Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հատոր առաջին

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԶԳՈՎՈՒԹԻՒՆ օդոյ Հայաստանեայց առ Խորենացւոյն ա. 16. գտանեմք, յասելն վասն Շամիրամայ. «Ելանէ 'ի լեռնակողմանս երկրի հարաւակողմանն, քանզի ժամանակ ամառնային էր, զբօսնուլ կամելով 'ի հովիտս եւ 'ի դաշտս ծաղկաւէտս. եւ տեսեալ զգեղեցկ ութիւն երկրին եւ զՕդոցն մաքրութիւն… Պարտ է մեզ, ասէ, յայսպիսում Բարեխառնութեան օդոց՝ եւ մաքրութեան ջուրց եւ երկրի՝ քաղաքս եւ արքունիս շինել բնակ ութեան, որպէս զի զչորրորդ մասն 'ի բոլորմանէ տարւոյն՝ որ է ամառնայինն եղանակ, ըստ ամենայն բարեվայելչութեան անցուցանեմք 'ի Հայս. եւ զայլն եւս երիս որոշմունս օդոցն զովութեան տածիցեմք 'ի Նինուէ»։ Զկողմանցն Տարօնոյ գովութիւն գտանեմք առ Զենոբայ, զորմէ տեսցես 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 90։
       Այլ իբր երեւելի ինչ հռչակեալ 'ի գիրս Յունաց եւ հռոմայեցւոց՝ է ցրտութիւն օդոյ մերոյ աշխարհիս, զորմէ բազում ուրեք յիշատակեն մատենագիրք օտար ազգաց. իսկ 'ի գիրս մեր՝ անդստին 'ի սկզբանն անդ 'ի ժամանակս Հայկայ մերոյ առաջին նահապետին գտանեմք զյիշատակութին, յորժամ Նեբրովթ (Խոր. ա. 11. ) զնոյն յուշ առնէ առ 'ի յորդորել զՀայկ թողուլ զՀայաստան. «Բնակեցեր ասէ 'ի մէջ ցրտութեան սառնամանեաց»։ Իսկ Եղիշէ 344. զՀայաստանեայս կոչէ «Ընդարձակասուն բնակիչք ձիւնեղէն լերանց»։
       Եւ արդարեւ՝ յարտաքնոց եւս Ովրատիոս բանաստեղծ սաստկասառոյց կոչէ զլեառն Նպատ։ Տակտոս պատմագիր ժբ. 50. դժնդակ կոչէ զձմեռն Հայաստանեաց։ Յայսպիսի դժնդակ ցրտութենէ լինէր պատճառեալ բուքն՝ զոր յիշատակէ Խորենացի բ. 36. «Պատահէ բքոյ 'ի լերինս Կորդուաց. ցրուեաց զամենեսեան մրրիկ, մինչ ոչ գիտելով ընկեր զընկեր՝ ընդ որ վարեցաւ. իսկ դայեկին նորա Սանոտայ… առեալ զմանուկն՝ քանզի տղայ էր, եդ 'ի մէջ ստեանց իւրոց. մնալով 'ի ներքոյ ձեանն զերիս տիւս եւ զերիս գիշերս»։ Իսկ զպատահիլն ձեան հիւսիսոյ կամ հիւսոյ, պատմէ բ. 62. գրելով վասն ա. Տիրանայ թագաւորի. «Մեռաւ 'ի ճանապարհի, ձեան հիւսիսոյ կալեալ»։ Այլ երեւելի հիւսի ռամկօրէն հոսի՝ պատմի 'ի յիշատակարանի իմիք յետին դարուց, որ 'ի լերանց Բաղիշոյ սահեալ 'ի ձորս նորա՝ այնչափ ահագին միաստանի հատոր մեծ՝ որ ունէր ծածկել եւ կործանել զմենաստանն զառ ստորեւ կացեալ 'ի ձորն անդ, բայց 'ի մերձենալն յանկարծ յերկուս հերձեալ, ընդ մի մի կողմն սահեալ, անվնաս թողին զմենաստանն։ Նման Խորենացւոյն այլովք եւս հանգամանօք պատմէ Ստրաբոն վասն գաւառացն Մեծին Հայ ոց որ 'ի հիւսիսակողմն. «Կարի իմն ձիւնախաղխաղք (կոչելով զնոսա). թեւակոխեալք առ լերինս Կովկասու, եւ առ Վիրս, եւ առ Կողքիս, պատմեն անդանօր 'ի յանցանելն զլերամբք՝ 'ի ձիւնելն սաստիկ՝ զանցաւորս համօրէն թաղել ընդ ձամբք լերանց, իսկ առ 'ի զերծանիլ 'ի վտանգէ աստի՝ տանին ճանապարհորդք գաւազանս զորս 'ի վեր ունին, զի կարող լիցին շունչ առնուլ, եւ զանցից իւրեանց ծանօթս տալ անցաւորաց, յորոց եւ գտանեն օգնութիւն, բրելով եւ ողջամբ հանելով զնոսա։ Աւանդեն եւս 'ի ձիւնս անդ գտանել գունտս դատարկս 'ի ներքուստ, ունելով 'ի միջի ջուր առողջարար իբր 'ի դորակի, յորս եւ ծնանի ասեն կենդանի ինչ փոքրիկ, զոր կոչեն Որդնուկ Ապողոնեայ, Ուտիճ Թէոփանեայ։ Ի սոսա գտանի ջուր բարեհամ, զոր խորտակեալ ըմպեն։ Զծնունդ կենդանւոյս կարծեն այնպէս՝ որպէս է մժեխացն 'ի մետաղս 'ի բոցոյ եւ 'ի մոխրոյ»։ Սմին նման գրէ եւ Պլուտարքոս 'ի վարս Լուկուլլոսի վասն Հայաստանեաց յարեւադարձի անդ աշնայնոյ ծածկեալ ձեամբք, եւ գետք նորա սառուցեալք։ Այս ցրտ ութիւն Հայոց աշխարհիս էր՝ որ 'ի զօրաց Անտոնինոսի հռովմայեցւոյ կոտորեաց առաւել քան զութ հազար, եւ ամենայն կորուստ զօրաց նորա եղեն երեսուն եւ երկու հազար, զորմէ գրեն Պլուտարքոս, Դիոն, եւ Փլորոս։
       Բաց 'ի գրելոցս աստի եւ այլ ցրտային կողմանս գտանեմք յիշատակեալ 'ի գիրս. որպէս առ Թոմայի Արծրունւոյ. դ. 11. գտանեմք զՕձ տեղին Վասպուրականի, «Վասն խստ ութեանն սաստկաշունչ դառնալիր մահածին հողմոյն շնչելոյ այսպէս անուանեալ»։ Իսկ առ Քսենափոնի 'ի դ. գիրս արշաւանաց Կիւրոսի՝ գտանեմք զկողմանս՝ որ մերձ յակունս Եփրատայ 'ի սահմանին Կարնոյ, ընդ որ հազիւ կարացին զօրք նորա անցանել մինչեւ ցկէս միջացն թացեալք. եւ լուան ոչ այնչափ հեռի լինել անտի զակունս Եփրատայ. զկնի այնորիկ եղեւ նոցա ճանապարհորդել ընդ ձիւն թանձրամած գրկաչափ բարձրացեալ, յորմէ բազմ ութիւն գրաստուց նոցա եւ արանց մեռան. իսկ 'ի զինուորացն երեսնիւ չափ։ Բազմաց 'ի նոցանէ դէպ լինէր ապականել աչաց, փտիլ մատանց ոտից, եւ առ պահպանութի՝ հարկ լինէր սեւագոյն ինչ կրել առաջի աչաց, իսկ առ պահպան ութիւն ոտից՝ միշտ 'ի շարժման ունել, եւ 'ի գիշերի լուծանել զխրացս կօշկաց. եւ այնպէս հարկ լինէր նոցա յօթեւանիլ իւրեանց հուր լուցանել զգիշերն ողջոյն, գտանելով անդ առատութիւն փայտի 'ի մայրիս Հայաստանեաց, մինչեւ 'ի հասանել նոցա 'ի գիւղ ինչ մերձ 'ի նահանգն Հայոց՝ Խալիվ. անդ գլխաւորն գեղջ ուսոյց նոցա պարկ ինչ պնդել զոտիւք երիվարաց եւ գրաստուց, զի առանց նոցին մերձ ցորովայն ունէին երիվարք ընկղմիլ 'ի ձեան։ 'Ի նմին պատմ ութեան ճանապարհորդ ութեան Յունաց այսպէս գտանեմք ստորագրեալ զցրտութին առ Դիոդորի սիկիլիացւոյ. «Այն ինչ լինէր նոցա ընդ լերինս Հայոց թեւակոխել, յայնպիսի թանձր ութեան ձեան լինէր նոցա անկանել, զի վայրիկ մի եւս եւ կորուսեալ էր անդէն նոցա ամենեցուն. քանզի պղտորեալ օդոյն նախ նուազ իմն ձիւն առ տակաւ տակաւ 'ի բարձանց իջանէր, ոչինչ խոչ ընդ ոտն լեալ ճանապարհորդաց. այլ ապա 'ի սաստկանալ հողմոյն յորդացեալ առաւելոյր, խիտ առ խիտ ամենայն ուրեք ծածկեալ զերկիրն՝ մինչեւ որ կարել զճանապարհն տեսանել, եւ ոչ զսահման տեղեացն ճանաչել… որչափ ինչ զէնք կային՝ ահագին յորդ ութիւն ձեան որ անդադար իջանէր՝ ծածկեալ էր զամենայն. իսկ մարմինք նոցա 'ի լինել պարզոյ սառուցեալ մորմոքէին առ խստ ութեան օդոյն, եւ առ դժնդակ ութեան աղէտից զգիշերն ողջոյն անքուն մնային… ոմանք 'ի պայծառ ութեան ձեան խտտղեալ բբաց աչաց իբրեւ կուրացեալ իմն կային… զաւուրս եօթն անդէն մնացեալք ապա հասին 'ի գետն Փասիս. եւ զաւուրս չորս անդէն կացեալք անցին յերկիրն Դաքոց եւ Ֆասեանց». որ է երկիրն Տայոց եւ Բասեանց։ Իսկ 'ի գիրս մերոց նախնեաց առ Թամայի Արծրունւոյ գտանեմք վասն Մոկաց նահանգին լինել որպէս լեռնային՝ նոյնպէս եւ ցրտային, զորմէ ե. 3. գրէ. «Ձիւնապատ սառնասոյր առհասարակ պաղեալ էր (Մոկաց) երկիրն, ամենայն բնակչօքն հանդերձ փախստեայ եղեալ, մազապուր եղեալ, փախստեայ մնային յամրոցս բերդիցն»։ Այլ առ ստորոտովք լերանց ձորք Մոկաց խորինք գոլով՝ հարկ էր ունել կարի իմն ջերմ ութիւն, յոյր սակս մի 'ի գաւառաց Մոկաց թուի կոչեցեալ Ջերմաձոր։ Նոյնպէս ցրտային գտանեմք յԱղձնեաց նահանգի զՍասուն, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 73. որ է 'ի կարգս լերանց Տօրոսի. իսկ ձիւն եւ ցրտ ութիւն Տօրոս լերանց յիշատակեալ է եւ 'ի գիրս օտար ազգաց։
       Տարապայման ցրտ ութիւն կողմանցն Տայոց թէ զի՛նչ վնաս էած, յիշատակէ Լաստիվերտցի գլ. դ. յասելն վասն կայսեր Վասլի. «Եւ ինքն խաղացեալ զօրօքն պատի զՀայովք, եւ իջանէ բանակի հեծելովք… եւ մինչ նա յայս խորհրդի էր□ յանկարծակի խտացան ամպովք երկինք, եւ յորդ ութիւնք անձրեւաց յերկիր հեղաւ. զկնի այնր շնչեաց հիւսիսային կծու հողմ. եւ դարձոյց զանձրեւն 'ի կարկուտ եւ 'ի ձիւն եւ 'ի սառն, եւ թանձրամած իջիւք ծածկեաց զերեսս երկրին. քանզի եւ ժամանակն իսկ ձեռնատու էր այնմ, զի քաջ 'ի ձմերոց հասեալ էր։ Եւ յերկարեալ յորդ ութեան ձեանն եւ խստ ութեան սառնամանեացն, ջոկի ձիոցն եւ ջորեացն ընդարմացեալ ոչ կարացին շարժել. իսկ հետեւակ զօրացն 'ի դառնուէ սառնամանեացն ծայրք ոտիցն եւ ծայրք ձեռացն իբրեւ 'ի հրոյ կիզեալք հատեալք անկանէին, եւ վրանաց լարքն եւ ցիցք ընդ երկիր կապեալ 'ի սաստկութենէ դառն ութեան արկածիցն անշարժ մնացին… դառն սառնամանեօք տանջեցան ոչ 'ի բարձր լերինս, այլ 'ի խորագոյն դաշտս, եւ 'ի կարի ջերմինս»։ Վասն կողմանց Տայոց պարտ է իմանալ եւ զբան Պրոկոպիոսի, ուր միշտ ձեամբք, ասէ, ծածկեալ զլերինս Հայաստանեաց՝ յորոց բղխէ գետն Փասիս, զի Փասիս՝ որ է Ճորոխ, բղխէ եւ անցանէ առ Տայովք։ Աղետալի է եւ դիպուածն 'ի ցրտութենէ պատահեալ յաւուրս բռնաւորին Սքանդարի որդւոյ Լանկթամուրին. զի որպէս պատմէ Թոմա մեծոփեցի, զօրք նորա յարձակեալ 'ի վերայ գաւառին Դերջանու, հանին «զամենեսին կահիւք եւ կարասիւք, որդւովք եւ դստերօք, եւ կամեցան տանել յերկիրն այրարատեան եւ Սիւնեաց, եւ էին աւուրք դառնաշունչ եւ դժնդակ յօդոյն ձմերային. եւ յետ երկուց աւուրց յանկարծակի ձիւն սաստիկ եկն 'ի վերայ նոցա. եւ 'ի գիշերի յայնմիկ պաղեցաւ երկիրն, եւ բազում քրիստոնեայք սառեալ մեռանէին… եւ մեռան 'ի սոյն աւուրս աւելի քան զեօթն հարիւր ոգիս անմեղ քրիստոնեայք 'ի դառնաշունչ օդոյն, եւ ոչ գոյր ժամանակ թաղելոյ զնոսա զի կերակուր եղեն գազանաց, եւ ոչ գոյր շին ութիւն գեղօրէից մերձ առ նոսա»։
       Այս ցրտ ութիւն Հայաստանեաց էր՝ որ ետ բողոք բառնալ եւ մեծին 'ի սուրբս Յոհաննու Ո սկեբերանի, պանծալւոյն Հայաստան եաց, յորժամ Հայաստան յիւրում սահմանի 'ի Փոքր Հայս 'ի Կոմանա աքսորեալ պահէր զնա. որ 'ի ա. թուղթ իւր առ Ողիմպիա սարկաւագուհի այսպէս գրէ. «Վասն խստ ութեան ձմերայնոյ… չէ ինչ քեզ հարկ 'ի պատճառս մեր նեղիլ եւ հոգալ. քանզի եղեւ ձմեռն՝ զոր օրինակ սովոր է լինել 'ի Հայաստան. զի առաւել քան զայս չէ ինչ մարթ ասել, այլ մեզ չետ ինչ վնաս մեծ… անընդհատ հուր ունելով վառեալ, եւ զսենեակն յորում բնակիմք՝ յամենայն կողմանց փակեալ»։ Սոյնպէս գրէ եւ առ Թէոդոտսն սարկաւագ։ Ուր անուամբ աշխարհին Հայոց միայն բացատրել կամելով զցրտ ութիւն նորա, յայտ առնէ զի եւ յայնժամ հռչակեալ էր յոյժ 'ի Բիւզանդիա ցրտութիւն Հայաստանեաց։