Իսլամը հայ մատենագրութեան մէջ

Գ. Երրորդ մոլորութիւն Այլազգեաց ։
       Որք ուրանան զմարդեղութիւն բանին. եւ առարկեն նախ այսպէս, եթէ Աստուած ոչ է մարմին, եւ ոչ զօրութիւն ի մարմնի, եւ ոչ փոփոխելի. արդ՝ եթէ մարդ եղեւ՝ փոփոխելի է։
       Պատասխանեմք, եթէ Աստուած Բանն մարդ եղեւ անփոփոխելի. զի ոչ շփոթեցաւ բանին բնութիւն ի մարդկայինս, եւ ոչ մարդկութիւն այլայլեցաւ ի բանին բնութիւն. վասն զի անփոփոխելի ասուածային էութիւն ։ Որպէս հոգի միաւորի ընդ մարմնոյ եւ լինի մարդ. եւ ի հոգի գոլոյն ոչ փփոփոխի։ Զի անմարմինն թէպէտ միաւորի, ոչ փոփոխի ի մարմին ։
       Դարձեալ ասեն. թէ անպարագրելիի Բանն մարմին էառ. կամ մասն Բանին մարմին եղեւ. կամ մարմինն անբովանդակելի ընդ բանին։
       Ասեմք թէ բոլոր եւ կատարեալ Բանն ի մարմնի պարագրեցաւ եւ մնաց անբովանդակելի. եւ մարմինն ընդ Բանին միաւորեալ՝ մնաց պարագրեալի. զի ի մարմին գոլոյ այլայլեցաւ . որպէս բանն ի գրի միացեալ եւ խօսք մարդոյ ի բազում լսելիս կատարեալ եւ բոլո՛ր պարագրեալ։
       Դարձեալ ասեն. որ ինչ ի վերայ գայ ումեք յետ կատարելութեան նորին, պատահումն է նմա . ապա եւ մարմինն Բանին պատահումն է։
       Ասեմք առ այս. եթէ Բանն Աստուած էառ զմարդկային բնութիւնս , զի լինիցի ճշմարիտ մարդ. այլ մարդ լինելն է սեռ գոյացութեան եւ ո՛չ սեռէ պատահման ։
       Դարձեալ ասեն. անարժա՛ն է բնակելն Աստուծոյ յարգանդի եւ աղճատանք. եւ բազումք գայթակղին եւ մոլորին զայս լսել։
       Ասեմք. թէ ո՛չ է անարժան. զի ստեղծօղն ի ստեղծուածն բնակեսցէ. որպէս շինողն ի շինուածն իւր։ Եւ ահա յերկինս բնակէ Աստուած, եւ զամենայն տեղիս լնու եւ յամենայն մարդկան միտս է։ Նոյնպէս եւ ի սուրբ արգանդ [կուսին] բնակեցաւ եւ ոչ է աղճատանք թէ նախատիպն ի պատկերն բնակեսցէ . զի զոր ձեռօքն էստեղծ, ոչ գարշի անձամբ բնակիլ ի նմա։ Իսկ թէ բազում մոլորին եւ գայթակղին . ի չարութենէ եւ հպարտութեանց է, որ ոչ հաւատան Սուրբ Գրոց, եւ ոչ կամին ճանաչել զբարութիւն . եւ ահա ի ստեղծմանէն բազում մոլորութիւնք եէեն յաշխարհի։
       Դարձեալ ասեն. որպէս բարութիւն ոչ միաւորի ընդ չարի, այսպէս մեծ կարողութիւն Աստուծոյ ոչ միաւորի ընդ տկարութեան մարդոյս ։
       Ասեմք թէ տկարութիւն մարդկայինս բնութեան ոչ նուազեցոյց զմեծ կարողութիւն Աստուծոյ. զի առանց շփոթման միաւորեաց զմարդկային բնութիւն ընդ իւրում աստուածութեան . այլ տկար բնութիւնս մեծացաւ միաւորութեամբն. զի ի մեղաց անմեղ, անմահ եւ անապական եւ Աստուած եղեւ։ Եւ տկարութիւն ոչ է նման չարութեան. զի չարութիւն զրկեալ է ի վախճանէն, այլ տկարութիւն ո՛չ։
       * ։
       Ասեմք թէ ոչ վայելէր ողորմութեան Աստուծոյ առնել ընդդէմ արդարութեան, այլ լինել ի միասին. վասն այնորիկ վճարեաց զպարտս ըստ ողորմութեան եւ կրեաց զպատիժս ըստ արդարութեան։
       Դարձեալ ասեն. կարող էր Աստուած կամելով միայն փրկել զմարդ կամ այլ ինչ ստեղծուածով վճարել զպարտս մարդկան։
       Ասեմք թէ կարող էր Աստուած կամելով փրկել. այլ պատշաճ էր Աստուծոյ մարդ լինել. զի սէրն նորա երեւեսցի ի մեզ. այլ եւ գործ արդարութեան ցուցցի։ Եւ զի ոչ այլ ինչ ստեղծուածով վճարեաց զպարտ մարդկան. զի ամենայն ստեղծուածս ունի զօրութիւն հունաւոր. իսկ վճարել զպարտս մեղացն պիտոյ էր անհունս զօրութիւն։ Եւ դարձեալ. զի մի՛ ստեղծուածոյ ինչ շնորհակալ եւ պաշտօնատար լիցուք, այլ Աստուծոյ փրկչի ։
       Դարձեալ ասեն. թէ Քրիստոս բաւականապէս վճարեաց զպարտս, անիրաւ երեւի. զի դեռ եւս կրեն մարդիկ զպատիժս . նաեւ ոչ էր պիտոյ վասն մեղաց աղօթք, ողորմութիւն եւ այլն։
       Ասեմք առ այս. եթէ Քրիստոս բաւականապէս վճարեաց զպարտս եւ եբարձ զմեղս, եւ մնաց պատիժքն, զի չարչարակից լիցուք Քրիստոսի եւ փառացն հաղորդեսցուք։ Նաեւ թէ հաւատացեալքն ի Քրիստոս լեալ էին անչարչարելի ի կեանս յայս, վասն մարմնոյ բարութեանն առաւել քան թէ վասն հոգեւորին հաւանեալ էին հաւատացեալքն Քրիստոսի. յայնժամ եւ ոչ լինէր հաւատոյն վարձ։ Եւ թէ պիտոյ է վասն մեղաց բարեգործութիւնք։ Ասելի է թէ մահն Քրիստոսի է՛ պատճառ փրկութեան ընդհանրական, որպէս մեղք առաջին մարդոյն էր ընհանրական պատճառ դատապարտութեան։ Արդ՝ որպէս մահն Ադամայ հասանի առ իւրաքանչիւր ոք , որ փրկին ի ձեռն վերստին ծնընդեան աւազանին բարի գործօք։
       Դարձեալ ասեն. մեղքն մեղօք ոչ սրբի, այլ առաւելու. այլ սպանանելովն զՔրիստոս բազում մեղանչեցին։
       Ասեմք թէ մահն Քրիստոսի էր վճարող մահու մեղաց մարդկան։ Եւ զի բնական մահն էր վասն սկզբնական մեղացն։ Իսկ վասն ներգործական մեղացն, որ էր կամաւոր, պարտ էր մեռանել բռնադատական մահուամբն։ Վասն այսորիկ Քրիստոս մեռաւ վասն սկզբնական մեղացն , եւ բռնադատութեամբ ի ձեռն այլոց՝ վասն կամաւոր մեղաց ։ Եւ զի ոմանք մեղանչեցին ի մահն Քրիստոսի, ոչ էր ինչ պատճառ ի կողմանէ նորա, որպէս ասէ Սաղմոսն. ընդ իս է թշնամութեամբ ի տարապարտուց։
       Դարձեալ ասեն. մեղք ջնջի ապաշխարութեամբ, որպէս դուք ասեք. ապա է՞ր պիտոյ Աստուծոյ մարդանալ։ Եւ դարձեալ. գործ մարմնաւորութեան մեծ էր քան զգործ ստեղծանելոյն. ապա որպէս ի ստեղծանելն ամենայն մարդիկ ստեղծան. նոյնպէս ի մարմին լինելն ամենայն մարդիկ պարտին փրկիլ. այլ այս ոչ է եղեալ։
       Պատասխանեմք առաջնոյն. թէ ապաշխարութիւն եւ այլ բարի գործք ո՛չ կարեն ջնջել զմեղս, թէ ոչ լինի հիմնացեալ հաւատով ի վերայ չարչարանացն Քրիստոսի։ Առ միւսն ասեմք. թէ ոչ է պատճառն ի կողմանէ Աստուծոյ, որ ամենեքեան ոչ փրկին, այլ յինքեանց։ Զոր օրինակ. թէ ոք ի տիւն զակն իւր խփէ ի խաւար մնայ, ինքն է պատճառ եւ ոչ արեւն։ Եւ որպէս ի զուգաւորութենէ արուին եւ իգին ոչ միշտ ծնանի զաւակ, եւ այս ոչ ի կողմանէ ստեղծողին, որ ասաց Աճեցէք եւ բազմացարուք. այլ ի պակասութենէ առնողին կամ կրողին նիւթոյն։
       Դարձեալ ասեն. թէ մարմին լինելն բանին էր պատճառ փրկութեան մարդկան, պարտ էր լինել ի սկզբանէ աշխարհի. զի առաջինքն փրկեալք էին։ Եւ դարձեալ ասեն. մեղք հրեշտակաց եւ մարդկան էին ի միոյ սեռի. այսինքն՝ հպարտութեան. եւ զհրեշտակս ոչ փրկեաց, նաեւ ո՛չ էր պարտ զմարդիկ փրկել։
       Առաջնոյն ասեմք. եթէ թողաւ մարդկան երկայն ժամանակս ի բնական օրէնքն եւ անկաւ յանարգ մեղս ։ Նա՛ եւ ետ գրաւորական օրէնք, զի խորշեսցին ի մեղաց, եւ ոչ այնու արդարութեան. եւ ապա եկն շնորհաց օրէնքն, զի ճանաչեսցուք զփրկութիւն ի Քրիստոսէ եղեալ։ Եւ դարձեալ, որպիսութիւն մարդկային կենաց ո՛չ առ ժամայն ի կատարումն հասանէ. որպէս մանկունք նախ վարժին փոքրագոյն ուսմամբ, նոյնպէս անպատշաճ էր նախ զմեծամեծ պատուիրանս տալ մարդոյս. այլ զփոքունս, զի սովորեսցի անկատար ուսմամբ, եւ ապա ի կատարեալ օրէնս հասցէ։ Երկրորդ ասեմք. թէ հրեշտակք ոչ կարէին նորոգիլ. այս է պատճառն զի ընտրութիւն հետեւի կարծեացն։ Եւ հրեշտակք անփոփոխելի իմանան եւ կարծեն. վասն այսորիկ անփոփոխապէս ընտրեն զչար կամ զբարի . յաղագս որոյ անզեղջ մնացին։ Եւ դարձեալ, հրեշտակի իմանալաբար կարեն ուսանել. իսկ մարդն կարօտ է ուսանել զգալապէս։ Եւ դարձեալ. հրեշտակաց մասն կորեաւ եւ բոլորն մնաց. իսկ թէ զմարդն ոչ էր փրկեալ, բոլորն էր կորուսեալ։ Զայս եւ սոյնպիսօք հեթանոսք հակառակին ընդ սուրբ Եկեղեցիս ։
       Այժմ դարձեալ մեք ցուցցուք. զի պատշաճ էր Բանին մարդ լինել։ Եւ զի մարդեղութիւն Բանին յայտնի է ի Սուրբ Գիրս. այլ նոքա ոչ հաւատան։ Վասն որոյ բանական իմացմամբ ցուցցուք։ Նախ զի բնութեամբ է մարդոյ սիրել զԱստուած։ Եւ յայտնի է. զի մոլորեցաւ զհետ զանազան սուտ աստուածոց. վասն որոյ Աստուած մարմնացաւ եւ երեւեցաւ. զի ծանիցուք զմին եւ զճշմարիտն Աստուած։ Դարձեալ. կամեցաւ առաջին մարդն աստուածանալ եւ ո՛չ կարաց ի տարաժամու. յաղագս որոյ Աստուած մարդ եղեւ եւ աստուածացոյց զնա։ Դարձեալ. չարախօսէր սատանայ, եթէ բնութեամբ չար եւ մեղանչական է մարդն. Աստուած մարդ եղեւ եւ եցոյց անմեղ եւ բարի զբնութիւն , ի բարի արաչէն եղեալ։ Դարձեալ. նա որ շնորհօք իւրովք արար, ողորմութեամբ իւրով եւ փրկեաց։ Դարձեալ. որպէս Աստուծոյ իւր է ստեղծանելն, այսպէս նորա է նորագելն եւ փառաւորելն։ Ստեղծեաց յոչընչէ եւ նորոգեաց յապականութեանէ, եւ ի վախճանի փառաւորեսցէ։ Դարձեալ. ինքն արարիչն եհատ վճիռ եւ դատապարտեաց զԱդամ. վասն որոյ ինքն մարմնացաւ եւ չարչարեցաւ, եհատ զվճիռն եւ ազատեաց զնա։ Դարձեալ. սէր նորա եւ ամէնիմաստ գիտութիւն երեւեցաւ. զի թէ ո՛չ էր մարդացեալ, ասէին թէ չկարէր, կամ ոչ կամէր, կամ ոչ գիտէր. եւ երեւի յայսմանէ տկարութիւն, տգիտութիւն կամ նախանձ, որ կարի իմն անպատշաճ է Աստուծոյ։ Դարձեալ. սատանայ յաղթեաց մարմնոյն, եւ Աստուած նովին մարմնով յաղթեաց յաղթողին. եւ է այս գո՛րծ արդարութեան։ Դարձեալ. զի ուսուսցէ յաղթել զչարն, մանաւանդ արդարութեամբ քան հզօր բռնութեամբ ։ Դարձեալ. զօրացաւ մահ ի մարդկայինս բնութիւն. վասն որոյ անմահն Աստուած մարդ եղեւ եւ անմահացոյց վերստին։ Յաղագս այսոցիկ եւ առաւել քան զայս, Բանն էառ զմարդկայինս բնութիւն եւ երեւեցաւ մարդ ի մէջ աշխարհի եւ փրկեաց զմեզ։
       Այլ թէ ասիցէ Տաճիկն, թէպէտ հաւանեցաք այսմ, սակայն Հայր եւ Որդի ասել անպատշաճ լսի։ Ասեմք թէ Մովսէս Թավրէթն զարարարծս ամենայն ծնունդ եւ արարած, ասէ, Աստուծոյ։ Դարձեալ ասէ վասն մարդկան. Սա ինքն է հայր քո, որ արար եւ ծնաւ զքեզ։ Եւ դարձեալ ասէ Որդի անդրանիկ իմ է Իսրայէլ, սիրեցի զնա։ Եւ Դաւիթ ասէ. Ես ասացի աստուածք իցէք կամ որդիք բարձրելոյ ամենեքեան։
       Եւ եթէ արարածոց եւ մարդկան հայր կոչի Աստուած, վասն զի ի նմանէ ստեղծան, զի՞նչ անպատշաճ է Քրիստոսի հայր կոչել զնա, որ ի բնութենէ հօր ծնաւ նախ քան զյաւիտեանս, որպէս ասէ Դաւիթ. Յառաջ քան զյաւիտեանս ծնայ զքեզ։ Եւ վասն մարմնոյ միութեան զի՞նչ է օտար, եթէ զճառագայթս արեւու, որ ի յօդս միացեալ, ասեմք եթէ ծնունդ է արեգականն, կամ զբանս որ ի գիրս է միաւորեալ, ասեմք եթէ ծնունդ է մտացն։ Նոյնպէս եւ Բանն հօր, յարենէ Կուսին, իբր մելան միաւորեալ եւ մարմնովն երեւեալ։Եւ ինքն Հայր Աստուած ի Յորդանան գետն վկայեաց ի վերայ մարմնացեալ Բանին. Դայ է որդի իմ սիրեալի։ Եւ ինքն Փրկիչ ասէր. Ելի՛ ի Հօրէ եւ եկի յաշխարհ. դարձեալ թողում զաշխարհ եւ երթամ առ Հայր։ Արդ՝ եթէ դու զԱստուած հաւատաս, զաստուծոյ բանն ընդէ՞ր ուրանաս, եւ ոչ ասես Հայր եւ Որդի։ Զի ինքն Հայր Աստուած վկայեաց, եւ Որդին յայտնեաց եւ դժուար լսես . եւ մարգարէքն յառաջագոյն ուսուցին եւ ոչ հաւատաս ։
       ԵՒ դարձեալ ասեմ ի կարճոյ. դժուար լսես թէ Քրիստոս՝ Որդի՛ է Աստուծոյ . ապա դու ցո՛յց ինչ թէ ո՞վ է ի յերկրի Հայր Քրիստոսի. ապա թէ չկարես ցուցանել, հաւատայ Աստուծոյ Հօր, որ ասաց. Դա՛ է որդի իմ սիրելի. կամ հաւատա՛ Քրիստոսի, որ ասաց Աստուծոյ որդի եմ, ըստ այնմ. դու հաւատա՞ս յորդին Աստուծոյ։ Ահա՛ յայտնապէս վկայութիւն ի Սուրբ Գրոց ասացեալ, Աստուած եւ Որդի Աստուծոյ։ Այսքան առ այս ։