քաղաքէն Ղրիմայ, աշակերտ սորին եւ հոգաբարձու Բ (2) դասատանցն Յոհանու եւ Սարգսի: Ի ժամանակս սոցա պայծառացան ամենայն եկեղեցիք Հայաստանեաց, զի Գ (3) վարդապետք անուանիք եւ գլխաւորք կային` մեծն Գրիգոր Տաթեւացին ի Տաթեւ եւ յամենայն արեւելս, եւ երկրորդ Սարգիս, որ էր տէսուչ Աստապ[ատ]այ, եւ թվին ՊԼԸ (1389) եկն բնակեցաւ ի սուրբ ուխտն Խառաբաստու Սուխարայ վանք կոչեցեալ, Աստուածածին վերաձայնեալ եւ կացեալ անդ ամս ԺԹ (19): Եւ աշակերտք բազում էին սորա` Գրիգոր Ծերն, Յակոբ, Մարգարէ, Հովանէս, Մկրտիչ, Կարապետ, Մելքիսէթ, Սարգիս, Մաթէոս, Կարապետ, Թումաս: Եւ սա բազում հակառակութիւն կրեաց յաշակերտաց իւրոց: Եւ յետ վաղ•անի Սարգսի եկաց ի տեղի նորա Վարդան վարդապետ ամս Դ (4): Եւ ապա Գրիգոր Խլաթեցին ոչ ի նոյն վանս, այլ ի սուրբ ուխտն Ցիպնայ, որ /232/ ՊՀԴ (1425) թվին նահատակեցաւ ի Բաղիշու կողմանց Մարաց. եւ Յակոբ վարդապետ •գնաւոր ամփոփեաց զսուրբ մարմին ի Ցիպնա վանից ներքոյ եւ ամ մի սպասաւորեալ տապանին անդէն վաղ•անեցաւ: Եւ յետ Բ (2) ամի նոյն Քուրթն գնացեալ ի Տոսպ գաւառ սպանին զմեծ առաքինի վարդապետն Յակոբ: Ի սոյն ամի Ղազար Բաղշեցին սպանին ի Սասնոյ լեառն:

Այլ մեք դարձցուք ի վեր ի մեծ Գրիգոր Տաթեւացին, որ ի վրդովմանց վերին աշխարհին առեալ զաշակերտս իւր ԲԺ (12)-ան եւ զաշակերտս մեծին Սարգսի, որ յետ վաղ•անի նորա գնացեալ էին առ նա ի Տաթեւ ԲԺ (12)-ան, որպէս ցուցաք եւ այժմ ասացից զիւր աշակերտսն, որ էին վարդապետք` Մխիթար Տաթեւու, Յովանէս ի վանիցն Հերմոնի, Գալուստ ի Վաղընդու, Սիմէոն ի Սիւնեաց, Յակոբ Բոստացի, Գրիգոր Արարատեան, Գրիգոր, Մաթէոս Ջուղայեցի, Աւետիս Աստապատցի, Եղիա Յոծոպու, Յակոբ ի Վաղընդու, Յունան ի Շամախու, Յոհանէս Կարմիր, Գ (3) աշակերտ այլ յայլ տեղիս` Մովսէս Տփխեցի, Մկրտիչ Փայտարանցի, Ստեփանոս Թարվիզոյ: Եւ սոքօք հանդերձ եկն յերկիր Քաջբերունեաց ՊԾԸ (1409) թվականին, ի սուրբ ուխտն Մեծոփայ, առ հոգեւոր եղբայրն եւ որդին իւր Յոհաննէս վարդապետ Ար•իշեցի առաջնորդ սուրբ ուխտին, որ զիշխանութիւն առեալ էր ի Յոհաննէս Որոտնեցոյն եւ գաւազան ի Տաթեւացոյն. եւ յայսմ ամի աւարտեալ էր զտա•ար Տիրուհոյ սուրբ կուսին յետ Է (7) ամի, ըստ դաշանց ուխտին սուրբ վարդապետին. եւ այժմ առ սա եկն Տաթեւացին. եւ սուրբ վարդապետն Յովհանէս մեծապէս սիրով ընկալաւ զնոսա, իբրեւ զհարազատ որդի հպատակ կայր սուրբ վարդապետին Գրիգորի եւ որոց ընդ նմա, զի աւելի էին քան զութսուն ոգի` ԻԴ (24) վարդապետք եւ այլքն աբեղայ եւ հարազնագեաց կրօնաւորք, զի Տաթեւացու հայրն յԱր•շու կողմանցն էր, վասն որոյ արձակեաց զկողմունս Ար•իշու եւ զամենայն Բզնունիս ի կապանաց Աղթամարա եւ կոչեաց զկաթողիկոսն Աղթամարայ, զի գայցէ ի հնազանդութիւն սուրբ աթոռոյն ըստ տեսլեան իւրոյ եւ նոքա ոչ կամեցան լսել սրբոյն. եւ բազում անգամ աղաչեաց եւ բնաւ ոչ լուան եւ ոչ եկին առ նա, վասն որոյ կրկին բանադրեաց զԱղթամար եւ զհնազադեալս իւր ԷԺ (17)-ան գլխով. եւ զԱր•եշ արձակեաց եւ աւրհնեցին զեկեղեցին եւ արարին նաւակատիս եւ յետ ամի միոյ գնացեալ ի Յայրարատ եւ անտի յաթոռն իւր ի Տաթեւ եւ անդ վաղ•անեցաւ թվին ՊԿԲ (1413): Եւ ընդ նմա գնացեալ Յոհանէս վարդապետն մինչեւ ի Յայրարատ երկիրպագանել աստուածամուխ սուրբ Գեղարդ/233/եան եւ պատկերի Փրկչին եւ անդ եղեւ վաղ•անին ի նմին ամի: Եւ զայս կար•ոյ ասացի ոչ թէ այս կար• ի կատարեալ պատմագիր է, այլ համառօտ, իբրեւ ծաղկաքաղ արարի վասն դիւրահաւանութեան:

Թվին ՊԾԴ (1405) նստաւ սուլտան Մուրատ, որդի Մահմատի, ամս ԼԷ (37):