Տարեգրութիւն

/74/ Ի թվին ՊՂԹ (1450) ել Ճհան[շ]այ միրզա ի Թավրիզու յաշխարհէ եւ էառ զԵզնկայ. եւ անտի առաքեց զոմն զաւրագլուխ ի Միջագետս Թրխան աւղլի անուն. եւ նա եկեալ գերեաց զԹիլգուրան եւ աւերեաց զնա եւ չարչարեաց զբազում քրիստոնեայս եւ նահատակեաց. եւ անտի եկեալ ի Ռասըլէն, ի սահմանս Մերտինայս: Եւ մերտինցիքն զարհուրեցան. եւ բազումք ելեալ ամրացան յամրոցն Մերդնոյ:

Ի թվիս Ջ (1451), որ նաւասարդի էր աւրն կիրակի, եկեալ Թրխան աւղլին պատերազմեցաւ ընդ մերտնցոցն եւ կոտրվաւ ի Տնիսայ Ազապի գլուխն: Եւ զկնի վեց աւուրն, յաւրն ուրբաթու, քաղաքացիք ապստամբեցան ի Ճհան[գ]իր ամիրզայէն եւ ապսպրեցին զքաղաքն ի Թարխան-աւղլին. եւ ըստ արժանացն նոցա զոմանս տուգ[ա]նեց եւ զոմանս թալանեաց եւ սկսաւ բանալ զդարաներն, որ կայր ինչք մերտնոցն, եւ զինչ որ հաւանէր յափշտակէր եւ զինչ որ մնայր ի հնգից զմէկն առնէր. եւ կապուտ նշան եդիր ի վերայ քրիստոնէիցն եւ բազում չարիս արար, զոր թէ գրէի մի ըստ միոջէ նա գիրք մի լինէր, զինչ Եսայի Քաղուածս եւ այլ շատ: Եւ սկսան քաղաքացիքն եւ Ղարա-Ղոյունլու խսարիլ զբերդն ի նաւասարդէ ի Զ (6)-էն ի վեր, յորում էր թվականն Ջ (1451). եւ զկնի Զատկի ԻԸ (28) աւուր, ի Յերեւման խաչի կիրակին, եկեալ Ճհանկիրն Յամթայ ի Մերտին եւ ոչ հնազանդեցան նմա մերտնցիքն: Եւ դարձաւ Յամիթ եւ զկնի այնորիկ եղեւ պատերազմ մեծ ի դուռն Ամթայ եւ կոտորումն մեծից երկու դիմացն եւ սպանաւ անդ Մեսրոպ էրէց, Նախաշ տէր Մկրտչի որդին: Եւ այս պատերազմս եղեւ ի երեքշաբթի, որ զկնի երկու աւուրն հինգշաբթի, Համբարձումն էր:

Իսկ ի թվիս ՋԱ (1452), յաւուրս երկուշաբթի, արձակեցին ի բերդէն զռաղիաթն ի խատէն ամէքն հիւանդ, կիսովն ի վայր կուոռէին եւ հապ ուտէին եւ քան զկոտորածն կումնային, կացին ըռաղիաթն տարի մի, պակաս Ե (5) աւր, ի խսարն. որոյ յայնմ աւրերն եկեալ էր Մհամատ ամիրզայն, Ճհանշի որդին, առ Ռուստամ Թրխան աւղլին եւ խոտրեցին զՃհանկիրն ի Յամիթ, որոյ վ•ար եղեւ այս գրոց եւ զառաջնայ Աստուած գիտէ:

Ի սմին ամի յաւագ Զատիկն հաշ[տ]ութիւն եղաւ, հաշտեցան Ճհանշահ եւ Ճհանկիրն եւ դարձոյց զՄերտին ի Ճհանկիրն: Եւ յաւագ պահոցն գնաց Ռուստամ պատերազմել ընդ Հասան պէկն ի Ջերմուկն եւ կոտրվաւ Ռուստամն:

Եւ ի նոյն պահին բլաւ մզկի[թ]ն բերդին Մերտ[ն]այ, առանց շարժի եւ անձրեւ[ի]:

Դարձեալ ի նոյն պահքն կայծակ իջաւ ի վերայ Մարտին եւ այրեաց զնա, ի նոյն Մերտնայ բերդն:

Ի նմին ամի ելաւ Ճհանկիրն Յամթայ եւ գնաց Քուրթ թալանել. եւ Հասան պէկն եկեալ մտաւ Յամիթ եւ էառ զնա. եւ Ճհանկիրն փախստական եղաւ. եւ եկեալ ի Մերտնայ բերդն մտաւ սեպտեմբերի Ի (20):

Յամին ՋԲ (1453) եկաւ Հ[ա]սան պէկ եւ խսարեց զՄերտին ԺԵ (15) աւր. եւ ապա հաշտ[եցան] Բ (2) եղբայրքն` Ճհանկիրն եւ Հասան պէկն:

Ի նմին ամի վախ•անեցաւ Յովանէս էրէցն, Ղուկաս երիցու որդին, յուլիս Ա (1):

Յամին ՋԳ (1454)-ի յունվար ԺԱ (11), յաւուր շաբաթու, վախ•անեցաւ Առաքել վարդապետն յԱրզնի:

Յամին ՋԵ (1456) եկաւ Հասան պէկն Յամթայ եւ գնաց ի Ճղիրայն խատել զնա. եւ նոքա հնազանդեցան նմա եւ եղեն հարկատու: Եւ անտի եկեալ ի Մերտին. եւ խնդրեաց զսուլտան Համզայն, զՃհանգրի որդին, Կ (60) հոգով լինել նմա հեծելքաշ եւ Ճհանկիրն ոչ ետ: Եւ նա արածեաց եւ քաշեց զՄերտնայ մուտքն եւ կտրեց զայգիքն, իսկ Ճհանգիրն ելեալ գնաց առ Ճհանշահն եւ խնդրեաց ի նմանէ հեծեալ, զի գայր պատերազմել ընդ եղբաւրն իւր Հասան պէկն: Եւ ետ նմա զԵզնկայ քաղաքն եւ ասաց նմա` գնալ յԵզնկայ. եւ զԱրապշահ պակն, յոր Երզնկայ էր, առնուլ ընդ իւր եւ երթալ պատերազմել ընդ Հասան պակն: Իսկ Արապշահ ոչ իշխեաց գալ պատերազմել ընդ Հասան պակն, այլ ապսպրեաց զԵզնկայն ի Ճհանկիրն եւ ինքն գնաց առ Ճհանշահն, որ ի Չաղաթայ էր: Իսկ Հասան պէկն քշեց զկնի նորա Ը (8) աւուր •անապարհ եւ յորժամ ոչ գտաւ զնայ, դարձաւ Յամիթ քաղաք իւր: Իսկ Ճհանկիրն, յորժամ հասան պէկն գնաց զկնի Արապշին եւ անդ ժղուլ մնաց, ել ի Յեզնկայ փախստական եւ թողեալ անդ զորդին իւր զՄուրատ բէկն եւ եկեալ ի Մերտին:

Յամին ՋԶ (1457) առաքեաց Ճհանկիրն զեղբայր իւր զՈւայիս պէկն առ Ճհանշահն ի Չաղաթէն եւ գանգատ արար ի վերայ Արապշին. եւ Ճհանշահն զԱրապշահն թալանեց եւ զնդանեց: /75/ Եւ փոխանակ Արապշին եկ Ճհանկրին այլ հեծել. գլխաւորք հեծել էին` Ռուսթամ պակն, Թրխանի որդին եւ Ալիշաքար պակն եւ իւր որդին եւ Սաւալան պակն եւ Փիր պակն. զսոսայ իւրեանց հեծելօք առաքեաց Ճհանշահն յաւգնութիւն Ճհանկրին առ ի պատերազմել ընդ Հասան պէկն: Եւ եկեալ սոքա Ճհանկիրն իւր հեծելովն եւ Սաւրայ պարոնով գնացեալ Յամիթ ի պատերազմ եւ խմպեալ պատերազմին եւ Բ (2) կողմունքն եկեալ ի պատերազմ. զօրացաւ Հասան պակն եւ պարտեցաւ Ճհանկիրն: Քանզի Ճհանկրի զաւրքն ծռան եւ Ճհանկիրն փախեաւ եւ զաւրքն ցրուեցան: Եւ Ռուստամն, Թրխանի որդին, ըմբռնեալ եղեւ եւ տարեալ առաջի Հասան պէկին կացուցեալ եւ զկնի Գ (3) աւուր եսպան զնա: Իսկ կին Ռուսթամին փախեաւ եւ հասաւ յԱւրէլ քաղաքն իւրեանց եւ յղարկել խնդրեաց զլաշն Ռուսթամին եւ տարաւ զնա յՕրէլ: Իսկ Ալիշաքարն եւ իւր տղայն Ալի միրզայն եւ Սաւալան պակն սոքա եւս ըմբռնեցան եւ արկել նոցա Հասան պէկն ի զնդան, իսկ Փիրի պակն մազապուրծ եղաւ: Եւ այս հեծելիս կոտորած Ճհանկիրի վախն էր պատ•առ եւ իւր զաւրացն ծռումն նոյնպէս: Եւ Ույանիսն փախաւ, իսկ Սուրայ տէրն ըմբռնեցաւ. եւ Հասան պէկն էառ զիւր Բ (2) անառիկ բերդորայքն եւ ետ նմա զՕշին գաւառն: Իսկ մերտնցիքն, յորժամ զայս ամենայն տեսան, միաբանեցան մեծ եւ փոքրն եւ ասացին Ճհանկրին, թէ «Հնազանդեայ քո եղբաւրդ եւ տուր նմա զքո որդի հեծելքաշ, ապա թէ ոչ մեք այսուհետեւ ոչ ունիմք կարողութիւն հակառակ կալ Հասան պէկին, եթէ գայ պատերազմել ընդ մեզե: Եւ Ճհանկիր առաքեաց զորդին իւր Լ (30) հոգով հեծելքաշ եւ հաշտեցան: Տեսէք եղբայրք, զանմտութիւն Ճհանկրին, որ այս ամենայն արհաւիրքս, որ եղաւ եւ ամենայն աւերութիւն եւ ապա ետ զորդին, եւ թէ տարով մի յառաջ տուեալ էր զորդին, այս ամենայն աւերութիւնս չլինէր:

Ի սմին ամի եղեւ շարժ եւ բլաւ Կեղոյ կէս բերդին եւ Եզնկայ քաղաք տապալեցաւ եւ ջրահեղձ եղաւ: