Ժամանակագրութիւն (1871)

Պարտ է զի յայսմ միջոցի գրեմք սակաւուք սակս Թուրքաց ելիցն թէ յորմէ՞ ազգէ են, եւ կամ ո՞ր է բնակութիւն նոցա, եւ կամ զիա՞րդ բնակեցան առ մեզ, գալով յերկիրս յայս:
      
       Ասէ սուրբն Մովսէս 'ի գիրս արարածոցն , թէ «Թորգոմ ծնաւ զԳովգ եւ զայլս ընդ նմա . » յայտ է` զի յազգէ Յաբէթի է Թուրքդ, որ է Գովգ եւ Մագովգ: Եւ Թուրք վասն Թորգոմայ ասին, որ յետ աշտարակին գնացին յարեւելս եւ դարձան 'ի կողմն հիւսիսոյ, եւ առին բնակութիւն 'ի մէջ երկուց լերանց մեծաց եւ երկայնից. եւ ձգեցան տարածեցան յարեւելից հիւսիսոյ մինչեւ յարեւ մուտս հարաւոյ. եւ ունին երկու դրունս, մին դուռն բանայ 'ի Պարս եւ մին դուռն 'ի Վիրս, զորս փակեաց Աղէքսանդր Մակեդոնացին: Եւ են նոքա պարկեշտ 'ի ցանկութիւն կանանց եւ հեղ գնացիւք եւ անագահք, եւ պաշտեն մի Աստուած, եւ կարծեն թէ երկինք է այն մի Աստուածն. զի ասեն կօն տանգրի, եւ կօնն ըստ նոցա լեզուին կապոյտ կոչի, որ է կապոյտ Աստուած, զոր կարծեն վասն երկնից: Եւ ուտեն զամենայն մեռելոտի եւ զգարշելի, եւ ագանին բրդեղէնս եւ մազեղէնս, զի այլ ինչ ոչ լինի առ նոսա. եւ ոչ ունին օրէնս ինչ գրով եւ ոչ աւանդութեամբ, զի ոչ գնաց առ նոսա Մարգարէ կամ Առաքեալ : Եւ վասն այնորիկ դրամբք արգելին զնոսա, զի մի ' ապականութեամբ լցցեն զերկիր եւ բազմութեամբն իւրեանց աւերեսցեն զաշխարհս: Եւ զդուռնն զայն` որ բանալ 'ի Պարսս, առաւել ամրացուցին Պարսիկք զշինեալն յԱղէքսանդրէ բերդ մի, եւ շինեցին բերդս վեց եւ կացուցին պահապանս. եւ յորժամ պէտս ունէին զօրացն, հանէին 'ի նոցանէ Պարսից թագաւորքն վարձուք, եւ 'ի վճարմանն պատերազմին դարձեալ տանէին արկանէին 'ի ներքս :
       Ասէ վասն նոցա Եզեկիէլ մարգարէն բանւ Տեառն, ելանլ Գովգայ եւ Մագովգայ` իշխանաց Թոբէլայ եւ Ռոսմոսոքայ, նոքօք սպառնայ ազգին Հրէից, եւ անդէն կոտորիլ ասէ յԵրուսաղէմ. եւ երկիցս կրկնէ մարգարէն զպատուէրն Գոգայ եւ զապականութիւնն նոցա : Այլ եւ` թէ ուսումնասէր կամօք միտ դիցէ ոք, երեք անգամ կրկնէ զելիցն նոցա, որ առաջինն եղեւ յաւուրս Կամբիւսեայ Պարսից արքայի. զոր ոմանք երկրորդ Նաբուգոդոնոսոր կոչեն: Սա վարձեաց &ի Թուրքաց եւ յաղթեաց թագաւորին Աթուրացւոց , եւ առաքեաց 'ի ձեռն Հողամփառնայ (Հողոփեռնեայ) 'ի Պաղեստինէ: Եւ զկնի նորա այլք 'ի թագաւորացն Պարսից հանին եւ բերին օգնական իւրեանց 'ի ՄԱկեդոնացւոցն 'ի Սասանեանցն, որք գային եւ տային (տանէին ) յաշխարհն իւրեանց ոսկի եւ արծաթ եւ հանդերձս եւ պտուղս եւ այլ բարութիւնս բազումս, եւ զնոցա ցանկութիւն շարժէին ելանելոյ` թէ լինի հնար: Եւ նախ քան զգալուստն Քրիստոսի հինգ հարիւր եւ մետասան ամաւ դիպեցաւ նոցա ելանել այսպիսի պատճառաւ: Յորժամ ըստ սովորութեանն դարձուցին զնոսա զհանեալ Թուրքն յերկիրն իւրեանց եւ գնացին մերձ 'ի դուռն, դարձան 'ի վերայ տարողացն Պարսից եւ սպանին զնոսա, եւ յափշտակեցին բերդ մի եւ մտեալ 'ի ներքս ամրացան, եւ ազդ արարին ազգին իւրեանց, եւ ելին բաժին մի եւ առին զայլ բերդսն եւ արարին ընդ իւրեանց հրամանաւ զդուռն. եւ յաճախեաց յայնժամ ելանել բազմութեանցն որ կային 'ի ներքս: Եւ յայնժամ գիտացեալ` դարձեալ ամրացուցին զդուռնն, եւ ելեալ եկին յերկիրն Արաղոյ, յաշխարհն Պարսից, եւ ասեն` թէ սպիտակ կենդանի ինչ իբրեւ զշուն առաջնորդէր նոցա, եւ յորժամ ցրուիլ ջանային` կանչէր կենդանին եւ դառնային առ նա եւ երկրպագէին նմա. եւ այսպէս յաշխարհէն իւրեանց մինչեւ յԱրաղա առաջնորդէր նոցա, եւ ապա եթող զնոսա, եւ անյայտ եղեւ երեւումն :
       Եւ նոքա եղեն երեք բաժին, եւ ձգեցին վիճակ երեք գաւազան. մինն անկաւ 'ի կողմն հարաւոյ, եւ գնացին բաժին մի 'ի նոցանէ 'ի կողմն Հնդկաց եւ խառնեցան 'ի նոսա հնազանդութեամբ: Եւ երկրորդն անկաւ յարեւմուտս հիւսիսոյ, եւ գնաց միվի բաժինն նոցա յարեւմտից Թրակիոյ եւ բնակեցանանդ, եւ յանուն աշխարհին կոչեցան Կոմանիք: Եւ երրորդն անկաւ 'ի միջոցս երկրի, եւ եկին խառնեցան 'ի Պարսիկս: Եւ յետոյ ելին այլք բազումք, եւ դարձեալ փակեցին զդուռնն: Եւ էին 'ի նոսա եւթանասուն գլխաւորք, որք եկին 'ի յԱրաղայ եւ արարին 'ի մէջ իւրեանց ծիր եւթանասուն իշխանքն, եւ կանգնեցան բոլորեալ զծրաւն, եւ իւրաքանչիւր գաւազան 'ի ձեռինիւրում, եւ սահմանեցին եւ ձգեցին զգաւազանսն վեր 'ի յերկինս եւթանասուն գլխաւորքն եւ ասացին` թէ «Ոյր գաւազան անկանի 'ի մէջ ծիրին, նա թագաւորէ . » եւ իբրեւ ձգեցին, ինն գաւազանն անկաւ 'ի ծիրն եւ մէկն ցցեցաւ: Եւ կանգնեցին 'ի տեղւոջն ինն թագաւորութիւն, եւ ութն հնազանդեցան միոյն` որոյ գաւազանն ցցեցաւ, եւ կան անդ հաստատուն եւ ունին զդուռնն. եւ տիրեն ներքոյ երկու լերանցն, որոց անուանք լերանցն կոչին Ստինք աշխարհի. եւ նոյնպէս տիրեն արտաքոյ լերանցն բազում աշխարհհաց. եւ անուն գլխաւորին իւրեանց հանապազ կոչի Խաքան , զի այն էր առաջնոյ թագաւորին անունն, եւ գայ ազգէ յազգ: Եւ վասն զի բազումք 'ի նոցանէ խառնեցան յԱրաբացիս, եւ նոցա անուամբն կոչին Մսլիման, 'ի Մսլմայ առեալ զանուանակոչութիւնն, որ էր առաջնորդ զօրացն որք գնացին 'ի Կոստանդինուպօլիս : Եւ այսու մանաւանդ յարեցան 'ի նոսա, զի մի Աստուած քարոզեն Տաճիկք իբրեւ զնոսա: Եւ լուան 'ի նոցանէ թէ մի ' երկրպագէք արարացոցս, վասն այնորիկ անարգեն զխաչն: Իսկ այլքն որ գնացին 'ի ՀՆդիկս, որք յարեցան 'ի քրիստոնեայս` քրիստոնեայք եղեն, եւ որք 'ի կռապաշտսն յերեցան, նոյնպէս կռապաշտք եղեն, այսպէս եւ որ յարեւմուտս` պէսպէս օրէնս առին :
       Նմանապէս եւ ժամանակաւ ընդ միւս դուռն հանին Հայք եւ Վիրք, օգնական իւրեանց, եւ յարեցան 'ի նոսա, եւ եղեն քրիստոնեայք: Ի նոցանէ են եւ Խիւչախքն անուանեալք ըստ բառին Վրաց. զի ըստ նոցա լեզուին խիւն ձոր կոչի, եւ չափն աման, որպէս թէ` 'ի ձոր ամանած կան, եւ հանեն որպէս յամանոյ :
       Արդ, առաջին ելանելն Կամբիւսիւ է, որպէս ասացաւն. եւ երկրորդն` որ առ Տաճկաց (Արաբաց ) թագաւորօքն եկին 'ի Պաղեստինէ, եւ որպէս Յովհաննէս ասիացին ասէ, թէ «Չորս հազար Թուրք կային զհետ Աբու Սահակայ , յորժամ էառ զԱմուրիա քաղաք»։ Իսկ երրորդն դեռ եւս լինելոց է մօտ 'ի կատարած աշխարհի. որպէս մարգարէն Եզեկիէլ ստուգէ երեք անգամ գալ նոցա ընդ մինջոցս աշխարհի 'ի Հրէաստան երկրի: Եւ ասեն, թէ յորժամ Տիբեր կայսր առաքեաց դեսպանս առ նոսա, նոյնպէս եւ Յուստիանոս եւ Հերակլ, 'ի տեսանելն զնոսա` լայր Խաքանն. եւ հարցեալ նոցա զպատճառն լալեաց, եւ ասէ. «Կայ առ մեզ նախագիտութեան բան 'ի հարցն աւանդից, թէ յորժամ Հոռոմաց թագաւորքն ընծայիւք եւ կառառօք հնազանդին Թուրքաց, յայնժամ մերձեալ է աւերն աշխարհի»։ Եւ եհարց Խաքանն, թէ «Դուք Հռոմայեցիքդ հարկս տայք Պարսից` թէ ոչ»։ Եւ նոքա ասեն. «Ո'չ, այլ Պարսիկք հարկին Հոռոմոց, զի Տրայիանոս հարկ եդ 'ի վերայ Պարսից»։ Եւ զարմացաւ Խաքան : Բայց դեսպանքն որ գնան առ նոսա, ոչ թէ 'ի բուն աշխարհն նոցա երթան, այլ 'ի դուրս կոյս աշխարհն որ ասի Մարաղա: Եւ զհինգ հազար կուսանսն Շապուհ Խաքանայ առաքէր , որ արտաքոյ բուն աշխարհին իւրեանց նստի յընդարձակ վայրի: Բայց կան նոքա բուն օրինօք աշխարհին իւրեանց, զատ անտի որ մարդ ոչ ուտեն իբրեւ զգաւառինս իւրեաց :
       Իսկ 'ի թուին Ասորւոց ՌՅԿԱ (1361), եւ Հայոցն ՆՁԸ (488) թագաւորեաց Յունաց Կոստանդիանոս (Ժ ) Մոնոմախն` ամս երկոտասան , այր մեծահոգի եւ առատաձեռն. եւ ունէր զսա ցաւն Նկրիս : Եւ զՏաճկաց թագաւորութիւնն Աբլաբաս (Ապուլ -Սէվուար) ունէր :
       Յայսմ ժամանակի ընկղմեցաւ Եզնկայ քաղաքն Հայոց ջրով, եւ մնաց միայն տուն մի հաւատացեալ եւ ողորմած առն, որում անունն Կիրակոս էր, եւ հոգետուն մի: Եւ 'ի սոյն ամի եղեւ շարժ սաստիկ 'ի պահքն Առաջաւորաց : Եւ 'ի նոյն տարւոջն եղեւ հակառակութիւն յԱնտիոք եկեղեցականաց ուղղափառաց վասն իրաց ինչ, եւ ոմանք 'ի նոցանէ գնացին առ պատրիարգն երկաբնակ, եւ նա դարձոյց զնոսա յաղանդն իւր, եւ զայլ ուղղափառսն բովանդակ հալածեաց 'ի քաղաքէն. եւ առ 'ի նոցանէ զեկեղեցին որ շինեալ էր 'ի վերայ գերեզմանին Ղուկասու Աւետարանչին, զկնի առնլոյն զսուրբն Պետրոս: Եւ 'ի զատկի տօնին` ի նոյն աւուրս եհան Աստուած ընդ կառափն նորա. անկաւ հուր յերկնից եւ այրեաց զեկեղեցին պատրիարգաւն եւ աշակերտօքն իւրովք, եւ այլ բազում ժողովրդով, այնպէս զի եւ ոսկր մի ոչ կարացին հանել 'ի տեղւոջէն. եւ հաւատացաւ թէ դատաստան 'ի Տեառնէ եղեւ ճշմարտապէս. եւ դարձուցին զուղղափառսն 'ի տունսն իւրեանց. եւ որք մնացեալ էին յուրացողացն յայրեցմանէն, դարձան եւ նոքա ի կրօնս իւրեանց :
       Իսկ յորժամ լցաւ թագաւորութեանն Տաճկաց չորս հարիւր եւ երեսուն ամ, յայնժամ սկիզբն էառ թագաւորութիւնն Թուրքաց 'ի Խորասան, եւ անուն նորա Տուղրիլբաք, եւ առաքեաց զօրք 'ի սահմանս Հայոց, եւ եկին 'ի Մելտենի եւ առին զնա եւ գերեցին եւ դարձան. եւ կալաւ զնոսա ձիւն սաստիկ 'ի լեառն Սասնոյ եւ անկան 'ի պաղէն երեքհազար անձինք. եւ գերիքն ազատեալ դարձան, զի կիրթք էին պաղոյ եւ ցրտոյ եւ ոչ մեռան : Եւ մեռաւ Մոնոմախն եւ առ զթագաւորութիւնն դուստրն իւր Թօդօռն (Թէոդորա) ամ մի. եւ զկնի նորա Միխայլն` (Զ ) այր ծեր, ամի մի: (Էր սա ) այր սուրբ եւ պահող եւ ոչ ուտէր զայլոյ վաստակ, այլ ձեռօք իւրովք առնէր գրգալս եւ վաճառէր եւ անտի ուտէր: Սա յորժամ ետես թէ զօրանայ Թուրքն, եհան զքրիստոնեայսն` որ յայսմ կողմէ ծովուն եւ անցոյց յայնկոյս, եւ եկեալ Թուրքն եգիտ զերկիրն անմարդ, եւ բնակեցան 'ի տեղին: Եւ բազումք մեղադրեն նմա, բայց նա մարդասիրութիւն արար :
       Եւ յայնմ ամի յարեաւ ոմն իշխան Կոմանոս, եւ ա'ռ զթագաւորութիւնն. եւ Միխայլն գերծեալ զգլուխն գնաց 'ի վանք, եւ Կոմանոսն թագաւորեալ երկու ամ , եւ յետ նորա նորա թագաւորեաց Կոստանդիանոս Տուկիծն յերկրէն Պամփղագոնայ որ զօրացաւ 'ի վերայ Թուրքաց եւ շինեաց զՄլտենոյ պարիսպն, եւ յետ ինն ամի թագաւորութեան իւրոյ մեռաւ :
       Եւ յայսմ ամի եկն Քսիսարի զօրապետ Տուղրիլին 'ի Հալապ եւ առ զնա: Եւայս եղեւ սկիզբն առնլոյ նոցա քաղաք 'ի խորին Ասորւոց Միջատետաց, 'ի Դասմասկոսէ եւ 'ի Հալպայ 'ի կողմն Եփրատայ մինչեւ 'ի ծովն Ադրիանոս, որ է կիլիկիոյն. եւ գնաց զօրապետն Տուղրիլին մինչեւ 'ի ծովն Պոնտոսի :
       Յաւուրս յայսոսիկ հնչեաց սատանայ 'ի սիրտ Պատրիարքին Կոստանդինուպօլսի, որ արար գործ մի սոսկալի հրեշտակաց եւ մարդկան. զի զգրեանն եւ զմեռոնն ուղղափառաց Հայոց եւ Ասորւոց այրել տայր եւ կոխել ոտիւք, որ անգամ հացի եւ ձիթոյ պատիւ ոչ առնէին` հաղորդին եւ մեռոնին. եւ ետ տանել զպատրիարաքն Աթանաս քսանեւհինգ եպիսկոպոսօք 'ի Կոստանդինուպօլիս. եւ նախ քան զերթալն նոցա պատառեցաւ անաստւածն այն նախատիչն Քրիստոսի իբրեւ զԱրիոս: Եւ փոխանորդ նորա Պատրիարքն արար քննութիւն, եւ նոքա զայրացեալ եւ այրեցեալ սրտով խստագոյնս յանդիմանեցին զնոսա, եւ 'ի վերայ այսորիկ արգելան 'ի Գիոս կղզի , եւ հրամանաւ թագուհւոյն դարձան 'ի տեղի իւրեանց : Իսկ զկնի Տուկիծին թագաւորեաց Դէօժան Ռոմանոս :
       Եւ յայսմ ժամանակի մեռաւ սուլտանն Թուրքաց Տուղրիլն, որ ասի Դօլղաբաք , եւ սուլտանացաւ Ալբասալամ (Ալբ-արսլան եւ եկն անձամբ 'ի Հայս եւ 'ի Յոյնս. եւ հարան Յոյնք յԱլբասալամաայ եւ ըմբռնեցաւ Դէօժանն . եւ լուեալլ 'ի Կոստանդնուպօլիս` թագաւորեցուցին զՄիխայլն. եւ զերծեալ Դէօժանն խաւարեցաւ աչօք, եւ սպանաւ հրամանաւ Միխայլին:
       Եւ առաքեաց Ալբասալամ զքորորդին իւր զՍուլիման, եւ ա'ռ զաշխարհն Հայոց եւ թագաւորեաց. եւ եղեն երկու սուլտանք, մին 'ի Յոյնք եւ 'ի Հայք, եւ մին 'ի Խորասան` ազգաւ Թուրք: Եւ եկն Սուլիման եւ 'ի գիշերի մտաւ յանկարծակի յԱնտիոք եւ առ զնա, եւ արար զսուրբ Պետրոս մսքիթ :
       Եւ 'ի սոյն ժամանակս ամիրայ մի անունն Դանշման, ելաւ 'ի Թուրքաց եւ եկն եմուտ յերկիրն Կապադոկացւոց, եւ ա'ռ զՍեւաստ եւ զԿեսարիա եւ իշխանացաւ 'ի վերայ երկրին: Եւ այս է սկիզբն տանն Դանշմանայ :
       Եւ յորժամ եղեն պատառմունքս այս, ելին ոմանք 'ի Հայոց արք թուով յիսուն եւ բնակէին յանապատս եւ ծեծէին զԹուրքն եւ առնուին 'ի նոցանէ ինչս 'ի պէտս իւրեանց: Եւ եկին յերկիրն Մարաշայ, եւ գտին անդ այր մի հայ ազգաւ` Փիլարտոս անուն, այր անձնեայ եւ գեղեցիկ, եւ եղեւ նոցա գլուխ եւ մտին յերկիրն Կիլիկիոյ, եւ տիրեալ էր Թուրքն երկրին, եւ առին 'ի նոցանէ բերդ մի եւ ամրացան 'ի նմա. եւ անտի առին զամենայն երկիրն քաղաքօք եւ բերդօք եւ առին շորջանակի Կիլիկիոյ աշխարհս բազումս, զՄարաշ, զՔեսուն, զԱպլսթայ եւ զՄլտենի եւ զՈւռհա` յայնկոյս Եփրատայ, եւ զայլս բազումս: Եւ լուան Յոյնք եւ տուին Փիլարտոսին պարգեւս, եւ կոչեցին Սեւաստտոս: Եւ յետ այսորիկ ժողովեցան 'ի վերայ Փիլարտոսին յամենայն կողմանց Թուրք եւ առին 'ի նմանէ զկէս աշխարհի նորա. եւ գնաց 'ի Բաղտատ առ խալիփայն եւ տկարացաւ 'ի հաւատոցն վասն երկրին, եւ ա'ռ 'ի նմանէ գիր զի առցէ զերկիրն դարձեալ. եւ մինչ նա եկն, առեալ էին եւ 'ի մնացեալ աշխարհացն եւ ոչ ետուն նմա. եւ ասեն թէ` զղջացաւ եւ դարձաւ 'ի հաւատն իւր, եւ գնաց յապաշխարութիւն 'ի վանս :
       Եւ յայնմ ժամանակի յորժամ զօրացան Թուրքն, հնազանդեցան նոցա Արաբացիքն որ Տաճիկք կոչէին վասն իշխանին իւրեանց փառաւորի եւ իմաստնոյ, որում անուն էր Տայաւ: Եւ խառնեցան Թուրք եւ Տաճիկք եւ եղեն ազգ մի: Եւ որ 'ի Բաղտատ իշխանն էր յազգէն Մահմետի, զայն թողին անդ եւ Խալիփա անուանեցին, որ է յետ մնաց, այսինքն մնացորդ 'ի Մահմետէ. եւ կալաւ պատիւ 'ի Տաճկէ եւ 'ի Թուրքէ, եւ անտի առնուն օրէնք եւ պատիւ, եւ անտի սկսան ամիրայք 'ի Խորասանայ ելանել թխտով սուլտանին եւ խալիփային, եւ գային առնուին իւրեանց աշխարհ եւ տիրէին: Եւ եկն այսու պատճառանօք 'ի կողմանս Հայոց ամիրայ մի Սուբման անուն, ազգաւ Թուրք, եւ կոչեցին զնա Շահի արմէն, որ է թագաւոր Հայոց: Եւ ոմն ամիրա եկն 'ի Միջագետը, նոյնպէս Թուրք ազգաւ, Արթուխ անուն եւ կոչեցան ազգաւ Արթուխիք :
       Իսկ թագաւորն Յունաց Միխայլն` թոյլ եւ կնատ, կայր անհոգացեալ 'ի պատերազմաց, յուտել եւ յըմպել. եւ յարեաւ 'ի վերայ նորա Նիկիփոր (Գ. Վոտոնիատ ), եւ եկն 'ի Կոստանդինուպօլիս զօրօք եւ ա զնա , եւ սկսաւ կոտորել զքաղաքն. եւ Միխայլն ա'ռ զթագն 'ի ձեռն իւր եւ գնաց ընդ առաջ նորա եւ ասէ. «Ա'ռ զսա զոր խնդրես եւ արգել զսուրդ 'ի քրիստոնէից »: Եւ առ զթագն, եւ հրամայեաց գերծուլ զգլուխն եւ տանել 'ի վանք. եւ առ զկին թագաւորին իւր ' կնութիւն , եւ կրտեաց զերկու որդիս նորա, եւ վասն այնորիկ ատեցաւ յամենեցունց: Վասն որոյ ոմն յիշխանացն Ալէքս անուն, արար իւր խորհրդակիցս բազումս, եւ առ զթագաւորութիւնն. եւ նոյնպէս արար Ալէքսան Նիկիփորայ` որպէս եւ նա Միքայլին: Եւ թագաւորեաց Ալէքսն 'ի վերայ Յունաց ամս քսան եւ ինն :
       Սկիզբն թագաւորութեան սորա Ալբասալամ առ զԴամասկոս եւ սպան զԱքսիս :
       Եւ յայսմ ամի ելին 'ի Հռոմայ կոմսունք , եւ կուտեալ զօր բազում եկին 'ի Կոստանդինուպօլիս եւ պաշարեցին զնա զեւթն ամ. եւ այս է պատճառ ելանելոյ նոցա: Յորժամ Արթուխ ամիրայն առ զԵրուսաղէմ հրամանաւ Մելիք շահին. եւ արա զԳերեզմանն ընդ հարկաւ, զի առնուին յաղօթականացն յամեն մէկէ կարմիր մի : Եւ յայնմ ժամանակի եկն 'ի Ֆռանկաց կոմս մի Ջնջիլ անուն` յԵրուսաղէմ յերկրպագութիւն անօրինական տեղեացն. եւ յորժամ մտանէր 'ի Գերեզմանն` աւելի պահանջէին 'ի նմանէ քան զեդեալ հարկն, եւ 'ի յոչ տալն ` զարկին զնա եւ հանին զմէկ ակն նորա 'ի սաստիկ զարկուցմանէն: Եւ առեալ իշխանն զհանեալ ակնն` եդ 'ի գրապանն, եւ տարաւ զնա 'ի Հռոմ, եւ շրջեցոյց ընդ կոմսունսն ամենայն, եւ շարժեաց զնոսա 'ի նախանձ Տեառն . եւ ելին եւ եկին նախ 'ի Կոստանդինուպօլիս: Եւ մինչ կային նոքա 'ի վերայ Կոստանդինուպօլսի, եղեւ շարժ 'ի յԱնտիոք եւ անկաւ պարիսպն եւ խլեցաւ բուրգն մի յարմատոց , եւ գտաւ 'ի նա բազում պատկերք պղնձիք, եւ էին որպէս պատկերք Ֆռանգի, որ կային 'ի վերայ ձիոց, եւ ագուցած էին 'ի բերանս նոցա երկաթք եւ փակած. եւ ետ բերել զնոսա ամիրայն առաջի իւր, եւ ետ քննել թէ զի՞նչ իցէ: Ոմանք ասէին թէ ` կուոք են 'ի հին ժամանակաց. եւ հրաման ետ մանրել զնոսա. եւ փշրեցան եւ ցրուեցան պատկերքն: Եւ լուաւ կին մի ծեր եւ կոյր, եւ ասաց. «Այն պատկերքն տլսմեր էին 'ի Յունաց շինեալ` զի մի ' զօրասցի Ֆռանգն եւ թագաւորեսցեն եւ անցցեն յայսկոյս ծովու: Իսկ ամիրայն յորժամ լսեաց` յոյժ տրտմեցաւ վասն խորտակման պատկերացն. եւ նոյն ժամայն առին (Ֆռանկք ) զԿոստանդինուպօլիս եւ անցին յայսկոյս եւ զօրացան, եւ եկին նաւօք յԱնտիոք:
       Երկու 'ի նոցանէ յազգէ թագաւորաց էին, Պեմունդն եւ Տանգրի, եւ եւթն կոմսունք էին, Ռոջելն (Ռոժէր ), Պեմունդն, Պաղտինն, Ճօսլինն, Կալարանն (Վալերան ), Կոնդոփրի (Կոտըփրոս ), Սալկէսն : Իսկ Թէոդորոսն զոր եդեալ էր զնա 'ի յՈւռհա Փիլարտոս հայն, ե կայր 'ի նորա ժամանակացն անդ, եւ առաքեաց ի յԱնտաք առ Ֆռանգն եւ խոստացաւ տալ զքաղաքն 'ի Կոնդոփրի. եւ խնդացին նոքա յուրախութիւն մեծ, եւ ասացին. «Որպէս Ուռհա քաղաքն նախ քան զԵրուսաղէմ հաւատաց 'ի Քրիստոս , եւ ինքն Քրիստոս հաւատովն Աբգարու արքային Հայոց յառաջ յՈւռհա թագաւորեաց, նոյնպէս եւ յողորմութենէն Քրիստոսի նախ քան զտիրելն մեր Երուսաղեմի, Ուռհայի տիրեցաք»։ եւ առաքեաց Կոնդոփրի զեղբայրն իւր զՊաղտին, եւ իշխանացաւ յՈւռհա. եւ այլքն նստան 'ի վերայ Անտաքոյ ինն ամիս: Եւ կային 'ի քաղաքն Կիսան եւ Ալիւսան ամիրայք . եւ ել Կիսանն 'ի քաղաքէն եւգնաց, եւ հանդիպեցան նմա արք երկու ազգաւ Հայք, եւ սպանին զԿիսանն եւ բերին զգլուխն առ Ֆռանգն: Եւ կային 'ի պուրճ մի երկու եղբայր նոյնպէս ազգաւ Հայք, որք քաջացան եւ սպանին զԹուրքսն որ կային առ նոսա, եւ ազդեցին Ֆռանգին, եւ մտին ընդ պուրճն ընդ այն եւ առին զքաղաքն, եւ յետ այնորիկ տիրեցին նմա: Եւ 'ի նոյն ժամանակս սպանաւ Սուլիման յԻկոնիոն, եւ թագաւորեաց Խլիճ ասլան :
       Եւլուաւ սուլտանն որ 'ի Խորասան զելն Ֆռանգին 'ի վերայ Անտաքոյ, եւ առաքեաց զԿիւրապաղատն հարիւր հազար հեծելով , եւ եկն պաշարեաց զՖռանգն 'ի յԱնտաք. եւ այնչափ նոր էին առեալ զԱնտաք, որ մինչ մտաւ Ֆռանգն 'ի քաղաքն, զօրքն Թուրքաց հասին 'ի Պաղրաս , վասն որոյ շատ նեղեցին զնոսա սովով: Եւ նոքա ապաւինեալք յԱստուած աղօթիւք եւ արտասուօք` գտին զգեղարդն Քրիստոսի, եւ ելեալ կոտորեցին զԹուրքն եւ տարան զնոսա կոտորելով օր մի եւ դարձան . եւ եղեն փախստական 'ի Միջագտաց Թուրքաստանք: Եւ գնացին զօրքն Ֆռանգաց եւ առին զծովեզերայսն եւ զՅոպպէ եւ գնացին յԵրուսաղէմ: Եւ նախ քան զՖռանգին գնալն առեալ էին զԵրուսաղէմ Եգիպտացիքն եւ տիրեալ էին նմա, եւ 'ի նոցանէ առին Ֆռանգքն եւ առ հասարակ կոտորեցին զնոսա. եւ ոմանք փախեան 'ի Տաճկաց եւ զմտին 'ի տաճարն, եւ հանեալ զնոսա սպանին: Եւ թագաւորեաց յԵրուսաղէմ Կոնդոփրի ամս երկու. եւ յետ նորա Պաղտինն ամս հնգետասան :
       Յայսմ ժամանակի եկին Խլիճ ասլան 'ի վերայ Մլտենոյ, եւ լուաւ զզօրանալն Ֆռանգին եւ դարձաւ: Եւ յայն ժամ եկն Դանիշմանն 'ի Մլտենի եւ այրեաց զմուտքն եւ դարձաւ. եւ նոյնպէս առնէր զերեք ամ : Եւ Գաբրիէլ յոյն կայր 'ի Մլտենի, զոր կացուցեալ էր Փիլիարտոսն հայ, եւ խստագոյնս նեղէր զքաղաքն քան զարտաքոյսն: Եւ յայնժամ կային գլքաւոր իշխանք 'ի Հայոց` Վասիլն, որ 'ի ժամանակին Փիլարտոսին ունէր զՔեսուն եւ զՌապան, եւ ոմանք 'ի Կիլիկիա` որք կոչին որդիք Ռոբինայ, 'ի Փիլարտոսէ իշխանացեալ 'ի տեղիս տեղիս, որք առաքեցին եւ տարան զկաթողիկոսն Հայոց 'ի Կիլիկիա: Եւ յայսմ ամի ետ Գաբրիէլ յոյն զՄլտենի 'ի Դանիշմանն, եւ ստեաց Ֆռանգին եւ ոչ ետ 'ի նոսա ըստ խոստմանն : Եւ արար դիւրութիւն եւ շինութիւն Մլտենոյ Դանիշմանն, եւ խնամ արկ 'ի վերայ նոցա` տալով նոցա հաց եւ անասունս եւ ազատութիւնս, եւ շինեցան: Եւ այս Դանիշմանս էառ գերի զՊեմունդ թագաւորն եւ վաճառեաց 'ի հարիւր հազար դահեկան :
       Եւ յաւուրս յայսոսիկ ամբոխեցաւ Թուրքաց թագաւորութիւնն 'ի Խորասան, եւ դարձեալ ամբարձին զգլուխս իւրեանց Տաճիկք. եւ ելաւ 'ի Հէմսայ Մոլաղիբ տաճիկ եւ էառ զԵփեմիա եւ ամբարձաւ 'ի Դամասկոս: Իսկ Դոգաս եւ Ուրատոն (Ռատուան՞ ) ամիրայք 'ի Հալպ եւ Ումար առ զՍնճարն եւ զԽաբուրն (Խարտն՞, եւ անկան Թուրք եւ Տաճիկք (Արաբացիք) 'ի յիրար վիճով : Իսկ 'ի Բիւթանիա եւ 'ի Կապադոկիա ոչ գոյր Տաճիկ. այլ Թուրքքն ունէին եւ վիճէին ընդ Յունաց, եւ զԵգիպտոս Տաճիկքն ունէին. եւ եղեւ թշնամութիւն ընդ Դանիշմանն եւ ընդ Խլիճ ասլան եւ պատերազմէին ընդ միմեանս: Եւ 'ի յայսոսիկ (Աւուրս ) մեռաւ Դանիշման յետ առնլոյն երկուց ամաց զՄլտենի. եւ ել Խլիճ ասլան 'ի վերայ Մլտենոյ. եւ Աղուսինն կայր 'ի Մլտենի` որդին ԴԱնիշմանայ, եւ առ զնա երդմամբ :
       Եւ յայսմ ժամանակի անուանեցաւ սուլտանն Խորասանայ Խիաթատին, եւ առաքեաց զՉաւվլի զօրօք ընդդէմ Ֆռանգին, եւ եկն 'ի Մօսլ : Եւ էր անդ ամիրայն Ագարմիշ (Ճկրմիշ ), որ ել ընդդէմ Չաւկլի եւ պատերազմեացան, եւ յաղթեցաւ Չաւվլի, եւ ըմբռնեցաւ եւ ածաւ կապանօք 'ի քաղաքն: Եւ զկնի սակաւուց մեռաւ Ագարմիշ (Ճկրմիշ ), եւ ազատեցաւ Չաւվլի, որ եւ գնացեալ ժողովեալ այլ զօրս բազումս, կամէր դարձեալ գալ 'ի վերայ Մօսլայ, զի կացուցին նոքա զորդին Ագարմշին (Ճկրմիշ ) ամիրայ. եւ իմացեալ Մօսլցիք զգալ Չաւլայ, առաքեցին առ Խլիճ ասլան եւ բերին զնա եւ տուին զքաղաքն 'ի նա: Եւ Չաւվլի գնաց եւ առ զԽաբուրն, եւ Խլիճ ասլան գնաց 'ի վրեայ Խաբուրին. եւ 'ի յանցանելն ընդ գետն` ընկղմեցաւ եւ մեռաւ . եւ Չաւվլի թագաւորեաց 'ի վերայ Մօսլայ եւ Մծբնայ, եւ ժողովեալ գանձս` գնաց 'ի Խորասան : Եւ 'ի Մելտենի լուեալ զմահն Խլիճ ասլանայ, եդին թագաւոր զորդին նորա զՏուղ ասլան (Տուղրիլ-Արոլան ), եւ արար զօրագլուխք երկու, զԵլ ասլան եւ զՊիզմիշն` թէ անկաւ ընդ մօրն իւր` եւ մեռաւ: Եւ ա'ռ զմայր նորա Տուղ ասլան: Եւ կային երեք որդի այլ Խլիճ ասլանայ, Արաբ եւ Շահան շահ եւ Մասուտ: ԶԱրաբն եսպան Ամիր Խազի որդին Դանիշմանայ, եւ Շահան շահ եսպան զՄասուտն :
       Իսկ 'ի յայնմ ժամանակի յորժամ էր Պաղտին երկրորդ թագաւոր յԵրուսաղէմ, եկն 'ի Հռոմայ իշխան մի Կուտափի անուն` երեսուն ձիաւորով յԵրուսաղէմ. եւ ուխտ էր առեալ` որ ոչ դառնար անդրէն: Եւ յետ ամի միոյ եղեւ աբեղայ, եւ երեսուն ձիաւորքն իւր ընդ իւրեանն փոխեցին զհանդերձս իւրեանց եւ կային սրբութեամբ եւ աղօթիւք: Եւ զի Թուրքն նեղէին զքրիստոնեայսն, աղաչեցին զնոսա ելանել 'ի պատերազմ 'ի վերայ □ նաց ընդ զօրս քրիստոնէից ասելով թէ այն առաւել հաճոյ է Աստուծոյ եւ շահ հոգւոյ: Եւ ետուն նոցա ապրանք գեղեր` թագաւորն եւ պատրիարքն. եւ ետուն 'ի նոսա զՏաճարն 'ի բնակութիւն, եւ եկին այլք յարեցան 'ի նոսա, եւ ապա հաստատեցին իւրեանց կանոնք. եւ եղեն միաբանեալ եղբարք, եւ որ կենան սրբութեամբ եւ կուսութեամբ, եւ չունիցին առանձնական ինչս, եւ կռուիցին ընդդէմ □նաց: Եւ ել բանս այս 'ի Հռոմ եւ ամենայն ուրեք, եւ սկսան միաբանիլ ընդ նոսա աղքատք եւ մեծատունք եւ իշխանք, եւ ստացան բերդս եւ փարթամացան: Եւ այս եղեւ սկիզբն Ֆրերացն :
       Եւ յայնմ ժամանակի զօրացաւ Պաղակն որ էր յԱրթուխեացն. եւ սա տիրեաց բազում գաւառաց: Եւ առ սա գնաց կին Խլիճ ասլանայ եւ եղեւ նմա կին, թողեալ զորդիքն. եւ յամեն Արթուխքն չեղեւ ոք իբրեւ զՊաղակն :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԼ (1430) եւ Հայոցն ՇԾԷ (557) Ամիր Խազի թագաւորեաց եւ գնաց եւթն հազարաւ 'ի վերայ Անտաքոյ, եւ ել ընդդէմ նորա Ռոճելն (Ռոժեր ) եւ հարաւ 'ի նոցանէ: Եւ լուեալ Պաղտինն` թագաւորն Երուսաղէմի, եւ եկն եւ կոտորեաց զնոսա, եւ զմնացեալսն փախստական արար :
       Եւ յայսմ ամի թագաւորն Մելտենոյ Տուղասլան (Տուղրիլ-Արսլան ) էառ զԱպլսթայն, եւ եկն Ֆռանգն եւ գերեաց զաշխարհն Մլտենոյ. եւ թագաւորն Մլտենոյ եւ Պաղակն գնացին 'ի վերայ Կամախայ եւ գերեցին, եւ տէրն Կամախայ Մանկուճակն (Մանուշէ ) փախեաւ 'ի Տրապիզոն` յուսացեալ 'ի Յոյնս: Եւ առեալ զօր 'ի Յունաց եւ զԽաւռազն գլուխ, եւ եկն 'ի վրեայ Պաղակին. եւ յաղթեցան Յոյնք, եւ ըմբռնացաւ Մանկուճակն եւ Խաւռազն , եւ վաճառեցին զԽաւռազն երեսուն հազար դահեկան :
       Ընդ այն ժամանակս արքայազունքն Հայոց, որ յաւուրս Վասլի կայսեր եկեալ էին 'ի Վասպուրականէ եւ բնակեալ 'ի Սեւաստ եւ 'ի Կեսարիա եւ 'ի Խաւատանէքն, եւ բռնացեալ ունէին զբազում տեղիս, մտին յերկիրն Կիլիկեցւոց: Ոմանք 'ի նոցանէ Ռոբինեանք կոչեցեալք, որք էին յերկուց մեծամեցաց զարմից, հայկազունք եւ Սենեքարիմեանք, խնամութեամբ խառնեալ ընդ միմեանս, որք թագաւորեցին 'ի Վասպուրական յորժամ եւ Բագրատունիքն թագաւորեցին 'ի մեծ Հայք, եւ այժմ սկսան տիրել երկրին Կիւլիկեցւոց. եւ թագաւորեալ արիական քաջութեամբ Ռոբէն նախ եւ Կոստանդին եւ Լեւոն եւ Թորոս, եւ այլքն մի ըստ միոջէ :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԼԴ (1434) եւ Հայոցն ՇԿԱ (561) եղեւ մեծ պատերազմն թռչնող, զի կռունգք եւ արագիլք զբազում աւուրս ժողովեցան յերկիրն Ամթայ 'ի Թլխմաւ: Եւ սկսան եւթն եւթն դեսպանս արձակել 'ի միմեանս. եւ յետ բազում երթեւակաց կռուեցան յերրորդ ժամէ աւուրն մինչեւ ցինն ժամն. եւ յերկոցունց կողմանցն անկան կուտոցք մեծամեծ սպանեալք. եւ յաղթեցան արագիլքն եւ փախեան, եւ խաղաղացաւ պատերազմն, եւ զպատճառն Արարիչն միայն գիտէ :
       Ի հինգ հարիւր ամի իշխանութեանն Տաճկաց լուաւ Խիաթատին սուլտանն Խորասանայ, եթէ թագաւորեաց Սատաղա տաճիկ 'ի վերայ Թկրթաց. եւ ել ամենայն ուժով իւրով 'ի վերայ Սատաղայ եւ պատերազմեցան 'ի վերայ Տիգրիս գետոյ եւ յաղթեցան Տաճիկք եւ սպանաւ Սատաղա. եւ աստանօր բարձաւ թագաւորութիւնն Տաճկաց, որ եւ տեւեաց հինգ հարիւր ամ: Եւ Ասորւոց թիւն էր ՌՆԼԳ (1433), եւ Հայոցն ՇԿ (560), զկնի եւ թանասուն ամի ելանելոյն Թուրքաց :
       Յայնմ ժամանակի լուաւ Խազի զմահն Պաղակին, եւ կին 'ի վերայ Մելտենոյ եւ ոչ կարաց առնուլ զնա. եւ դարձաւ Խազի որդին Դանիշմանայ` թողեալ զորդին իւր 'ի վերայ նորա զօրօք, որ եւ արկին զնոսա 'ի մեծ կարօտութիւն սովոյ եւ առին զնա: Եւ զթացեալ 'ի վերայ նցա` ոչ ինչ մեղաւ նոցա, այլ ետ նոցա հաց եւ ոսպն. եւ եդ նոցա ուխտ խաղաղութեան, եւ գնաց անտի: Եւ զօրացեալ Ամիր Խազի ` ջնջեաց զԹուրքսն որ կային յերկրին Կապադովկացւոց, եւ ինքն միայն թագաւորեաց: Եւ յաւուրսն յայնոսիկ լուաւ թէ` Յոյն մի Կասիանէ անուն, ունի բերդեր յեզր ծովուն, եւ գնաց 'ի վերայ նորա, եւ հնազանդեցաւ Յոյիի եկ եհ զբերդերն, եւ ինքն ել առ նա եւ կայր ընդ ձեռամբ նորա: Եւ սա սպան զՄասուտն Արթուխեան. եւ լուեալ զքաջութիւն նորա խալիփայն եւ սուլտանն Խորասանայ, առաքեցին նմա թագ եւ պատիւ եւ կոչեցին զանուն նորա Մելիք Խազի, եւ անուանեցին թագաւոր ամենայն հիւսիսոյ :
       Յայսմ ժամանակի դարձեալ թագաւորեաց Յունաց ԻՒանէ, եւ էառ զԿաստամանի եւ երկու բերդ այլ: Եւ լուաւ Մելիք Խազի եւ գնաց եւ էառ դարձեալ զԿաստամանի :
       Յայսմ ժամանակի եկն Զանգի ամիրայն Մօսլայ 'ի վերայ Հալպայ, եւ ետուն յօժարութեամբ 'ի նա վասն համբաւոյ իրաւադատութեան նորա :
       Եւ 'ի սոյն ամի առաքեաց խալիփայն եւ Խիաթատինն Մելիք Խազէ, չորս ալամ սեաւ եւ շղթայ մի ոսկի պարանոցին եւ գաւազան ոսկի որ հարկանեն զնա 'ի նշանակ թագաւորելոյն նմա յորդւոց յորդիս. եւ բերին նմա նաղարայք եւ փողք. եւ յորժամ եկին, մեռաւ նա, եւ կատարեցին զբանն 'ի վերայ որդւոյ նորա Մահմուդին, եւ քարոզեցին զնա Մելիք: Եւ էր նա ատեցող քրիստոնէից, եւ կայր նա օրինօքն Տաճկաց, գինի ոչ ըմպէր, եւ վայրապար ոչ գնայր 'ի վարս իւր: Եւ նա շինեաց զԿեսարիոյ պարիսպն, եւ քակեաց բազում եկեղեցիս 'ի նմա: Եւ յայսմ ժամանակի Զանգի ամիրայն Մօսլայ արար պատերազմ ընդ Արթուխիսն եւ յաղթեաց նոցա :
       Եւ յաւուրս յայսոսիկ եկն Պապն Հռոմայ յԵրուսաղէմ եւ եկն յԱնտիոք եւ կային անդ Յոյնք քաղկեդոնացիք որ չարախօսեցին զԱսորիս եւ ասացին. «Խաբեբայքս ատեն զժողովն Քաղկեդոնի, եւ ունին զաջն Պարսամայ որ նզովեաց զժողովն չորրորդ. եւ ասեն ` թէ առնէ նշանս եւ սքանչելիս: Եւ յորժամ ասեմք թէ` բացէք որ տեսանեմք, ասեն թէ` ոչ իշխեմք զի մի ' լիցի հեղեղ եւ կարկուտ . » եւ զայս ասէին եւ ծիծաղէին: Ապա կոչեաց Պապն զհայրապետ վանացն Մօր Պասամայ, եւ ասաց. «Բերէք զաջն որ տեսանեմ»։ Եւ յաւուրսն յայնոսիկ մարախ ապականէր զերկիր, եւ ասաց թէ` «Բերէք զնա վասն մարախիս, զի նովաւ աղորմեսցի Աստուած աշխարհի»։ Յայնժամ սաստեաց նոցա եւ ասէ երդմամբ. «Թէ ոչ բերէք զնա, ոչ մնայ ձեզ աստ յիշատակ 'ի քաղաքիս մերում. այլ հանեմ զձեզ աստի եւ զամենայն ժողովուրդս ձեր »: Իսկ նոքա բռնադատեալք գնացին եւ բերին, եւ տարան 'ի սուրբ Պետրոս. եւ ասաց Պապն. «Արդ բացէք որ տեսանեմք . » եւ նոքա ասեն. «բայց եթէ դու բացցես հայր »: Եւ նա առեալ եբաց. եւ յանկարծակի 'ի քթթել աչաց ծածկեցաւ երկինքն ամպով, եւ սկսաւ գալ անձրեւ սաստիկ, եւ լինէր փայլատակմունք եւ կարկուտք եւ հրձգութիւնք մինչ տանել կամէր զքաղաքն: Եւ ապա Պապն եւ ամենայն եկեղեցականքն անկան 'ի վերայ երեսաց իւրեանց եւ լացին լալիւն մեծ. եւ շարժեցաւ քաղաքն ամենայն, արք եւ կանայք առ հասարակ յորժամ լուան, եւ դիմեցին յեկեղեցին: Եւ ապա յետ բազում վնասուց արգելաւ պատուհասն , եւ հրամայեաց Պապն առնել հսկումն Ասորեացն եւ խնդրել վասն մարախին 'ի ձեռն բարեխօսութեան սրբոյն: Եւ ասաց Պապն ըմբռնել զչարախօսքն, եւ ոչ գտին զնոսա, զի փախուցեալ էին: Եւ ժողովեցան ուղղափառքն Ասորիք եւ Հայք ընդ նոսա եւ արարին հսկումն, եւ հանին զաջն եւ պահպանեցին զաշխարհն. եւ նոյն ժամայն ողորմութեամբն Աստուծոյ գնաց մարախն եւ լցաւ 'ի ծովն, եւ փառաւորեցին զԱստուած եւ զծառայ նորա զՄօր Պարսամաւ, եւ տուին նմա եկեղեցւոյ տեղի եւ շինեցաւ, եւ կարգեցին ապրանք եկեղեցւոյն, եւ նզովք եդ Պապն զի մի ' ոք իշխեսցէ նզովել զատեցողսն Քաղկեդոնի ժողովոյն. զի Աստուած հանգուցեալ է 'ի նոսա, այն որ քննէ զծածուկս եւ ինքն է պաշտեցեալն եւ պատուեալն. եւ մեք ինչ որ գիտեմք, այլ միայն մարտիցուք ընդ անօրէնսն եւ խաղաղութիւն կալցուք ընդ անդամսն Քրիստոսի :
       Եւ յետ այնորիկ խնդրեաց զգտեալ գեղարդն, եւ եղեւ քննութիւն թէ ո՞ր է այս: Եւ վկայեցաւ 'ի գիտողաց, թէ այն գեղարդն որով Քրիստոս խոցեցաւ , Թադէոս առաքեալն զայն 'ի Հայք տարաւ: Իսկ այս գեղարդս ոչ է այն, այլ այն է որ 'ի Տաբարիա Հրեայքն յաւուրս ուրբաթուն մեծի գողացան քրիստոնեայ մի եւ տարան յանապատ եւ խաչեցին բեւեռօք. եւ զամենայն կատականս եւ զայպանութիւնս զոր արարին Քրիստոսի անօրէն եւ կատաղի Հրեայքն, նոյնպէս եւ արարին այն քրիստոնէին, զփշեղէն պսակն եւ զքղամիդն եւ զծեծումն գլխոյն եւ զթուքն եւ զամենայն օրինակ անարգանացն Տեառն. եւ խոցեցին գեղարդեամբ զկողսն եւ ել արիւն եւ ջուր, եւ խաւարեցաւ արեգակն, նոյնպէս եւ շարժեցաւ երկիր: Եւ իմացան քրիստոնեայքն, եւ փախեան Հրեայքն եւ առաքեցին պատգամս զի թողցեն նոցա` եւ նոքա դառնան առ Քրիստոս. զի հաւատամք ասեն` թէ ճշմարիտ Աստուած էր խաչեալն 'ի Հրէից Քրիստոս : Եւ ներեցին նոցա եւ դարձան 'ի Տէր բազմութիւն ՀՐէից, խոստովանեալք զմեղս իւրեանց: Եւ այս է գեղարդն որ պահեցաւ եւ պատուեցաւ 'ի քրիստոնէից մեծամեծ նշանօք եւ սքանչելեօք :
       Յայնմ ժամանակի յորժամ դարձան եկեալքն 'ի Խորասանայ առ Մելիք Խազի , եղեւ շարժ ահագին 'ի Խորասան յաւուր ուրբաթու, եւ պատառեցաւ երկիր եւ կլաւ մսքիթ մի ութ հազար արամբք եւ կանամբք` որ ժողովեալ էին յաղօթս եւ 'ի լսելութիւն քարողութեան իւրեպանց :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԾԵ (1455), եւ Հայոցն ՇՁԲ (582) , մեռաւ Իովաննէ (Յովհաննէս ) թագաւորն Յունաց 'ի Կիլիկիա, եւ թագաւորեաց որդի նորա կրսեր Մանուիլն որ կայր առ նմա, եւ գնացեալ 'ի Կոստանդինուպօլիս ընկալաւ զնա, եւ ոչ աւագ եղբայրն եկաց հակառակ նմա: Եւ 'ի նոյն ամի մեռաւ Երուսաղէմի թագաւորն Պտղտինն, եւ թագաւորեաց որդի նոր Պաղտնոյն` որ էր տղայ եւ մայրն խնամէր զթագաւորութիւնն : Եւ 'ի սոյն ամի մեռաւ Դաւութ ամիրայն տէրն Խարթբերդոյ` Արթուխի, եւ առ զիշխանութիւնն Խարասլանն (Ղարա-Արսլան ) որդի իւր: եւ Մասուդն առ զԱբլսթայն :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԾԶ (1456), եւ Հայոց ՇՁԳ (583) , առաւ Ուռհա 'ի Զանգեայ Աթաբակէ` 'ի Ջօսլէն (Ժոսլէն ), եւ զորպիսութիւնն ոչ գրեցաք, զի գրեալ են այլք` ընդարձակս: Իսկ ԶԱնգի զկնի ամի միոյ առնլոյն զՈւռհա` սպանաւ 'ի Խլիճայ , եւ առ զիշխանութիւնն նորա Նորադինն (Նուրէտտին ) որդի նորա 'ի Մօսլ :
       Եւ յայսմ ժամանակի երեւեցաւ 'ի Կոստանդինուպօլիս առ պատրիարքն եւ առ բազում ընկերս իւր` առ կրօնաւորս եւ առ աշխարհականս, հերձուած մի որ չար էր քան զՆեստորին եւ զայլոց չարափառացն առաջնոց. զի ասէին թէ ՔՐիստոս դիւօք եւ կախարդութեամբ հնազանդեցոյց զաշխարհս. եւ յոլովք անկան 'ի նոսա եւ եղեն դիւապաշտք: Եւ իմացեալ զայս թագաւորին ` սպան զբազումս, եւ ոչ բառնայր աղանդն այն, մինչեւ եհաս յաւուրս մեր նոցին չարիքն 'ի նոյն Կոստանդինուպօլիս :
       Իսկ Ջօսլինն յորժամ լուաւ զմահն Զանգէ, արար ժողով եւ եկն յՈւռհա, եւ առ զնա 'ի գիշերի եւ մտան 'ի ներս. եւ լուեալ զայն Թուրքաց` ձայն ետուն միմեանց եւ ժողովեցան 'ի վերայ ուռհայոյ, եւ զարհուրեցաւ Ֆռանգն եւ անգիտացան անգիտութիւն Ուռհայոյ կորստեան իսպառ. եւ ահնին բռնութեամբ զբազմութիւն քաղաքին անցուցանել զնոսա յայնկոյս գետոյն Եփրատայ, եւ իսպառ ջնջել ետուն զնոսա Թուրքաց, որ ասեն զթիւ սպանելոցն երեսուն հազարաց, եւ զգերելոցն վեշտասան հազար: Եւ եկն այսպիսի կատարած Ուռհայոյ, զոր յայլոց պատմագրաց ուսանիս զբովանդակն : Բայց թէ զիա՞րդ եւ յումէ՞ շինեցաւ զառաջինն Ուռհա եւ անուանեցաւ , ասասցուք :
       Զկնի ջրհեղեղին Նեբրովթ թագաւորն շինեաց զնա եւ անուանեաց Ուռհաւի, Կուրն` գիւղ կոչի, եւ հաւի` Քաղդէացւոց, որ է գիւղ Քաղդէացւոց. որպէս եւ Մելքիսեդեկ շինեաց քաղաք 'ի Պաղեստին եւ կոչեաց զանուն նորա Ուրիշլէմ, որ թարգմանի Գեւղ խաղաղութեան, եւ մեք Երուսաղէմ ասեմք: Եւ շինուածն Նեբրովթի տեւեաց յոլով ժամանակս. եւ ասեն` թէ Սենեքերիմ թագաւորն Աթուրաւոց քակեաց զնա եւ մնաց աւերակ մինչեւ յաւուրս Աղէքսանդրի մակեդոնացւոյ. եւ յորժամ անցանէր ընդ նա Աղէքսանդր , հաճեցաւ ընդ տեղւոյն վայելչութիւնն եւ ասաց ընդ Սելեւկոս. «Շինեա զսա քաղաք»։ Որ եւ զկնի մահուան Աղէքսանդրու շինեաց զնա Սելեւկոս, եւ կոչեաց զնա Եդեսիա, որ թարգմանի Մակեդոնացւոց լեզուովն սիրեմ զսա: Զի Աղէքսանդր ասաց, թէ «Սիրեմ զսա. շինեա զդա քաղաք »: Եւ Յոյնք 'ի գիրս ժամանակաց իւրեանց անուանեն զսա` Սօրտու Մակեդոնիոս, որ է` Ասորւոց Մակեդոնիա. եւ թիւն Ասորւոց 'ի նմանէ սկսաւ: Եւ զհետ եւթանասուն ամի Աբգար թագաւոր որդի Արջամայ նորոգեաց զնա : Եւ զկնի Աբգարու եւ որդւոց նորա եղեւ ընդ Հոռոմօք (Հռոմայեցւովք) 'ի կռապաշտութեան նոցա, որ տիրեցին նմա երեք հարիւր ամ: Եւ նահատակք որ 'ի նմանէ եղեն` Շմոնի, Կորի, Ապիպ , Կոզմա, Դամիանէ, եւ այլք բազումք ընդ նոսա: Եւ առ Կոստանդիանոսիւ բազմացաւ 'ի նմա վանորայք եւ քրիստոնեայք, եւ Յուլիանոս ամպարիշտն չկարաց հնազանդեցուցանել զնա եւ ոչ Վաղէս հերետիկոս, եւ մնաց խաղաղութեամբ մինչեւ 'ի Մարկիանոս, որ նեղեաց զնա վասն ուղղափառութեանն. եւ եղեւ ընդ ձեռամբ Տաճկաց յՈւմար թագաւորէն մինչեւ յելանելն Թուրքաց` չորս հարիւր ամ: Եւ յաւուրս Տաճկաց անկաւ պարիսպ նորա` շինեալն 'ի Սելեւկոսէ :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԾԹ (1459) եւ Հայոցն ՇՁԶ (586) եկն Պարոն Թորոսն զկնի մահուան հօրն իւրոյ Լեւոնի 'ի Կոստանդինուպօլսէ յերկիրն Կիլիկեցւոց, եւ չոգաւ առ տէր Աթանաս Մետրապօլիտն Ասորւոց` հետեւակ, եւ ետ նմա զիւր ձին եւ երկոտասան այր յաշակերտացն իւրոց, եւ ած զնա յԱմուտայն ` որ կայ ընդ ձեռամբ նորա` 'ի գիշերի. եւ վաղիւն տեսին զնշանակ նորա եւ ծանեան թէ ողորմութիւնն Աստուծոյ եհաս 'ի վերայ քրիստոնէից, եւ ուրախացան յուրախութիւն մեծ: Եւ անտուստ ընդարձակեցաւ եւ էառ զբազում տեղիս, եւ անկաւ ահ նորա 'ի վերայ Թուրքաց եւ Յունաց , եւ ել համբաւ զնմանէ ընդ ամենայն աշխարհ : Եւ ասեն թէ` երկոտասան ձիաւորով երթայր նա 'ի ժամանակին յայնմիկ յՌապան առնուլ կին զդուստր Ջօսլնին (Ժոսլէն ), եւ հանդիպեցաւ նմա հեծեալ բազում Թուրքաց, որ գերեալ էին զաշխարհն եւ դարձեալ. եւ Աստուծով զօրացեալն այն եհար զնոսա եւ կոտորեաց երեք հազար անձինս, եւ դողացին 'ի նմանէ շրջակայքն եւ թշնամիքն ամենայն. եւ առեալ անուն քաջութեան դարձաւ, եւ ա'ռ զԱնաւարզա. եւ ապա եղեւ ամենայն երկիրն առ սակաւ սակաւ 'ի ձեռս նորա :
       Ի նոյն ժամանակս գնաց Ջօսլինն 'ի վանքն Մօր Պարսամաւ, եւ ելին ընդ առաջ նորա խաչիւք, եւ տարան զնա յեկեղեցին. եւ նա էառ զամրոց նորա եւ կացոյց 'ի նա զօրք, եւ ինքն եկն 'ի Թլպաշարն: Եւ 'ի նոյն ամի անկաւ 'ի ձեռս Թուրքաց ընդ վայր եւ ընդ ոչ ինչ. զի ասեն թէ` ելաւ յորս եւ հեծեալն ցրուեցաւ 'ի նմանէ. եւ ձին եզարկ զնա ընդ ծառ եւ անկաւ եւ կորոյս զխելսն. եւ գտան զնա երկու Թուրք եւ տարան զնա 'ի Հալպ, եւ ծախեցին զն աՀրէի մի` անծանօթ, եւ յետոյ գիտացեալ տարան առ Նորադինն , եւ եդեալ զնա 'ի բանտի էառ զամենայն աշխարհն 'ի նմանէ ` զԱզազն զԹլպաշարն, զՊիրն, զՌապան, զՄարաշ, զՊեհեսնի, զՀարսն մսուր (Հիսն-մանսուր ), զՍամուսատ, զԿարկառ, զԿաթայն եւ զայլսն, եւ մնաց միայն Հռոմկլայն ուր կայր կին նորա դստերօքն, եւ նախախնամութեամբն Աստուծոյ ետ զնա տէր Գրիգորի Հայոց Կաթողիկոսին, եւ եղեւ աթոռ նոցա յաւիտեան :
       Ի նոյն ամի յառաջ քան զհամբարձումն Տեառն միով աւուրբ, եղեւ անձրեւ 'ի Պաղեստինէ եւ լինէր 'ի նմա կաթիլք արեան. եւ 'ի Մայիս ամսոյ յառաջ ցօղ առաւօտուն յԵրուսաղէմ լինէր 'ի գոյն արեան, առ 'ի նշանակելոյ զարիւնն քրիստոնէից որ հեղլոց էր յԵրուսաղէմ 'ի յառնուլն զնա: Եւ յամառնային յեղանակն եկն ձիւն կարմիր, եւ իջաւ յերկիր իբերեւ երկու մատն :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԿԴ (1464), եւ 'ի Հայոց թուին ՇՂԱ (591), 'ի զարգանալ թագաւորին Երուսաղէմի Պաղտնին, կամեցաւ հանել զմայրն իւր 'ի հոգալոյ զթագաւորութիւնն. եւ եղեն ոմանք 'ի զօրացն ընդ մօրն եւ մտին 'ի պուրջն Դաւթի եւ ամրացան, եւ կռուէին ընդ պուրջն. եւ մայրն խօսեցաւ անտի 'ի դուրս ընդ թագաւորին, եւ խղճաց 'ի սիրտն եւ երդուաւ մօրն եւ ետ զԵրուսաղէմ 'ի հրամանս մօրն. եւ ինքն առեալ զզօրսն գնաց 'ի վերայ Ասկաղոնի Փղշտացւոց, եւ փլոյց մասն ինչ 'ի պարսպէն. եւ եկին 'ի պատառուածն յայն քսան հազար Տաճիկք հագած, եւ ասէին ընդ միմեանս. «Այս քաղաքս է գլուխ Տաճկաց, եւ սովաւ զօրացաւ Մահմետ. պինդ կացցուք 'ի սմա եւ մեռցուք, եւ բաց 'ի սմանէ զլոյս մի ' տեսցուք »: Եւ չորս հարիւր Ֆռանգ դիմեցին 'ի վրայ քսան հազարացն եւ սպանան 'ի նոցանէ ամենեքեան. եւ տրտմեցաւ յոյժ թագաւորն եւ զօրք իւր, եւ զողջ գիշերն ջանային Տաճիկքն շինել զփլած պարսպին եւ Սիր Ռնաղդն մեծ իշխան թագաւորին, ջան 'ի վերայ եդեալ ոչ ետ թոյլ շինել նոցա: Եւ 'ի լուսանալն առաւօտուն թագաւորն Երուսաղէմի ա'ռ զխաչն 'ի ձեռն եւ մօտ գնացեալ` ձգեաց զնա 'ի մէջ քաղաքին եւ ասաց. «Ահա, որ քրիստոնեայ էք ու հաւատ ունիք, խնդրեցէք զնշանն ՔՐիստոսի . » եւ վարեցան քրիստոնեայքն որպէս հրով, եւ դիմեցին յամենայն կողմանց եւ մտին 'ի քաղաքն, եւ կոտորեցին 'ի նմա վեշտասան հազար անձինս, եւ առին գերի բազում, եւ այլքն մտեալ 'ի նաւ փախեան յԵգիպտոս: Իսկ ԶՌընտղտն որ եցոյց մեծ քաջութիւն ընդդէմ Տաճկաց, իշխանացուցին 'ի վերայ Անտիոքու, եւ արարին գլուխ զօրաց, եւ ետուն նմա զկին Պտուեայ (Ռեմոնտ տը Բոագիէ) 'ի կնութիւն :
       Յայսմ ժամանակի մեծ իշխանաց իշխանն Թորոս (Բ ) որդի Լեւոնի որդւոյ Կոստանդեայ` որդւոյ թագաւորազինն Ռոբինեայ, ել յերկիրն Կապադոկացւոց, եւ դարձաւ անուանի յաղթութեամբ :
       Իսկ Մասուտ սուլտանն որ էր յորդւոցն Խաքանայ արքայի Թուրքաց, ետ զդուստր իւր Աղուբ ասլանայ Դանիշմանեանց: եւ արարեալ միաբանութիւն խորհեցան գնալ 'ի Կիլիկիա. եւ յորժամ գնացին մերձեցան յերկիրն, եւ ահա փակեալ ամրացեալ էր եզերօք սահմանացն, եւ դարձան մեծ ամօթով: Եւ Թորոսն մեծ առաւել զօրացեալ էառ զմնացեալ դղեակսն 'ի ձեռանէ Յունաց 'ի յերկիրն Կիլիկեցւոց: Եւ լուեալ զայս թագաւորն Յունաց (Մանուէլ ) եւ բարկացաւ 'ի վերայ Պարոն Թորոսի եւ առաքեաց զԱնդրոնիկոս զօրագլուխն մեծ ամբոխիւ 'ի Կիլիկիա. եւ ել ընդդէմ նորա Պարոն Թորոս, եւ պատերազմեցան ընդ միմեանս առ ընթեր Տարսոնի, եւ յաղթեցան Յոյնք եւ անկաւ 'ի նոցանէ երեք հազար անձինք անուանիք, եւ մնացեալքն փախեան նաւուք եւ գնացին: Եւ էառ զբանակն եւ զծանրոց նոցա մեծն Թորոս, եւ ուրախ եղեն գոհանալով զՏեառնէ. եւ վաճառէր ընդ ոսկւոյ զմեծամեծս Յունաց :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԿԵ (1465) եւ Հայոցն ՇՂԲ (592) որդիքն Զանգեայ որ 'ի Մօսլ, Սեփադինն եւ Խուդբադինն` որ ուխտեալ էին խալիփային, ստեցին ուխտին եւ ձեռն տուին ամիրային որ նստէր 'ի Թկրիթ ապստամբութեամբ. եւ բարկացեալ խալիփայն եկն 'ի վերայ Մօսլայ եւ ոչ կարաց առնուլ զնա, եւ դարձմաւ 'ի վրեայ Թակրթայ, եւ ետ զնա յաւար զօրաց իւրոց, եւ առին զնա եւ քակեցին 'ի հիմանց, եւ յետոյ տուին զբերդն 'ի Հասամադինն (Շէմս-Էտտին ) որ էր այր բարի եւ սիրող քրիստոնէից, եւ վաղվաղակի շինեաց զքաղաքն եւ զեկեղեցիսն, եւ կայր 'ի հնազանդութիւն խալիփային :
       Յայսմ ժամանակի Նորադինն` տէրն Հալպայ չոգաւ 'ի վերայ Դամասկոսի եւ ա'ռ զնա երդմամբ եւ կորոյս զհայրենեօք իշխանս նորա, եւ քակեալ զաղիւսաշէն պարիսպն եւ շինեաց քարամբք ամրագունիւք: Եւ 'ի սոյն ամի մեռաւ Դամուրտաշն` տէրն Մերտնայ, որ էր յԱրթուխեաց անտի, այր բարի եւ սիրող քրիստոնէից եւ շինող բազում եկեղեցեաց` վասն այսու պատճառի: Հիւանդացաւ սա հիւանդութիւն մահու, մինչեւ բժիշկքն յուսահատեցան եւ թողին. եւ նա յուսացաւ յաղօթս քրիստոնէիցն եւ առաքեաց 'ի վանքն Մաւր Աբայի , եւ բերին զաջ նորա: Եւ յորժամ մտին 'ի տունն, տեսանէր այր մի հրեղէն, որ գնաց կալաւ զձեռանէ նորա եւ ասաց. «Ո՞վ ես տէր . » եւ նա ասէ. «Քրիստոնեայքն առաքեցին զիս` զի մի ' մեռցի »: Եւ յարոյց զնա, եւ նստաւ եւ փառաւորեաց զԱստուած եւ ողջացաւ. եւ եղեւ մեծ մխիթարութիւն քրիստոնէից ընդ իշխանութեամբ նորա, 'ի Մերտին եւ 'ի Նսեբին եւ 'ի Մուփարկին եւ յՌասլայն եւ 'ի Տարա, եւ յայլ բազում տեղիս: Եւ նոյնպէս պատուիրեաց որդւոց իւրոց յետ մահուան իւրոյ զնոյն խնամ ունել 'ի վրեայ քրիստոնէից: Եւ ետ զՄերտինն եւ զՄուփարկինն 'ի Նաջմադինն (Նէճմ-Էտտին ) յաւագ որդին, եւ զԽանի քաղաք ետ 'ի Ճամալադինն (Ճէմալ-Էտտին) 'ի միւս որդին, եւ զՏարա 'ի Հասամադինն (Շէմա-Էտտին) 'ի կրսեր որդին :
       Յայսմ ժամանակի թագաւորն Յունաց (Մանուէլ ) ըստ ատելութեան բարուց իւրեանց զոր ունէին առ ամենայն քրիստոնեայք, առաքեաց առ Մասուտ սուլտանն եւ աղաչեաց զնա մեծաւ պատարագօք զի մտցէ յերկիրն Կիլիկեցւոց եւ աւերեսցէ զնա: Եւ նա ժողովեալ զամենայն զօրսն Կապադոկիայ եւ զՄիջագետաց, գնաց ամենայն պատրաստութեամբ եւ եմուտ յերկիրն Հայոց: Եւ նոքա նախագէտ եղեալ յառաջագոյն` ամրացեալ եւ գաղթեալ էին 'ի լերինսն եւ յամուր տեղիսն : Եւ սուլտանն գնաց իջաւ 'ի վերայ Թլին Համդնոյ , եւ եհար զնոսա Տէր Աստուածն քրիստոնէից` ոչ հրեղէն հրեշտակօք որպէս զզօրսն Սենեքարիմայ, եւ ոչ 'ի ձեռն կնոջ որպէս զՀողոփեռնէս, այլ տկար կենդանեօք` մժղկի եւ ճանճոյ , այնպիսի` որ ասէին բազումք, թէ այն սաստիկ բարկութիւն է քան զհարուածս խստասրտին Փարաւոնի. եւ եղեւ պատուհասն 'ի մարդ եւ յանասուն: Եւ սկսան փախչել. եւ իջին զօրքն Հայոց ամրացեալքն 'ի լերինս, եւ կոտորեցին զբազումս 'ի նոցանէ, եւ առին աւար զմեծութիւն անօրինացն, եւ լցին զտունս իւրեանց գոհանալով եւ փառաւորելով զԱստուած: Եւ ել վաղվաղակի պարոն Թորոս ընդ միջոցս լերանցն 'ի Խաւատանէսն , եւ եհար զԹուրքն որ բնակեալ էին անդ. եւ դարձաւ բազում զերեօք եւ աւարաւ եւ անուանի փառօք յամենայն մարդկանէ : Իսկ Մասուդ սուլտանն գնացեալ մազապուրծ յորդւոցն Հայոց մեծ ամօթով, եւ հասեալ 'ի Կօնն (Իկոնիա ) կրկին հարեալ 'ի Տեառնէ մեռաւ :
       Ի թուին Ասորւոց ՌՆԿԶ (1466), եւ Հայոցն ՇՂԳ (593), թագաւորեաց որդին Մասուդին` Խլիճ ասլանն (Բ ). եւ էին նորա երկու եղբարք, զմին խեղդել եդ 'ի ծածուկ, եւ միւսն փախեաւ յեզր ծովուն, եւ ամրացաւ 'ի բերդսն` զոր տուեալ էր նմա հայրն իւր նախ քան զմահն իւր. եւ էր անուն նորա Շահնշահ, եւ նա էր փեսայ տանն Դանիշմանայ, եւ են սոքա ազգ մի, եւ վասն այնորիկ ձեռն ետ նմա Աղուբ ասլան հօրեղբօրորդին իւր, եւ աւերէր զերկիրն Խլիճասլանայ: Եւ լուեալ զայս Նորըդինն (Նուր-Էտտին ) տէրն Հալպայ եւ Դամասկոսի, եկն եւ էառ զՓարզման եւ զԱնթափ: Եւ առաքեաց Աղուբ ասլան առ Նորադինն եւ առ խար ասլան (Խարա-ասլան ) տէրն Խարթբերդոյ, զի առցեն զամենայն երկիր Խլիճ ասլանայ, զի առցեն զամենայն երկիր Խլիճ ասլանայ, որ կայ 'ի սահմանս նոցա 'ի Միջագետս եւ յայնկոյս Եփրատ գետոյ. որ եւ ընդ խորհելն 'ի յառնուլ զերկիրն եւ բաժանել, կռուեցան ընդ միմեանս եւթողին :
       Իսկ զերկիրն Եգիպտոսի Տաճիկք (Արաբացիք ) ունէին ընդ իւրեանց իշխանութեամբ 'ի ժամանակաց անտի Մահմետականացն որ տիրեցին նմա, եւ ոչ կարացին մուտ գտանել 'ի նա Թուրքաց թագաւորքն: Եւ լինէր նոցա խալիփայ յազգէն Ալեայ, որպէս այն որ նստէր 'ի բաղտատ յազգէն Մահմետի :