Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, Ա

ԱԳՌԱՒԱՑ ՔԱՐ։ Լեառն զորմէ տես ԿԱՆԳՈՒԱՐ ԼԵՐԻՆՔ։
      
       ԱԼՀԱՐԱԿ
       Յիշատակի առ Կիրակոսի 'ի կողմանս Գանձակայ. «Իսկ 'ի շձը. թուին եղեւ շարժ սաստիկ, եւ կործանեցաւ քաղաքն Գանձակ□ փլաւ եւ լեառն Ալհարակ 'ի շարժմանէն. եւ արգել զձորակն որ անցանէր ընդ մէջ նորա. եղեւ ծովակ, որ է մինչեւ ցայսօր. եւ լինին 'ի նմա ձկունք ազնիւք»։ Զսոյն կրկնէ եւ զկնի։
      
       ԱԿԱՆԵԱՑ ԼԵԱՌՆ
       Զայսմանէ Յոհան կաթողիկոս 'ի գրելն վասն Յուսփայ, թէ յետ ելանելոյ նորա յերկրէն Անձեւացեաց, «Չուէ գնայ ընդ կողմն լերինն Ականեաց, 'ի գաւառն Աղբակոյ»։ Յորմէ երեւլ լինել կամ յԱղբակ գաւառ Վասպուրականի, եւ կամ մօտ առ նա։
      
       ԱՂՈՒ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ 'ի Մեծոփեցւոյ, որ թուի լինել յԱղիովիտ գաւառ Տուրուբերանոյ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 128. զգեօղն Ասպիսակ։
      
       ԱՄԱՆՈՍ։ Տե՛ս 'ի Փոքր Հայս։
      
       ԱՊՈՍ։ Տե՛ս ԱՎՈՍ։
      
       ԱՌԻՒԾ ԼԵԱՌՆ
       Զորմէ Բուզանդ դ. 4. «Եւ արքայն Արշակ ընդ առաջ երթայր նոցա (այսինքն որոց ընդ մեծին Ներսէսի դառնային 'ի Կեսարիոյ). մինչեւ 'ի լեառն որ անուանեալ կոչի Առիւծ»։ Ի նմին պատմ ութեան յիշէ զայս լեառն եւ Մեսրոպ 'ի թիւն թ։ Դարձեալ յիշէ Բուզանդ եւ 'ի ե. 25. ասելով. «Բայց Շաղիտայն, որ էրն յԱռիւծ լերինն»։ Ի բանիցն երեւի կամ յԵկեղեաց գաւառի լեալ, եւ կամ 'ի սահմանակից վայրի. զի վասն նոյն Շաղիպայի եւ Եպիփանու ասէ. «Յիւրաքանչիւր լեռնէ ընթացեալք փութով յԵկեղեաց գաւառ□ տեսին զի կատարեալ էր սուրբ հայրապետն Ներսէս□ եւ եկին մինչեւ 'ի Թիլ գեօղն, եւ տեսին զտեղին յորում եդեալ էր զնա»։ Տեղին ուր մեռաւ մեծն Ներսէս, եւ ուր թաղեցաւ՝ էին յԵկեղեաց գաւառի։
      
       ԱՎՈՍ
       Այսպէս գրի առ Ստրաբոնի, եւ 'ի գիրս այլոց աշխարհագրաց. բայց ըստ լատին հնչման գրի Ապոս։ Ամենեքին յայսմ միաբանին, զի 'ի սմին լերին դնեն զակունս Եփրատայ եւ Երասխայ. այլ 'ի գիրս տեղւոյն տարաձայնին, ոչ միայն այլեւայլ աշխարհագիրք, այլ եւ մի եւ նոյն աշխարհագիր. զոր օրինակ է Ստրաբոն, որ 'ի ժա. 527. 'ի խօսելն զլերանց Հայոց աշխարհիս՝ ասէ. «Նիֆադոս (Նպատ), ապա Ավոս, ուստի հոսին Եփրատ եւ Երասխ□ զկնի Նիւարոս մինչեւ առ Մարս ձգի»։ Իսկ 'ի ժա. 551. գրէ «Ավոս եւ Իմվարոս՝ մասունք Տօրոսի. իսկ Ավոսն մերձ է առ ճանապարհն որ տանի յԵկբատան առ տաճարն Վարիտի»։ Պլինիոս ե. 24 զայս լեառն կոչէ Ապա. յասելն թէ «Տօմիցիոս Քօրպուլս 'ի լեառն Ապա» դնէ զակն Եփրատայ։ Առ մեզ մերձաւոր այսր անուան գտանեմք զանունս Ապահունիք, վասն որոյ նախայիշատակեալ անուանքն թուին մեզ լինել կրճատեալ անուանք Ապահունեաց գաւառին Տուրուբերանոյ, ուրանոր եկեալ հռոմայեցւոց, եւ լուեալ մերձ լինել զակն Եփրատայ՝ որ 'ի լեառն Ծաղկաց, մի համարելով ընդ լերինս Ապահունեաց, հռչակեցին լինել յԱպա լեառն. Բայց քանզի 'ի բանս Ստրաբոնի զլեառն Ապա կամ Ավոս տեսանեմք եդեալ յերկուս զանազան տեղիս, մի՝ ուր էին ակունք Եփրատայ, եւ երկրորդ՝ մերձ 'ի ճանապարհ գնալոյ յԵկբատան, երկոքին եւս տեղիք հեռաւորք 'ի միմեանց, նորին աղագաւ զայս լեառն պարտ է համարել գօտեւոր, որոյ գօտին յականց Եփրատայ ձգէր մինչեւ 'ի տեղին՝ ուր էր ճանապարհն տանելոյ յԵկրատան, այն զի՝ հայելով 'ի տաճարն Վարիտի՝ զոր յիշէ անդէն, ինձ թուի լինել աղաւաղումն անուանս Վարագ, ուր էին երբեմն տաճարք կռոց, որպէս ցուցանէ Խորենացին 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց։ Գօտեւոր լինել ցուցանէ եւ բան Պտղոմեայ, որ 'ի ե. 13 առաւել յարեւելս յայնկոյս քան զակունս Տիգրիսի դնէ զլեառն Ավոս, հայելով 'ի նշանակեալ աստիճանսն, Տե՛ս եւ զոր ինչ գրել ունիմք 'ի գլուխն Գետոց վասն երկրորդ ականն Եփրատայ եկեալ 'ի ծաղկոտանէ։
      
       ԱՐԱԳԱԾ
       Այսպէս անուանեաց զսա յիւր անուն Արամանեակ նահապետ մեր, որդի Հայկայ, որպէս գրէ Խորենացին ա. 12 յետ նորա նաեւ Վարդան յասելն. «Ի Հայկայ (ծնաւ) Արամանեակ, յորմէ կոչեցաւ Արագած լեառն։ Տեղի սորա անկանի յԱյրարատ նահանգի 'ի գաւառին որ յիւր անուն կոչի Արագածոտն. զի զաւանն Արուճ զոր Ղոնդ գլ. գ. դնէ «Ի գաւառն Արագածայ ոտին» զնոյն Արուճ Յոհան կաթողիկոս դնէ «Ի ծործորս Արագածայ լերին»։ Զի էր լեառն լայնանիստ, որոյ շրջապատ եռօրեայ ճանապարհ, որպէս ստորագրէ Խորենացին անդէն. «Այլ հարաւայինն արեգակնաճեմ լեառն՝ սպիտակափառ ունելով գագաթն, ուղղորդ 'ի յերկրէ բուսեալ, երեքօրէիւ՝ որպէս ասաց ոմն 'ի մերոցն՝ քաջագոտւոյ առնն շրջապատեալ անապարհաւ. եւ առ փոքր փոքր 'ի շեշտումն անկեալ, ծեր ոմն արդարեւ լեառն 'ի մէջ երիտասարդեալ լերանց։ Բուզանդ գ. 24 կոչէ զսա մեծ լեառն եւ ցուցանէ լինել ապառաժուտ՝ յասելն. «ՅԱրարատ գաւառի որ կայն 'ի խինձս, 'ի գոգս 'ի ծոցս յանձուկս, 'ի դժուարս լերինն մեծի, զոր Արագածն կոչեն»։ Ծործորք լերինս յիշատակին առ Յոհաննու կաթողիկոսի, որ ասէ. «Գումարտակ լինէր 'ի քաղաքագեօղն Արուճ, 'ի ծործորս Արագածայ լերինն»։
      
       ԱՐԱՅԻ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ առ Կիրակոսի յասելն վասն Հեթմոյ արքայի. «Զտեղի առ յոտն Արագածու. հանդէպ լերին Արայի, 'ի գիւղն՝ որ կոչի Վարդենիս»։ Թուի լինել նոյն իսկ լեառն արարատեան. բայց այլ օրինակ դնէ «Հանդէպ լերին Արի»։
      
       ԱՐԱՐԱՏԵԱՆ ԼԵԱՌՆ։ Տե՛ս ՄԱՍԻՍ։
      
       ԱՐԱՐՏԱԿ
       Զայսմանէ յիշէ Ասողիկ բ. 2. «Իսկ 'ի գալ չորրորդ ամին Յուստիանոս ինքն խաղացեալ զօրու ծանու եկն 'ի կողմն մի Հայոց 'ի լեառն, որ կոչի Արարտակ»։
      
       ԱՐԻՏ
       Յիշատակի առ Դիոնեսիոսի ասորւոյ 'ի գիրս Ասսեմանեայ, ասելով. «Ապականեցին զամենայն գաւառս Ասորւոց, որք անկանին առ ստորոտով լերինն Արիտի. այսինքն զԱրզուն, զՄայֆարքդա, զԱմիտա, զՀանազէթէ եւ զՍամօսադա»։ Ի սոցանէ Արզուն եւ Ամիտ են յԱղձնեաց նահանգի Մեծին Հայ ոց. իսկ Մայֆարքդա եւ Հանազէթէ, որք են մարտիրոսաց քաղաք, եւ Հանձիթ, են 'ի նահանգին չորրորդ Հայոց։ Ապա յայտ է թէ այս լեառն էր 'ի Մեծ Հայ ս, եւ էր գօտեւոր, որ ընթանայր յերկոսին եւս նահանգսն Մեծին Հայոց։
      
       ԱՐՁԱՆ
       Անկանի 'ի Տարօն գաւառ, զորմէ Զենոբ 'ի թղթահամարն 27. «Յայնժամ 'ի մէջ անցեալ իշխանն Անգեղ տան եւ Արձանն (որ էր զրմապետ Գիսանեայ կռոց)□ ասէ. գիտեա զայս, Արձան, զի տեղւոյս այս Արձան են կոչելոց, զի քեզ արձանանալ պիտի յայսմ վայրի։ Եւ 'ի վեր ամբարձեալ զձեռն իւր իջուցանէր զսուրն 'ի վերայ… եւ կուտեցին արձան 'ի վերայ նորա, եւ կայ 'ի թաղման 'ի նոյն տեղւոջն՝ որ դեռ եւս Արձան կոչի անուն լերինն»։ Սուղ ինչ զկնի գրէ. «Կանգնեցին 'ի վերայ գերեզմանացն արձանս, եւ գրեցին 'ի նմա այսպէս. Առաջին պատերազմ որ եղեւ յոյժ սաստիկ, պատերազմին գլխաւոր Արձան քրմապետն, որ կայ այսր 'ի թաղման, եւ ընդ նմա արս հազար երեսուն եւ ութ. եւ զայս պատերազմ արարաք վասն Գիսանեայ կռոց եւ վասն քսի։ Զայս գրեցին ասորի եւ հելլենացի գրով եւ յոյն եւ իսմայելացի նշանաւ»։
      
       ԱՐՄԱԶ
       Բան պատմութեան օրպէլեանց, զոր կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայ ս 563. այնպէս ցուցանէ թէ 'ի վերայ այսր Արմազ լերին շինեցաւ բերդն Օրբէթ, որ զկնի կոչեցաւ Շամշոյլտէ. եւ քանզի Շամշոյլտէ բերդ անկանի 'ի Գուգարք նահանգի Մեծին Հայ ոց, վասն որոյ եւ զայս լեառն մարթ էր դասել 'ի կարգս լերանց Մեծին Հայ ոց։ Բայց քանզի գրէ ապա՝ «Շինեաց վերստին ցՄցխիթայ, եւ պարսպեաց, կրաշաղախ վիմօք. եւ եդ զպարիսպ յԱրմազ լեռնէն մինչ 'ի գետն Կուր», սովին ցուցանէ թէ Արմազ էր յայնկոյս, այսինքն 'ի հիւսիսակողմն Կուր գետոյ, վասն որոյ եւ մեք ոչ կարմեք որոշել զտեղի նորա. զի յայնժամ անկանի արտաքոյ Մեծին Հայոց, բայց եթէ համարեսցուք զԱրմազ լինել լեառն գօտեւոր, որոյ գոտին ձգէր յայսկոյս եւ յայնկոյս Կուր գետոյ։
      
       ԱՐՄԷՆԻՈՍ
       Զայս լեառն յիշատակէ Ստեփաննոս բիւզանդացի 'ի բառն Արմէնիա. «Նոյն եւ Արմէնիոս քլեառն, ասէ, գտանի իբր 'ի սկիզբն Վրկանի (աշխարհին). զորմէ (գրէ) Դիոնեսիոս, ալիս արձակէ սրընթացս սկսեալ զառաջինն յԱրմէնիոս լեռնէն»։ Ստեփաննոս որովհետեւ 'ի բառն Արմէնիա դնէ զայս լեառն, 'ի մտի եդեալ էր ապա լինել 'ի Հայաստան, եւ երեւի լինել 'ի վերջին հարաւային ծայրի Փայտակարան նահանգին, սահմանակից Վրկան աշխարհի, առ երի ծովու։
      
       ԱՐՏԱՒՈՐ
       Յիշատակի 'ի պատմ ութեան Վարդ պատրկի 'ի պատմութեան խաչին Հացիւնեաց. «Կոչեա՛ զայրն արդար, որ է 'ի լերինն Արտաւոր. որոյ անունն Սիմէոն կոչիւր»։ Յայտ է 'ի բանիցն լինել յԸռըշտունիս։
      
       ԱՐՏՈՍ
       Լեառն 'ի հարաւոյ ամրոցին ոստանայ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 167։
      
       ԲԱՐԴՈՂ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս թղթ. 444։
      
       ԲՈՒԹ
       Լեառն 'ի մերձակայս Անձեւացեաց, որ յիշատակի 'ի Խորենացւոյն 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց։
      
       ԳԱՐՈՒԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Ի Գողթն գաւառի, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 214։
      
       ԳԱՅԼԱԽԱԶՈՒՏ
       Բան Լաստիվերտցոյն այնպէս ցուցանէ՝ թէ Պարխար լեառն կամ մասն ինչ նորա՝ զկնի այսպէս կոչեցաւ։ Արդ վասն Պարխար լերին, որ գրի Բարիատրիս, գրեցաք 'ի վերոյ 'ի Գօտեւոր լերինսն։
      
       ԳԵՂ
       Յիշատակեալ առ Խորենացւոյն ա. 11. «Իսկ Գեղամ□ յիւր անուն եւ սա զլեառնն անուանէ Գեղ։
      
       ԳԵՂԱՄԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 264 եւ 465. 'ի ծանօթութեան։
      
       ԳԵՂԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակի առ Յոհաննու կաթողիկոսի. «Ապա ելեալ 'ի վանաց անտի Այրեաց, 'ի կացորդից սրբոյն Սահակայ, որ 'ի ծործորս լերինն Գեղայ 'ի ձորակի միոջ, դէպուղիղ գնացաք, եւ ելաք 'ի վերին վանս՝ ուր կայանք անասնոցն էին. եւ անտի չուեալ գնացաք 'ի միայնացելոցն կուսակրօնից միայնաբանս՝ որ 'ի Սեւան կղզւոջ»։ Տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայս 264։ Այս երեքին անուանք զորս յիշեցաք, թուին լինել անուն մի եւ նոյն լերին։
      
       ԳԻՆՈՅ ԼԵԱՌՆ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 500։
      
       ԳՈՌՈԶ կամ ԳՌԳՈՒՌ
       Յիշատակեալ առ Յոհաննու Մամիկոնենի, յասելն վասն Վախտանկայ պարսկի. «Փոխէ զԳոռոզ լեռնաբլուրն յանուն որդւոյն իւրոյ Գռէգուռոյ Գռգուռ, զբօսանալով յամարան աւուրսն 'ի վերայ նորա»։ Ի տպագիրն Պօլսոյ թղթ. ճլդ. այսպէս դնի. «Ել սա եւ 'ի վերայ Գոռոզ լերինն, եւ շինեաց անդ աւան. եւ անուանեաց զնա Գռգռուս, յանուն որդւոյ իւրոյ Գրգռոսի»։ Գրգուռ կոչեցեալ լերինք գտանին մինչեւ ցայժմ 'ի սահմանս Մշոյ, զորմէ տե՛ս 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 178. տե՛ս եւ աստ յերես 59։
      
       ՍՐԲՈՅՆ ԳՐԻԳՈՐԻ ԼԵԱՌՆ
       Թուի լինել լեառն Սեպուհ, որ յիշատակի առ Վարդանայ յասելն՝ թէ պատանի մի յեղբարցն Փատլնոյ «երթեալ 'ի լեառն սրբոյն Գրիգորի, մկրտեալ կրօնաւորեցաւ անդ զամս հնգետասան ճգնութեամբ»։ Զի առ ստորոտով Սեպուհ լերին լի էին ճգնաւորք անապատականք։
      
       ԵՂՋԵՐՔ
       Զայսմանէ Բուզանդ ե. 43. որ նախ ասէ վասն Մերուժանայ, թէ «Գայր հասանէր յերկիրն Կոգ գաւառի», ապա 'ի կամիլն Մերուժանայ գնալ 'ի Բագրաւանդ գաւառ 'ի Բագուան, մօտ յաւերակսն Զարեհաւանդ քաղաքի՝ ասէ. «Էին 'ի վայրսն՝ ընդ որ գալ էր գնդին ընդ ճանապարհն՝ լերինք ինչ, որում 'ի բնակչացն Եղջերք կոչին… դիպեցան նմա ուղեւորք, յորս հարցանէր Մերուժանն եւ ասէր, եթէ ճանապարհս 'ի Բագրաւանդ ընդ ո՞ր երթայ. եւ ուղեւորացն տուեալ պատասխանի ասացին, ճանապարհ ընդ Եղջերս է. եւ մեծապէս խտրեաց Մերուժանն ընդ միտս իւր»։
      
       ԶԱԿՐՈՍ
       Պլինիոս զ. 27. 'ի յիշելն զՔալօնիդիս եւ զՔդէսիֆոն, որ է Տիսբոն, անդ հասանէ ասէ Զակրոս լեառն 'ի Հայաստանեաց եկեալ. որով ցուցանէ՝ թէ սկիզբն այսր գօտւոյ լերին էր 'ի Հայս։
      
       ԸՆՁԱՔԻԱՐՍ
       Տե՛ս 'ի գլուխն Բերոց զհանք երկաթոյ. տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայս 165։
      
       ԼԵՍՈՒՆ
       Մատթէոս 'ի թիւն ճլա. 'ի յիշելն զերթ Ալբասլան Սուլտանին յՈւռհայ, ապա չուեալ անտի, ասէ, «անվնաս անցանէր 'ի սահմանացն, եւ գնաց յարեւելս 'ի լեառն որ կոչի Լեսուն»։ Ուր թէպէտ չիք ինչ որոշումն զտեղւոյ, բայց յընթացից պատմ ութեանն թուի լինել 'ի Հայս։
      
       ԽՈՅԹ
       Այս լեառն բաժանէ ընդ Աղձնիս եւ ընդ Տարօն, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 71 եւ 73։
      
       ԾԱՂԿԷ կամ ԾԱՂԿԱՑ եւ ԾԱՂԿՈՑ
       Լեառն 'ի ծաղկոտան գաւառին Այրարատու, որ 'ի հին վարս սրբոց Ոսկեանց եւ ճառընտրի առաջին անուամբն կոչի, իսկ առ Խորենացւոյն գ. 23. երկրորդ անուամբ ծաղկաց կոչի. «Տեսցես տեղիս քաջերէս 'ի լերինդ ծաղկաց զպարկացիր ջրով»։ Այլ 'ի Յայսմաւուրս Տէր Իսրայէլի յերիս տեղիս եւս երրորդ անուամբ ծաղկոց կոչի, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 413. 414։ Սակս առատ ութեան ծաղկանց իւրոց զայս անուն էառ լեառն, բայց եւ այլովք զանազան անուամբք կոչեցաւ։ Զի սակս յորդ ութեան ջուրց իւրոց ծմակային կոչեցաւ 'ի ճառընտրի, եւ Ծմակ 'ի Յայսմաւուրս Տէր Իսրայէլի։ Սակս բնակ ութեան սրբոց Ոսկեանց կոչեցաւ Ոսկի, զորոց տեսցես անդէն 'ի Մեծ Հայ ս։ Այլ զանունդ Ոսկի՝ բաց 'ի Յայսմաւուրաց Տէր Իսրայէլի ոչ գտանեմք այլուր. որպէս եւ ոչ զանունդ Ծմակ։ Առ Խորենացւոյն դ. 23. եւ այլով անուամբ յորջյորջեալ գտանեմք զայս լեառն, որ է Շահապիվան. զորմէ տե՛ս նոյնպէս 'ի Մեծ Հայս։ Եւ քանզի 'ի բազմաւորականն կոչեցեալ գտանեմք 'ի ճառընտրի զայս լեառն՝ յայտ է թէ էր լեառն գօտեւոր, որոյ զանազան կողմանք զանազան անուամբք կոչէին, զոր եւ օտարազգի մատենագրաց կցեալ համարելով ընդ գօտիս Կորդուաց եւ ընդ մասունս Տօրոսի դասէին, 'ի Տօրոս դնելով զակն Եփրատայ, որ էր յայսմ լերին։ Այժմ այս լեառն Ծաղկաց՝ կոչի Ալա տաղ. տես 'ի նոր Հայաստան 115։ Յաւե՛լ 'ի վերայ եւ զսկիզբն այսր անուանակոչութե՝ որ պատմի 'ի պատմ ութեան Թաթարաց. «Մեծացաւ, ասէ, Հուլաւուն Ղանն, եւ հարստացաւ այնքան՝ որ ոչ գոյր թիւ հեծելոց եւ զօրաց նոցա, նոյնպէս եւ ամենայն իրօք, զի պատուական ակն եւ մարգարիտն իբրեւ զաւազ ծովու էր առաջի նորա, թող զայլ ցեղ մեծ ութիւն, եւ զբազմ ութիւն ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ ձիոց եւ ամենայն հօտից՝ որոց ոչ գոյր չափ եւ թիւ… Յայնժամ հրամայեաց դարպաս շինել իւր մեծածախօք 'ի Դառն դաշտին, զոր կոչեցին ինքեանք զանուն տեղոյն Ալա տաղ. որ էր յառաջն տեղին այն նստոց ամարան մեծ թագաւորացն Հայոց, այսինքն Արշակունեաց»։ Կարծեմ յիշել կամի զոր 'ի Շահապիվանին էր բանակեալ թագաւորաց մերոց, զորմէ 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 414։
      
       ԾԻՐԱՆԵԱՑ ԼԵԱՌՆ կամ ԾԻՐԱՆԻՍ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 385. տես եւ 386 Ակսիդոմս. այժմ կոչի Հասանղալայու լեառն, զորմէ տե՛ս 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթահամարն 87։
      
       ԿԱՆԳԱՐՔ
       Կոչի եւ Լեառն մթին. տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 365 եւ 525։
      
       ԿԱՆԳՈՒԱՐ ԼԵՐԻՆՔ
       Յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն հարեւանցի 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց, ուր ասէ. «Լեռնամէջ վիմաց 'ի վերայ գետոյն մեծի՝ որ կոչի Տիգրիս, հուպ 'ի բերդն ամուր՝ որ կոչի Կանգուար, եւ միւսոյն՝ Ագռաւաց Քար, ուստի ջուրք բազումք հոսին 'ի լերանց ամրոցին»։ Ուր նախ զամրոցն կոչէ Կանգուար, ապա յիշելով զլերինս ամրոցին՝ կամի յիշել զլերինս Կանգուարայ, զի Կանգուար էր ամրոցն։ Տեղի սորա անկանի յԱնձաւացեաց գաւառ Վասպուրականի, զորմէ տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայ ս 197. եւ էր մերձ 'ի Տիգրիս, զի գրէ անդէն թէ ջուրքն՝ որք հոսին 'ի լերանց Կանգուարայ՝ խառնեալ օժանդակեն զգետն մեծ Տիգրիս»։
      
       ԿԱՊՈՅՏ ԼԵԱՌն
       Յիշատակեալ առ Եղիշէի, զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 598, Պլինիոս ե. 24 յիշէ զլեառն Քաբօդէն, 'ի Մուկիանոս Լիկնիոսէ բերելով, որոյ մերձաւոր ութիւն անուանն յայտ առնէ լինել նոյն իսկ լեառն Կապոյտ, այլ զոր ասէ վասն Երասխայ բղխել յայսմ լերին՝ ոչ յարմարի ամենեւին, որպէս ունիս տեսանել 'ի ստորագրութեան նոյն գետոյն։
      
       ԿԱՊՈՒՏՈՂՆ ՆՈՅՆ որ Ընձաքիարս
      
       ԿՈԳՈՎՏԻ ԼԵՐԻՆՔ
       Յիշատակեալ առ Յոհաննու կաթողիկոսի, ասելով. «Ամրացուցեալ զնոսա 'ի ծործորս լերանցն Կոգովտի եւ ծաղկոտան»։ Յայտ է յանուանէն լինել 'ի Կոգովիտ գաւառ Այրարատու։
      
       ԿՈՀԵՐԱՑ ԼԵԱՌՆ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթահամարն 40։
      
       ԿՈՂՈՏՈՒ ԼԵՐԻՆՔ
       Առ Եփրատու, յիշատակեալ 'ի շարունակողէն Սամուէլի. զորոյ զբանս կարես տեսանել 'ի գլուխն Օդոյ, յերկրաշարժ ութեան որ 'ի Թ. դարու։
      
       ՀԱՒՃԻՉ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 575 եւ 507։
      
       ՄԱՐԱԹ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 71։ Ի ծանօթ ութիւնս եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի եւ Անդրոնիկոսի յիշատակի լեառն Վարաբիգիս. մեք 'ի ստորագր ութեան Մեծին Հայոց 'ի թղթ. 190 եդաք լինել աղաւաղ ութիւն աուանս Վարագ. բայց առաւել թուի լինել աղաւաղ ութիւն անուանս Մարաթ. որում յարմարին եւ այլ պարագայք. մի՝ զի զՎարաթիգէն դնէ 'ի կարգս լերանց Տօրոսի, եւ զբնակիչս կոչէ Սասունցիս, որ վրիպակաւ գրեալ կայ Նասունիդէ. երկրորդ՝ ասէ լինել լեառն բարձր յոյժ։ Արդ եւ Թոմա մեծոփեցի զՄարաթ կոչէ լեառն Խութայ եւ Սասնոյ, իսկ զՍասուն նախնիք մեր դնէին 'ի կարգս լերանց Տօրոսի. նոյնպէս եւ բարձր եւ անմատոյց լեառն դնէ Թոմա Մեծոփեցի զՄարաթ։ Տե՛ս եւ 'ի նոր Հայաստան 202։
      
       ՄԵԾԲԱՅ
       Լեառն 'ի Բասեան գաւառի. տես 'ի Մեծ Հայ ս 509 զգիւղն Սուրբ Աստուածածին։
      
       ՄԵՂՏԵԱՑ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ առ Զենոբայ միայն ըստ միոյ ձեռագրի. «Իսկ զօրքն Հայոց ելեալք անցանէին ընդ ստորոտ լերինն Մեղտեայ։ Յայտ է այսպէս անուանեալ յանուանէ աւանագեղջն Մեղտեայ, զորմէ գրեալք եմք 'ի Մեծ Հայս 105. բայց անուն լերինս ոչ գտանի յերիս ձեռագիրս, եւ ոչ 'ի տպագրեալն Զենոբայ։
      
       ՄԹԻՆ ԼԵԱՌՆ։ Նոյն որ Կանդարք։
      
       ՄԱԿՈՒՆԵԱՑ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց. «Եւ անտի ('ի կողմանէ Տմորեաց) փոխեալ ելանեն 'ի Հայաստան գաւառ 'ի խորին խորշ լերինն Սղկունեաց»։
      
       ՆԻՖԱԴԻՍ
       Է յունականհնչումն Նպատ լերինն 'ի գիրս աշխարհագրաց Յունաց. առ Պտղոմեայ ե. 15 գրի եւ Նիմֆադ. ուր բալլատեան օրինակն գրէ Նիֆադ։
      
       ՆՊԱՏ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 'ի թղթ. 405։ Առ սովաւ անցանէ գետն Եփրատ, որպէս յայտ է 'ի բանից Ագաթանգեղոսի յկզ. «Հասանէր առ ստորոտով Նպատական լերինն. ընդ առաջ լինէր թագաւորն ամենայն զօրօքն հանդերձ առ Եփրատ գետոյ»։ Այլ եւ 'ի բանից Բուզանդայ ե. 4. «Ածին փոս զբանակաւն իւրեանց մօտ 'ի լեառնն 'ի Նպատ, մերձ 'ի գետն Եւփրատ»։ Առ սովաւ էր եւ Ձիրաւ դաշտն հռչակեալ սակս պատերազմին զոր Խորենացին ճոխ բանիւ ստորագրէ գ. 57։ Ստրաբոն ժա. 522. մասն կացուցանէ զսա Տօրոսի, զի ասէ անդէն վասն Տօրոսի. «Ապա եւս քան զեւս վերամբարձեալ (Տօրոս) Նիֆադիս կոչի»։
      
       ՇԱՀԱՊԻՎԱՆ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 414։
      
       ՇՐԷՇ
       Բլուր յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն բ. 65. ուր Վարդգէս, որ զքոյր ա. Երուանդայ առեալ էր իւր կին, շինեաց աստ զաւանն Վարդգէսի, որ ապա 'ի Վաղարշայ պարսպեալ կոչեցաւ Վաղարշապատ։
      
       ՈՍԿԻ։ Տե՛ս 'ի վերոյ զլեառն ԾԱՂԿԷ։
      
       ԿԵՐԱՒՆԵԱՆ։ Տե՛ս 'ի Գօտեւոր լերինս։
      
       ՊԱՂԱՏՈՅ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց, որ անկանի 'ի շրջակայս Անձեւացեաց։
      
       ՋՈՂԱ
       Զորմէ Թոմա Արծրունի գ. 4. յասելն վասն Գուրգենայ. «Անցեալ 'ի գաւառն Որսիրանից… անդ լինէին ժողովեալ ամենայն բազմ ութիւն աշխարհակոյտ ամբոխից գաղթականաց գաւառացն կողմանցն Աղբագոյ, Զարեհաւանի եւ Ակէոյ, եւ 'ի լեռնակողմանցն Աղզոյ, եւ ոտնն Առնոյ. մի կողմն 'ի Ջողա լեռնէն եւ անդր. եւ էին անհուն բազմութին մածեալ շուրջ զլերամբն իբրեւ զմարախ»։
      
       ՋՐԲԱՇԽ կամ ՋՐԱԲԱՇԽ
       Այս լեառն զկնի կոչեցաւ Սուկաւ լեառն. տե՛ս ստորեւ զՍՈՒԿԱՒ։
      
       ՍԱՆԱՏՐՈՒԿ։ Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 205։
      
       ՍԱՍՈՒՆ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 70. որ առ Թոմայի մեծոփեցւոյ կոչի եւ Լեառն Սասնոյ. «Ի նոյն ամի վարդապետն Բաղիշու Ղազար, յոյժ հռչակաւոր եւ բանիբուն, աղօթարար եւ ճգնաւոր, փախեաւ 'ի յանօրինաց, եւ գնաց 'ի լեառն Սասնոյ»։
      
       ՍԵՐԿԵՒԵԼՈՅ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակեալ առ Մատթէի թիւ խ. յասելն վասն քաջին Վասակայ, որ պատերազմէր 'ի կողմանս Բջնոյ. «Ելանէր 'ի լեառն, որ կոչէր Սերկեւելոյ»։
      
       ՍԻՄ
       Կոչի եւ Սասուն, եւ Տօրոս, եւ Խոյթ, կամ Խութ. զորմէ կարես տեսանել 'ի Մեծ Հայս 70. 73. այլ քան զամենայն նախկին անուն է Սիմ, յանուն Սիմ կամ Սեմ նահապետին որդւոյ Նոյի։ Այս լեռան էր 'ի Սասուն գաւառի Աղձնեաց նահանգի, բայց միւս կողմն լերին էր 'ի Տարօն գաւառին Տուրուբերան նահանգին, որպէս բաց յայլոց եւ այս բան Յոհաննու կաթողիկոսի յայտ առնէ. «Իսկ մեծն Վրթանէս մինչդեռ էր նա 'ի Տարօն գաւառի, 'ի մատրանն Յոհաննու Մկրտչի եւ Ագանագինեայ վկայի՝ մահ սպառնացեալ լինէր նմա 'ի ծածուկ իմն 'ի բնակչաց Սիմ լերինն, որք վասն ապիրատ եւ անազդակ չար գործոց միշտ յանդիմանեալ առ 'ի նմանէ լինէին»։ Հռչակաւոր է աղբիւրն որ առ ստամբ Սիմն կոչեցեալ լերինն», զոր Սիոն կաթողիկոս դարձեալ բղխեցոյց աղօթիւք 'ի մէջն անդ ութերորդ դարուն, որպէս պատմէ նոյն ինքն Յոհան կաթողիկոս, Կիրակոս, եւ այլք։
       ՍԻՈՆ
       Յիշատակեալ առ Ստեփաննոսի օրպելեան լա. «Բարձին զնշխարս սրբոյն (Ստեփաննոսի սիւնեցւոյն) եւ տանէին 'ի սուրբ միայնարանն, 'ի լեառն Սիոն կոչեցեալ»։ Էր 'ի Սիւնիս, եւ որպէս թուի՝ 'ի Վայոց ձոր գաւառի նորա։
      
       ՍՄՊԱՏԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Առ Լաստիվերտցոյն գլուխ ժա. 'ի խորագրին այսպէս կոչի, ասելով. «Յաղագս կոտորածին որք եղեն 'ի գաւառն Բասենոյ, եւ 'ի լեառն որ կոչի Սմպատայ». իսկ 'ի բնագրի բանիցն կոչի Սմպատաբերդ. զորմէ տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 23։
      
       ՍՈՂՈՓԻ
       Լեառն՝ յիշատակեալ 'ի Խորենացւոյն 'ի ճանապարհորդ ութեան Հռիփսիմեանց 'ի գաւառին Բերկրացոց։
      
       ՍՈՒԿԱՒ կամ ՍՈՒԿԱՒԷՏ
       Այս լեառն նախ կոչէր Ջրաբաշխ կամ Ջրբաշխ, որպէս կոչի առ Յոհաննու կաթողիկոսի յասելն վասն Սուքիասանց. «Թագուցեալ 'ի Ջրաբաշխն լերինն□ եւ գտեալ զնոսա 'ի Ջրաբաշխն կոչեցեալ լերինն… սուր 'ի վերայ եդեալ կոտորէ»։ Այլ յետ նահատակելոյ Սուքիասանց յայսմ լերին՝ փոխեցաւ անուն լերինն, զորմէ նոյն ինքն Յոհան կաթողիկոս. «Եւ լեառնն ապա յայնմհետէ յանուն Սուքիանոսի գլխաւորի սրբոցն Սուկաւ անուանի»։ Նոյնպէս եւ 'ի ճառընտրի 'ի վարս նոյն սրբոցն. «Բնակեցան 'ի Սուկաւէտ լերինն. որ յանուն գլխաւորի նոցա Սուքիաս՝ կոչեցաւ Սուկաւ»։ Զերկու անուանս տայ աստէն՝ Սուկաւ եւ Սուկաւէտ, որպէս եւ սուղ ինչ զկնի յասելն. «Եւ գտեալ զնշխարս վկայիցն անարատս 'ի Սուկաւէտ լերինն»։ Նոյնպէս երկրորդ անուամբս կոչի եւ 'ի շարականին Սուքիասանց։ Անկանի 'ի Բագրեւանդ գաւառի, որպէս դնի 'ի ճառընտրի. «Արի երթ 'ի Հայք 'ի Բագրեւանդ գաւառի 'ի Սուկաւէտ լեառն։ Տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայ ս 406. եւ զծաղկէ լեառն 'ի վերա։ Այժմ կոչի Քէօսէ տաղի, զորմէ տե՛ս 'ի նոր Հայաստան 'ի թղթ. 117։
      
       ԼԵՐԻՆՔ
      
       ՍՊԵՐՈՅ ԼԵԱՌՆ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 26։ Սոյն այս լեառն է որ 'ի գիրս ծննդոց ժ. 30. յիշատակի, եւ կոչի Սովփերայ լեառն արեւելեան, զորմէ կարես տեսանել 'ի ստորագր ութեան Մասիս լգրին յերես 55։
      
       ՎԱՅԿՈՒՆԻՔ
       Զայսմանէ յիշէ Խորենացին բ. 14 յասելն վասն միջին Տիգրանայ. «Լուեալ էր համբաւ, թէ Վայկուն ոմն անուն յելուզակ խռովել զերկիրն Հայոց, զլեառն ամուր կալեալ, որ եւ այժմ յանուն յելուզակին կոչին Վայկունիք»։ Ի բազմաւորականն ասելով կոչին, ծանուցանել կամի՝ թէ ոչ միայն լեառն՝ այլ նաեւ երկիրն շրջակայ կոչեցաւ յայս անուն. յորմէ զհետ գայ՝ թէ էր երկրորդ գաւառն Արցախայ Վայկունիք անուանեալ յանուն նորա լեառն եւ գաւառն միանգամայն։
      
       ՎԱՇԳԻՆԱԿ
       Յիշատակեալ առ Ասողկայ բ. 2. յասելն վասն Բուղայի. «Որոյ եկեալ 'ի Տարօն, եւ կալաւ զերիս որդիսն Բագարատայ, եւ կոտորեաց զխութացիսն առհասարակ 'ի վերայ լերինն՝ որ Վաշգինակ ասի»։
      
       ՎԱՐԱԳ
       Տե՛ս 'ի Մեծ Հայս 190. զոր Թոմա մեծոփեցի մականուամբ իմն կոչէ ասելով. «Եկն 'ի վերայ աշխարհին Ռըշտունեաց, եւ Վանակերտին Վարագայ»։ Տե՛ս 'ի վերոյ եւ ըզլեառն Մարաթ։
      
       ՎԱՐԱԶ
       Յիշատակի առ Բուզանդայ ե. 43. գրելով թէ Մանուէլ զօրավար եւ զօրք իւր էին 'ի Բագրաւանդ գաւառի 'ի Բագուան աւանի, ուր լուեալ նախարարք՝ թէ Մերուժան բազմ ութեամբ զօրաց 'ի վերայ գայ, «Զտիկինն արշակունի (զԶարմանդուխտ) հանդերձ մանկամբքն Արշակաւ եւ Վաղարշակաւ՝ զնոսա եւ զիւրեանց կանանին՝ ընդ նոսա արձակեալ յամուր յուղարկէին, 'ի լեառնն մեծ՝ որ անուանեալ կոչի Վարազ»։ Այս անուն յիշատակի եւ առ Թոմայի Արծրունւոյ գ. 11. յասելն նորա. «Անցեալ ընդ ծովակն Յըմբեայ եւ ընդ Վարազի Զարեւհաւանի»։ Բայց չէ մարթ որոշել յայս բան՝ արդեօք անուն ծովակի է, թէ անուն լերին կամ այլ ինչ տեղւոյ։
      
       ՎԱՐԱԶԱԲԼՈՒՐ
       Յիշատակեալ առ Յոհաննու Մամիկոն ենոյ, զորմէ տես 'ի Մեծ Հայ ս 111։
      
       ՎԱՐԱՍՊԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակի առ Ասողկայ բ. 5. «Եւ դարձեալ գառնայ (Շահրվարազ պարսիկ) զօրօքն 'ի Հայս, անցանէ 'ի Շիրակ ընդ Կոգովիտ, ճանապարհ կալեալ ի Հեր եւ Զարեհաւանդ գաւառ դէպուղիղ 'ի Տիզբօն 'ի վերայ Խոսրովու (Պարսից արքայի), եւ անցեալ յայնկոյս լերինն Վարասպայ, յերկիրն Ասորեստան եայց»։ Մարթ է այսմ լերին լինել 'ի սահմանագլուխն Մեծին Հայ ոց, զոր յետ անցանելոյ ապա եմուտ յերկիրն Ասորեստանեայց. իսկ յիշելն նորա 'ի վերոյ զՏիզբոն, զընթացս ճանապարհորդ ութեան նորա կամի յայտ առնել, եւ ոչ թէ ինքն յայնժամ էր 'ի Տիզբոն։ Ուստի այսպէս պարտ է ընթեռնուլ, Ճանապարհ կալեալ 'ի Հեր եւ Զարեւանդ գաւառ առ 'ի գնալ 'ի Տիզբոն, անցեալ յայնկոյս լերինն Վարասպայ, եմուտ յերկիրն Ասորեստան եայց։
      
       ՏԱՐՕՆԱՅ ԼԵԱՌՆ
       Յիշատակի առ Յոհաննու Մամիկոնենոյ. «Բանակեալ էր մերձ 'ի քարագլուխն՝ որ հայի հանդէպ Տարօնոյ լերինն». 'ի թղթահամարն 45։
      
       ՔԱՐՔԵԱՅ ԼԵԱՌՆ կամ ՔԱՐՔԷ
       Զենոբ գրէ վասն երից որդւոց Գիսանեայ եւ Դեմետրեայ. «Յետ ժամանակաց խորհուրդ 'ի մէջ առեալ Կուառս եւ Մեղտէս եւ Հոռեան, ելեալք 'ի լեառն Քարքեայ, եւ գտին զայն տեղի բարեհամ եւ գեղեցիկ. զի ընդարձակ ութիւն էր որսոց եւ հովասուն, խոտոյ եւ փայտի առատաձեռն, եւ շինեցին անդ դաստակերտս, եւ կանգնեցին երկուս կուռս»։ Տե՛ս եւ 'ի Մեծ Հայս 95։
      
       ՔԹԻՇ կամ ՔԻԸ
       Յիշատակի առ Թոմայի արծրաունւոյ գ. 9. «Եւ զայլս 'ի յերկրէն Աղուանից□ զսակաւս 'ի լեառնն ամուր (ժողովէ) անուանեալն Քթիշ»։ Զոր թէպէտ յերկիրն Աղուանից դնէ, բայց քանզի յիշէ անդէն զդաշտն Գարգարացոց եւ զՊարտաւ՝ որք են 'ի նահանգն Ուտի, յայտ է թէ եւ այս լեառն անկանէր յՈւտի, վասն որոյ եւ յաշխարհիս Հայոց. այլ սակս գոլով 'ի ձեռս Աղուանից՝ առ հասարակ կոչէր յայնժամ Աղուանք։ Ի գլուխն ժ. այս անուն գուցէ վրիպակաւ գրի Քիշ, յասելն՝ թէ զմարմին Մուսկաթլի վանանդեցւոյն «եդին 'ի վերայ 'ի տեղւոջ վկայ ութեան նորա 'ի Գոռոզու մերձ 'ի լեառն Քիշ, ուր էր բանակ այլազգեացն»։