Վասն Վարդանայ եւ Հայոց պատերազմին

* Վեցերորդ յեղանակ
ՅՈՐՈՒՄ ԿԱՐԳԱԳԻՐ ԴԱՐՁԵԱԼ ԱՌԱՔԻՆՈՒԹԻՒՆՆ ՀԱՅՈՑ ԵՒ ՉԱՐԱԳՈՅՆ ԵՒՍ ԵՐԵՒԻ ԱՆԱՒՐԷՆՈՒԹԻՒՆՆ ՎԱՍԱԿԱՅ *
       1 Արդ դարձեալ յայնժամ դրդեաց զՄուշկան Նիսալաւուրտ եւ * զամենայն աւագանին Արեաց. առեալ զզաւրսն ՝ հասանէր ի վերայ ամրոցին , յոր անկեալ էին գունդ մի ի զաւրացն Հայոց հանդերձ սուրբ քահանայիւքն, եւ մարտ եդեալ կռուէին շուրջ զբերդաւն։ 2 Եւ իբրեւ ոչինչ կարացին ազդել նոցա, դարձեալ յերդմունս ապաստան եղեալ , զի ուխտիւ իջուսցեն զնոսա առանց դաւ ինչ գործելոյ, եւ երկիցս եւ երիցս անգամ ետուն տանել զաւետարանն։ 3 Թէպէտ եւ քահանայքն յանձն առնուին * զիջանելն կալ առաջի, բազումք * ի զաւրականացն ոչ կարէին հաւատալ սուտ ուխտին Վասակայ . քանզի սկսաւ երթալ Մուշկան Նիսալաւուրտ զհետ չար խրատուն Վասակայ։
       4 Մի ոմն ի քաջ զաւրականէն Հայոց, որ անկեալ էր ի բերդն փախստեամբ , Բակ անուն, ելեալ ի պարիսպն * թշնամանս դնէր * անաւրինին, եւ ցուցանէր առաջի Պարսից զաւրագլխին զամենայն չարիսն , զոր անցուցեալ էր նորա ընդ աշխարհն Հայոց։ 5 * Զոր եւ բազումք լուեալ ՝ արդարացուցանէին զամբաստանութիւնն , ոչ միայն ի Հայոց կողմանէն , այլ եւս առաւել զաւրքն Պարսից ։ 6 Սոյն այրս այս ի նմին գիշերի եւթն հարեւր արամբք ել գնաց ի բերդէ անտի, եւ ոչ կարացին ձեռն արկանել ի նա ։
       7 Իսկ որ ի ներքս յամրին մնացին, թէպէտ եւ գիտէին ճշմարտիւ զխաբեբայ երդմունս նոցա, ոչ ունէին համբար ի ներքս . իբրեւ ոչ կամաւ իջեալ կացին առաջի, հրամայեաց սպանանել ի նոցանէ երկերիւր եւ երեքտասան այր։ 8 Աղաղակեցին * ամենեքեան եւ ասեն. «Գոհանամք զքէն Տէր Աստուած մեր . մինչդեռ շէն են եկեղեցիք եւ անքակ տաճարք վկայից եւ միաբան սուրբ ուխտ եկեղեցւոյ եւ առաքինացեալ , արժանի արարեր զմեզ կոչմանդ երկնաւորի։ 9 Հաւասարեսցի մահս մեր ընդ մահ քաջ նահատակացն, եւ խառնեսցի արիւնս մեր ընդ արիւն անկեալ վիրաւորացն , եւ հաճեսցի Տէր ընդ եկեղեցիս իւր ՝ բազմութեամբ կամաւոր զուարակացս , որ ելանեն ի վերայ * սուրբ սեղանոյս»։ 10 * Զայս ասելով * ի տեղւոջն կատարեցան * երկերիւրքն եւ երեքտասանքն։
       11 Իսկ սուրբ քահանայքն՝ որ անդ դիպեցան յամուրսն , երանելիքս այս Յովսէփ եւ Ղեւոնդ՝ * բազում ընկերակցաւքն իւրեանց , մատուցին եւ նոքա զպարանոցս իւրեանց առաջի սրոյ դահճապետին, ասելով զնոյն բանս ՝ զոր խաւսեցան երկերիւրքն ։ 12 Քանզի ոչ եթէ ակնկալութիւն ինչ էր երանելեացն ըստ մարմնաւոր կենացս , այլ իմաստութեամբ հնարս խնդրէին լինել փոխանակ ամենայն աշխարհին շինութեան ։ 13 Վասն որոյ եւ բողոք ի դուռն կարդային , եւ զամենայն ամբաստանութիւն արկանէին զանաւրէնն զՎասակաւ ։ 14 Զայս իբրեւ լուաւ Մուշկան Նիսալաւուրտ , ոչ իշխեաց * ի նոսա ձեռն արկանել մահուամբ . այլ զՅովսէփ եւ զՂեւոնդ գան հարեալ՝ հրամայեցին պահել զգուշութեամբ, քանզի բողոք ի դուռն կարդացին . իսկ զայլ քահանայսն արձակեցին յիւրաքանչիւր տեղիս, հրաման տուեալ վասն շինութեան եւ խաղաղութեան աշխարհին ։
       15 Այլ մարդիկն Հայոց, որ հասեալ էին ի վերայ յեղյեղուկ հրամանաց թագաւորին եւ ուրացեալ չարիմացին Վասակայ, ոչինչ հաւատային սուտ թողութեանն . այլ քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. « Զի՞ պիտոյ է մեզ բնաւ կեանք անցաւոր աշխարհիս, եւ կամ ընդէ՞ր տեսանեմք զարեւ յետ մերոց սիրելեացն։ 16 Զի եթէ քաջ նահատակքն մեր անկան ի մեծ պատերազմին, եւ բազում վիրաւորք տապալեցան յարիւն յապաժոյժ ի մէջ դաշտին, եւ ամենեցուն մարմինքն եղեն գէշ թռչնոց եւ կերակուր գազանաց , եւ պատուական նախարարքն մեր հասին յանարգութիւն թշուառութեան, լքին * զիւրաքանչիւր իշխանութիւն * եւ են ի հալածանս նեղութեան, եւ ամենայն փափկութիւնն Հայոց եհաս ի վիշտս վտանգի եւ յանհնարին ապականութիւն , ոչ անսամք խաբեբայ * հրամանացդ եւ անկանիմք ի ձեռս անաւրէն իշխանացդ »։
       17 Թողին այնուհետեւ իւրաքանչիւր զգեւղս եւ զաւանս եւ զագարակս։ 18 Ելին * հարսունք յառագաստից եւ փեսայք ի սենեկաց, անկան ծերք յաթոռոց եւ տղայք ի գրկաց. երթային երիտասարդք եւ կուսանք եւ ամենայն բազմութիւն արանց եւ կանանց, հասեալ ունէին զամուրս անապատին * եւ զանխաբ տեղիս բազում լերանց։ 19 Լաւ համարէին զգազանաբար բնակութիւնն աստուածպաշտութեամբ * ի քարանձաւս կելոյ, քան ուրացութեամբ փափկանալ յիւրաքանչիւր շինուածս։ 20 * Առանց տրտնջելոյ համբերէին * խոտաբուտ կերակրոցն , եւ ոչ յիշէին զսովորական խորտիկսն։ 21 Համարեալ էին նոցա դարափորքն իբրեւ զյարկս բարձրաբերձ շինուածոց, եւ գետնանկողինքն իբրեւ զնկարեալ պատշգամս ։
       22 Սաղմոսք էին նոցա մրմնջունք երգոց, եւ ընթերցուածք սուրբ գրոց կատարեալ ուրախութիւնք ։ 23 Ամենայն մարդ յանձն իւր եկեղեցի էր , նոյն ինքն քահանայ. մարմինք իւրաքանչիւր՝ սուրբ սեղան, եւ ոգիք նոցունց ՝ պատարագ ընդունելի ։ 24 Քանզի ոչ ոք ի նոցանէ ողբայր յուսահատութեամբ զանկեալսն ի սրոյ, եւ ոչ ոք հեծեծելով հառաչէր ի վերայ մերձաւոր սիրելեաց իւրոց ։ 25 Խնդութեամբ ընկալան զյափշտակութիւն ընչից բազմաց , եւ ոչ յիշէի ն ամենեւին՝ եթէ * եղեալ իցեն նոցա ստացուածք։ 26 Համբերութեամբ ճգնէին եւ մեծաւ առաքինութեամբ տանէին զքաջ նահատակութիւնն ։ 27 Զի եթէ ոչ բացաւ աչաւք տեսանէին զյոյսն խնդալից , եւ ոչ կարէին իսկ գործել զայնպիսի մեծ առաքինութիւն։
       28 Քանզի * բազումք յազգէ ի մեծ նախարարացն էին, եւ եղբարք եւ որդիք եւ դստերք, հանդերձ ամենայն սիրելեաւք իւրեանց ի մէջ ամրական վայրացն , ոմանք * յանլոյս երկիրն Խաղտեաց , եւ այլ բազումք ի կողմանս հարաւոյ՝ յանմատոյց ամուրսն Տմորեաց, եւ կէսքն ի թանձրախիտ մայրիսն Արձախոյ , եւ այլ ոմանք անդէն ի միջոց աշխարհին բռնացան ի վերայ բազում ամրոցացն ։ 29 Եւ ամենեքին * մեծաւ համբերութեամբ տանէին զբազում նեղութիւնն վասն սիրոյն Քրիստոսի, եւ զայս միայն * աղաչելով խնդրէին յԱստուծոյ, մի՛ տեսանել նոցա զաւեր սուրբ եկեղեցեաց ։
       30 Այլ որպէս ցուցաք բազում անգամ զամբարշտին չարութիւն , յորդորէր եւ ստիպէր զզաւրսն Պարսից ի մաւտաւոր * կողմանց աշխարհին, զի հրամանաւ արքունի * զաւր եկեսցէ յաւգնականութիւն նոցա։ 31 Եւ հասեալ բազում այրուձի՝ յաւելոյր ի թիւ անկելոցն , եւ լինէր գունդ բազմութեան իբրեւ զառաջինն։ 32 Եւ յառաջ խաղային ի միջոց աշխարհին, մարտ եդեալ կռուէին ընդ մեծ ամուրս Կապոյտ լերինն։ 33 Իսկ որ ի ներքսն էին, քաջութեամբ մարտուցեալ հարկանէին * զբազումս ի գնդէն Պարսից, եւ զմնացեալսն փախստական ի բանակն արկանէին։ 34 Իսկ նոքա դարձեալ յողոքանս մատուցեալ ՝ նուաճել խաբէութեամբ կամէին։
       35 Իբրեւ ոչ ոք հաւատաց իջանել առ նոսա, զի մի՛ մատնեսցին չարաչար ի ձեռս թշնամեացն , սակայն վասն երդմանցն հարկ եղեւ քահանայի մի իջանել առ նոսա, որում անունն էր Արշէն ։ 36 Խաւսէր ընդ նոսա յաղերս ընտանութեամբ , եւ * ցուցանէր զանվնաս փախուստ անմեղացն , արկանէր գութ առաջի ուրացելոյն Վասակայ, եւ պաղատելով յիշեցուցանէր նմա * զառաջին կարգ ուխտին քրիստոնէութեան , զի թերեւս * սակաւիկ մի քաղցրասցի յանհնարին դառնութենէն։ 37 Այլ նա ոչ ինչ լուաւ եւ անսաց բազում բանիցն նորա, կապեաց եւ խաղացոյց զերանելին եւ որք ընդ նմա իջեալ էին։ 38 * Մանաւանդ իբրեւ ետես, եթէ երթայ զաւրավարն զհետ խրատու կամաց նորա , սկսաւ այնուհետեւ ի բազում տեղիս արձակել զասպատակաւորս , եւ զոր արտաքոյ քան զամուրսն գտանէին զբազմութիւն մարդկանն , վարեցին ի գերութիւն. եւ ղամբար ի ձեռն առեալ հրձիգ առնէին զբազում տեղիս։
       39 Իսկ որք էին յամուրս Տմորեաց , իբրեւ լուան զայս ամենայն չարիս , զոր գործեցին զաւրքն արքունի, ոչինչ շահ աւգտի համարէին զկեալն ի մէջ ամրականացն ։ 40 * Քաջութեամբ ելեալ յարձակեցան աւգնականութեամբ ամրականացն, եւ հասեալ ի մաւտաւոր աշխարհն Պարսկաց , յանխնայ կոտորելով ՝ նախճիրս արեան գործէին, եւ զմնացեալսն գերի առեալ տանէին, եւ անդէն յամուրսն արկանէին , եւ զշինուածսն աշխարհին * ղամբար ի ձեռն առեալ հրոյ ճարակ տային։
       41 Դարձեալ եւ որք էին * ի լերինս Խաղտեաց, իբրեւ տեսին եթէ յանդգնաբար զաւրքն Պարսկաց * յաներկեւղս իջանեն յամուրս աշխարհին Հայոց, յարձակեցան եւ նոքա մեծաւ զաւրութեամբ ի ձորագաւառն Տայոց։ 42 Եւ գտին անդ գունդ բազում ի զաւրացն արքունի, որ գերի առնուլ կամէին զամրականս աշխարհին. դարձեալ եւ կարծէին եւս , եթէ գանձք նախարարացն անդ իցեն , վասն այնորիկ եւ յանխնայ յուզէին զվայրսն։
       43 Նա եւ տեսին եւս անդ ի գեւղս երկուս, որ * զեկեղեցիսն այրեցեալ էր . առաւել եւս վասն այնր * ի նախանձ բարկութեան բրդեցան։ 44 Յարձակեցան, հարան ի դիմի միմեանց, եւ կամակարութեամբ յաղթեալ , բեկեալ արկին զզաւրութիւն գնդին Պարսից, եւ կոտորեցին զբազումս ի նոցանէ, եւ զմնացեալսն փախստական հանէին յաշխարհէն։
       45 Եւ յայնչափ յանդուգն յարձակմանէն՝ միայն երանելին Հմայեակ, եղբայր սպարապետին Հայոց Վարդանայ , յանխնայ քաջութեամբ մարտուցեալ՝ կատարեցաւ նահատակութեամբ ի վերայ սուրբ ուխտին միաբանութեան։ 46 Եւ այլքն ամենայն ողջանդամ ապրեալք երթային զհետ փախստականին ։
       47 Եւ իբրեւ այս այսպէս կատարեցաւ, դադարեցին զաւրք թագաւորին խառնամուխ լինել յամենայն տեղիս անխտրութեամբ, եւ եւս առաւել ձեռնպահ լինել եկեղեցեացն ։ 48 * Դարձեալ միւսանգամ անդրէն հարցանել սկսան յարքունիսն ։
       49 Նա եւ որ յԱրձախայ մայրիսն անկեալքն էին փախստականք, ոչ ինչ լռեալ դադարեցին խաղաղութեամբ. այլ հանապազ յղէին յաշխարհն Հոնաց , շարժէին եւ յորդորէին զգունդն Հոնաց, եւ յիշեցուցանէին նոցա զուխտն , զոր եդեալ էր ընդ Հայս եւ անսուտ երդմամբ հաստատեալ։ 50 Հաճոյ թուէր բազմաց ի նոցանէ լսել զբանսն քաղցրութեամբ ։ 51 Նա եւ մեղադիր եւս յոյժ լինէին նոցա, եթէ « Ի կռիւն ընդէ՞ր ոչ եկիք պատրաստութեամբ»։ 52 Եւ իբրեւ յառաջնումն ինչ ոչ հնարէին * զմիմեանս հաւանեցուցանել , ապա գունդ բազում գումարէին, եւ անդէն * յարձակեալ հասանէին ի սահմանս տէրութեանն Պարսից. եւ զբազում գաւառս հարեալ , բազմագոյն եւս գերի առեալ տանէին յաշխարհն իւրեանց, եւ յայտնի ցուցանէին թագաւորին զմիաբանութիւնն զոր ունէին ընդ գնդին Հայոց։
       53 Իսկ իբրեւ այս ամենայն ազդումն հասանէր առ զաւրավարն Պարսից, սրտմտեալ զայրանայր, եւ մեծաւ բարկութեամբ կուտէր զվնասն ի վերայ անաւրինին Վասակայ, իբր թէ նա իցէ սկիզբն եւ առաջնորդ ամենայն չարեացն, որ գործեցան։ 54 Եւ անդէն չու արարեալ խաղայր գնայր հասանէր յաշխարհն Պարսից. գրէր եւ ցուցանէր * յարքունիս զամենայն ստուգութեամբ, եւ զվնաս գործոյն արկանէր զուրացելովն։
       55 Իբրեւ լուաւ թագաւորն զամենայն աւեր աշխարհին, եւ ստուգեաց զիրս մեծի պատերազմին, բեկանէր անկանէր ի մեծ խրոխտալոյն, եւ լռեալ դադարէր ի հանապազորդ եւ ի խաբեբայ խորհրդոցն. յուզէր եւ քննէր զվրիպումն անհանճար գործոյն , եւ կամէր տեսանել՝ ասելով. «Ո՞ ոք իցէ, որ զիս ճշմարտութեամբ ի վերայ իրացդ հասուսցէ »։ 56 Իսկ որ էր գիտակ անաւրէն գործոյն անդէն ի դրան արքունի, նոյն հազարապետն Միհրներսեհ , յառաջ մատուցեալ ասէ ցթագաւորն. «Զայդ ես ասեմ քեզ, արքայ քաջ. եթէ կամիս ստուգութեամբ լսել զարդարն, որք * գլխաւորք քրիստոնէիցն են ի Հայս, տուր կոչել, եւ գան յաւժարութեամբ եւ ասեն քեզ զամենայն արդարութեամբ »։
       57 Յայնժամ * զմի ոմն յաւագ նախարարացն՝ Ատրորմիզդ անուն, որոյ իշխանութիւնն իսկ խառն էր ընդ Հայոց աշխարհին եւ գործակից էր զաւրավարին ի նմին պատերազմի , գրէր եւ յանձն առնէր նմա * զաշխարհն Հայոց մարզպանութեամբ։ 58 Եւ զՄուշկան Նիսալաւուրտ հանդերձ ամենայն մնացեալ զաւրուն գումարէր յաշխարհն Աղուանից եւ Լփնաց եւ Ճղբաց եւ ի Հեճմատակաց եւ ի Թաւասպարաց եւ ի Խիբիովան , եւ յամենայն ամրականս , զորս աւերեալ էր գնդին * Հոնաց վասն ուխտին Հայոց։ 59 Որպէս եւ յոյժ իսկ տրտմեալ էր թագաւորն , ոչ միայն ընդ աւեր աշխարհացն եւ ընդ անկանել զաւրացն, այլ եւս առաւել ընդ աւերել պահակին , զոր * ի բազում ժամանակաց հազիւ ուրեմն կարացին շինել. եւ յայնմ ժամանակի դիւրաւ առեալ քանդեցաւ , որում եւ չէր իսկ ակնկալութիւն շինութեան։ 60 Իսկ զՎասակ հանդերձ գլխաւոր քրիստոնէիւքն * ի Դուռն հրամայեաց կոչել։
       61 Արդ եկն եմուտ մարզպանն Ատրորմիզդ յաշխարհն Հայոց * սիրով խաղաղութեամբ։ 62 * Հրամանաւ արքունի կոչեաց առ ինքն զՍահակ սուրբ եպիսկոպոսն Ռշտունեաց , ուսանել ի նմանէ զիրացն ամբաստանութիւն ։ 63 * Բայց թէպէտ եւ նորա աւերեալ էր ատրուշան մի, եւ բազում չարչարանաւք հարեալ էր զպաշտաւնեայս կրակին , ոչ ինչ զանգիտեաց գայ յատեան հրապարակին։
       64 Դարձեալ եւ ի տանէն Արծրունեաց բարեպաշտաւն երէց մի Մուշէ անուն, որ առաջնորդ էր աշխարհին Արծրունեաց, աւերեալ էր եւ նորա զկրակատուն մի, եւ կապանաւք եւ տանջանաւք բազում չարչարանս անցուցեալ էր ընդ մոգսն. եւ սա ոչ ինչ զանգիտեաց, այլ կամաւ եկն եւ յանդիման եղեւ մարզպանին։
       65 Եւ * երկու եւս այլ քահանայք երանելիք, որոց անուանքն են Սամուէլ եւ Աբրահամ . քանդեալ էր եւ սոցա * զատրուշանն յԱրտաշատ եւ յառաջագոյն * ըմբռնեալ էին ի կապանս յուրացեալն Վասակայ. ածին եւ զնոսա առ * առաքինի ընկերսն։
       66 Եւ * ժողովեցին եւս ի նոյն տեղի զմեծն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ եւ զՔաջաջ եւ զԱրշէն։ 67 Եւ * իբրեւ ուսաւ եւ տեղեկացաւ յամենեցունց մարզպանն, գրեաց եւ եցոյց յարքունիս զամենայն ճշմարտութեամբ , որպէս զիարդ լուաւ ի բերանոյ նոցա։
       68 Բայց Վասակ թէպէտ եւ յառաջագոյն հասեալ էր ի Դուռն, ըստ կամաց իւրոց այլ ընդ այլոյ երթեալ պատմէր զամենայն ստութեամբ , սակայն ի միտս թագաւորին ոչ կարէր զանձն արդարացուցանել. այլ պատասխանի արար նմա եւ ասէ. «Յորժամ քրիստոնեայքն եւս եկեսցեն՝ հասարակաց լուայց յատենի »։
       69 Իսկ զսուրբ քահանայսն ՝ վասն զի կապանաւք տանէին, յետ երկուց ամսոց * եւ քսան աւուր հասանէին ի ձմերոցն արքունի։ 70 Իբրեւ լուաւ մեծ հազարապետն, եթէ ածին զնոսա ի քաղաքն, ինքնին իսկ ականատես լինէր նոցա։ 71 Բայց թէպէտ եւ տեղեկութեամբ լսէր * ի նոցանէ զամենայն, ոչ կարէր ձեռն արկանել եւ չարչարել զնոսա, քանզի բազումք ի նախարարացն Հայոց դեռ եւս բռնացեալ ունէին զամուրս աշխարհին, եւ դեռ եւս մարզպանն յերկիւղի էր։ 72 Վասն որոյ զգուշութեամբ հրամայեաց պահել զսուրբսն, եւ զաշխարհն հրամայէր սիրով նուաճել. վասն որոյ եւ ինքն իսկ շրջէր եւ ժողովէր եւ շինէր ուխտիւ հաստատութեան ։
       73 Եւ եպիսկոպոսացն հրաման տայր ունել զիւրաքանչիւր իշխանութիւնս , եւ ըստ առաջին սովորութեանն * պաշտել յայտնութեամբ, եւ համարձակ եւս գալ ի հրապարակ։ 74 Նա եւ ընծայից եւ պատարագաց արժանի առնէր թողուլ զառաջեաւ ։ 75 Եւ քանզի բազում գաւառս առեալ եւ աւերեալ էր զաւրականին, թողուլ հրամայէր զհարկս աշխարհին. եւ զայրուձին եւս զարքունի թեթեւացոյց առ ժամանակ մի։ 76 Եւ միայնակեացք, որք ելեալ եւ կորուսեալ էին, հրամայէր գալ եւ ունել զիւրաքանչիւր տեղիսն ։
       77 «Եւ զամենայն կարգս աստուածպաշտութեանն , որպէս * զիարդ եւ ունէին յառաջ ժամանակաւ առ նախնեաւքն , նոյնպէս եւ այժմ, ասէ , կալցին ։ 78 Եւ եթէ ոք ի հեռի աշխարհ ուրեք գնացեալ իցեն , ունիմ իշխանութիւն յարքունուստ, ասէ մարզպանն , եթէ յազատաց իցեն , եթէ ի շինականաց , եթէ յեկեղեցւոյ , զինչ կեանս եւ թողեալ իցեն , եկեսցեն եւ կալցեն զիւրաքանչիւր զարարս »։
       79 * Երդմունս կնքէր եւ առաքէր ի կողմանս կողմանս։ 80 Որ եւ բազումք իսկ եկին եւ ժողովեցան, եւ կալան զիւրաքանչիւր կալուածս ։
       81 Նա եւ որ մեծն է քան զամենայն, որ ի բռնութենէ ոք ակամայ կալեալ էր զմոգութիւնն , հրովարտակս առաքէր յարքունուստ՝ անդրէն ունել զքրիստոնէութիւնն ։ 82 Եւ յանդիման խաւսէր թագաւորն, որք էին ի տանն արքունի, եթէ « Որք ոչ սիրով ունին զդենի մազդեզն, այնպիսեաց եւ աստուածքն են ցասուցեալ, եւ ես ոչ ինչ եմ շնորհակալ . եւ այսաւր զնոյն հրաման տամ ամենեցուն՝ ի կամս մարդոյն թողեալ ըստ իւրաքանչիւր մտաց, որպէս զինչ եւ կամի պաշտել՝ պաշտեսցէ. ամենեքեան իմ ծառայք են»։ 83 Զայս ասէր, եւ գրով հրաման տայր ամենայն աշխարհին։
       84 * Իբրեւ զայս լուան եւ տեսին բազումք, որ էին ցանեալ եւ ցրուեալք ի հեռաւոր տեղիս, գային եւ ունէին զիւրաքանչիւր արարս։ 85 Իսկ նախարարքն, որ էին յամուրս աշխարհին * եւ կամ ի հեռաւոր աւտարութեան , իբրեւ տեսին զշինութիւն երկրին , մանաւանդ զեկեղեցւոյն հաստատութիւն , քաջալերեցան համարձակեցան եւ նոքա յանդիման լինել արքային ։ 86 Վասն որոյ եւ պատգամ յղեցին առ մարզպան աշխարհին, զի ի Դուռն ցուցցէ զբանս նախարարացն։ 87 Իսկ նա վաղվաղակի յարքունուստ գիր ողոքանաց եւ ուխտ հաստատութեան * տայր տանել առ նոսա հրամանաւ արքունի։ 88 * Բայց թէպէտ եւ գիտէին նոքա * զդառնութիւն տէրութեանն ՝ թէ սուտեն յամենայնի, կամեցան չարչարակից լինել սրբոցն։ 89 զի * եթէ մահ եւս առաջի կայցէ , ոչ ինչ զանգիտեսցեն երկիւղիւ ։
       90 Եւ զայս լուեալ թագաւորին ՝ ոչ կապանաւք, այլ * արձակ ոտիւք եւ արձակ ձեռաւք հրամայեաց առ ինքն կոչել ։ 91 Ածին վաղվաղակի զկին եւ զորդիս , եւ զինչս իւրաքանչիւր ետուն ի ձեռս մարզպանին, եւ ինքեանք փութանակի գնացին ի ձմերոցն արքունի։
       92 Եւ մինչդեռ անդէն ի ձմերոցին էր թագաւորն, ատեան հարցափորձի ի մէջ նոցա հրամայէր լինել ։ 93 Եւ նստաւ հազարապետն՝ զի լուիցէ կողմանցն երկոցունց։ 94 Եւ իբրեւ յերկարեցաւ ամբաստանութիւնն զաւուրս բազումս , պարտաւորեցաւ կողմ ուրացելոցն ։
       95 Քանզի ցուցանէին զթուղթսն ՝ զոր տուեալ էր Վասակայ եւ ամենեցուն որ ընդ նմա էին, զի * միաբանք իցեն ընդ նմա յուխտ ապստամբութեանն . թուղթ մի ի Վրաց աշխարհն , եւ թուղթ մի յԱղուանից աշխարհն. սոյնպէս եւ թուղթ մի յԱղձնիս , եւ հրովարտակ մի առ թագաւորն Յունաց, եւ թուղթ մի առ մեծ սպարապետն Անտիոքայ ։ 96 Եւ ի բոլորեսին յայսոսիկ թուղթսն վաւերական մատանի Վասակայ եդեալ էր։ 97 * Սոյնպէս խառն էր նա եւ ի մահ մոգուցն ի Զարեհաւանի ։ 98 Եւ զբազում բերդս ՝ զոր հանին ի Պարսկաց, յայտ առնէին զնորա թուղթսն եւ զհրամանսն . քանզի նա էր մարզպան ի ժամանակին ։
       99 Որպէս եւ հրեշտակութեամբ * յղեալ իսկ էր նորա առ Յոյնս նախարար մի, որում անունն էր Ատոմ՝ յազգէն Գնունեաց. սա մատուցեալ յանդիմանէր զնա առաջի մեծի ատենին հրովարտակաւն իսկ , զոր * տուեալ էր նորա իւրով մատանեաւ։
       100 Նա եւ ի մէջ իսկ բերէր զամբաստանութիւն նորա Մուշկան Նիսալաւուրտ , եւ յայտ առնէր պատերազմակից ընկերաւքն իւրովք, որ եւ յետ վճարելոյ պատերազմին բազում արիւն ետ հեղուլ Վասակ. թէ որպէս սուտ * երդմամբք խաբէր եւ իջուցանէր յամրոցաց անտի. էր՝ զոր կոտորէր, եւ էր՝ զոր գերի վարէր զծառայս եւ զաղախնայս արքունի։ 101 Եւ ի վերայ այսր ամենայնի վնասու, եւ գող եւս գտանէր հարկի աշխարհին, որ * յարքունիսն երթայր։
       102 Նա եւ յուրացեալ ընկերացն նորա բազումք էին, որ յայտ արարին զչարիս նորա , զոր գործեալ էր ընդ աշխարհն Հայոց։ 103 Եւ ի մնացեալ մոգացն եւ ի փշտիպանացն , որք ի կապանսն ապրեալ էին եւ ապա ածին * յարքունիս, հարցին եւ ցնոսա * վասն նորա եւ ասեն. « Դուք է՞ք ինչ տեղեակ վասն չարութեան նորա »։ 104 Ետուն պատասխանի եւ ասեն. «Ամենայն անցք չարչարանաց, որ անցին ընդ մեզ, եւ բազում հարուածք , որ եղեն ի զաւրսն արքունի, եւ աւեր եւ գերութիւն աշխարհին Հայոց, եւ կորուստ հարկացն արքունի, սկիզբն եւ առաջնորդ չարեաց այրդ այդ եղեւ »։
       105 Եւ մինչդեռ այս ամենայն ամբաստանութիւն զնմանէ էր զայնչափ բազում աւուրս, յառաջ մատեան եւ իւր ազգականքն, որ եւս յառաջագոյն դատախազ լեալ էին զնմանէ առաջի արքային , սկսան կարգաւ ցուցանել * եւ յայտ առնել, որպէս զի բարեկամացեալ էր նա ընդ Հեռանայ Հոնի միաբանութեամբ Բաղասական արքային , ի ժամանակին ՝ զի կոտորեաց Հեռանն այն զզաւրսն Պարսից յԱղուանս , եւ ասպատակաւ եհաս յերկիրն Յունաց , եւ բազում գերի եւ աւար խաղացոյց ի Հոռոմոց եւ ի Հայոց * եւ ի Վրաց եւ յԱղուանից. որպէս զի ի վերայ իսկ եհաս խորհրդոցն ինքն իսկ թագաւորն, եւ սպան զԲաղասական արքայ։ 106 Եւ Վասակ մարզպան էր Հայոց ի ժամանակին , եւ թշնամեացն արքունի խորհրդակից գտաւ։ 107 Ցուցին եւ յայտ արարին ազգականքն նորա, որպէս զի հմուտ եւ * տեղեակ իսկ էին չար խորհրդոցն նորա. զամենայն ցուցանէին եւ յայտ առնէին առաջի թագաւորին. եւ զայլ եւս բազմագոյն խարդախութիւնսն, որ ստութեամբ վարէր զկեանս իւր՝ ո՛չ միայն առ ընկերս , այլ եւ առ թագաւորն ինքնին գլխովին. զի ոչ երբէք * արդարութեամբ վաստակեալ էր ի մանկութենէ։
       108 Յայնմ ժամանակի հրաման ետ հազարապետն եւ ասէ. «Ածէք այսր եւ ի կապելոցն, որք են ի բանտի անդ »։ 109 Լուծին եւ ածին յերանելեացն զՍահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց , եւ զսուրբն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ երէց ։
       110 Եւ իբրեւ մերկացան ամենայն բանք ատենին առաջի նոցա , ետ պատասխանի Սահակ եպիսկոպոսն եւ ասէ. «Որ յայտնի ուրացեալն են ի ճշմարիտն Աստուծոյ , ոչ գիտեն զինչ գործեն եւ կամ զինչ խաւսին. քանզի խաւարային են խորհուրդք նոցա. զտեարս պաշտեն սուտ պատճառանաւք, եւ ընդ ընկերս մտանեն յուխտ ստութեան ։ 111 Եւ են նոքա դարանք սատանայի, զի նոքաւք իսկ կատարէ զդառնութիւն * կամացն իւրոց , որպէս երեւի իսկ ի դոյն յայդ Վասակ։ 112 Քանզի մինչ ունէր զանուն քրիստոնէութեան , վերին երեսաւք կարծէր ծածկել եւ թագուցանել * զամենայն չարութիւն իւր առաջի ձերոյ անդէտ տէրութեանդ , եւ զամենայն նենգութիւնն իւր * քրիստոնէութեամբն ծածկէր։ 113 * Ուստի եւ ձեր իսկ կարծեցեալ՝ մեծապէս պատուեցէք զդա առաւել քան զարժանն իւր։ 114 Հաւատացէք դմա զաշխարհն Վրաց. հարցէք ցաշխարհն , եթէ գո՞հ իցեն զդմանէ ։ 115 Ետուք դմա զտէրութիւնն Սիւնեաց. լուարո՛ւք յազգականաց այտի դորա, զի՞նչ պատմեն զդմանէ։ 116 Արարէք զդա մարզպան Հայոց. զոր նախնեացն ձերոց մեծաւ աշխատութեամբ գտեալ էր, դա ի միում ամի կորոյս զերկիրն ամենայն։ 117 Տեսե՞ր, իբրեւ բարձաւ ի դմանէ պատուական անունն Աստուծոյ , զոր ունէր ստութեամբ , մերկ երեւեցաւ ամենայն չարագործութիւն դորա ։ 118 Զի եթէ առ Աստուածն իւր սուտ գտաւ, առ ո՞ ոք * ի մահկանացուաց աստի դա արդար գտցի ։
       119 «Արդ ամենայն ամբաստանութիւն ՝ որ այժմ * յայտնի եղեւ զդմանէ, ո՞չ ահա ձեր իսկ յառաջագոյն լուեալ էր. բայց յոր դէմս ծածկեցէքն ՝ * դուք ձեզէն իսկ քաջ գիտէք։ 120 Ինձ այսպէս թուի, եթէ սուտ յուսով դա զձեզ խնդացոյց։ 121 Այլ ոչ դուք եւ ոչ դա եւ ոչ որ զկնի ձեր * գալոցն է, զայն ի մեզ ոչ կարէ տեսանել։ 122 Արդ * արարէք * որպէս եւ կամիք. ցմեզ զի՞ հարցանէք»։
       123 Զարմացաւ մեծ հազարապետն ընդ միտս իւր , եւ ի խորհուրդս իւր քննէր զամենայն բանս ատենին։ 124 Քանզի հասեալ էր ի վերայ, եթ է յիրաւի դատապարտեցաւ այրն * ըստ անարժան գործոցն իւրոց. եմուտ եւ եցոյց զամենայն բանս ատենին յարքունիս ։ 125 Եւ իբրեւ լուաւ թագաւորն եւ ստուգեաց ի հազարապետէն զառնն պարտաւորութիւն , բարկացաւ յոյժ եւ ի խոր խոցեցաւ. բայց երկայնմտութեամբ կամեցաւ հասուցանել զնա ի մեծ անարգութիւն ։ 126 Լուռ եկաց * աւուրս երկոտասան , մինչ ի գլուխ չոգաւ փուրսիշ ամբաստանութեանն ։
       127 Եւ եղեւ յաւուր միոջ մեծի զամենայն երեւելի զպատուականսն հրամայէր յընթրիս կոչել ։ 128 Կոչեցին եւ զուրացեալն . եւ նա ըստ առաջին կարգի աւրինացն արքունի արկանէր զպատուական հանդերձն , զոր ունէր ի թագաւորէն. կապէր եւ զպատուավուրսն եւ զխոյրն ոսկեղէն դնէր ի վերայ, եւ զկռանակուռ ձոյլ ոսկի * կամարն ընդելուզեալ մարգարտով եւ ակամբք պատուականաւք ընդ մէջ իւր ածէր , եւ զգինդսն յականջսն , եւ զգումարտակն ի պարանոցին, զսամոյրսն զթիկամբքն , եւ զամենայն աւրէնս պատուոյն զանձամբ արկեալ՝ երթայր յարքունիս. շքեղ եւ երեւելի քան զամենեսեան երեւէր բազմութեանն ։
       129 * Իսկ նախարարքն որք կամաւք ի Հայոց չոգան՝ անձամբ տուեալ զանձինս ի փորձութիւն , եւ սուրբքն որ յառաջագոյն հասեալ էին, կապանաւք ունէին զամենեսեան առ Դրանն արքունի։ 130 Իբրեւ տեսին զնա * զարդարեալ եւ շքեղացեալ, եւ բազմամբոխ գնդաւ գայր յարքունիս , ի միտս իւրեանց սկսան այպանել զնա եւ ասել. «Ով անմիտ վաճառական, զանմահ եւ զանանց պատիւն ետուր, եւ զանցաւորդ գնեցեր, զոր եւ զայդ եւս * ընդ մաւտոյ աւուրս կորուսանելոց ես »։
       131 Եհաս եւ նստաւ ի ներքին դահլիճսն , որ էր հրապարակ մեծամեծացն ։ 132 Արդ եկն ել սենեկապանն յարքունուստ , հարցանէր ցնա եւ ասէ . «Արքայ յղեաց առ քեզ, յորմէ ՞ գտեալ է քո զայդ ամենայն պատուական պատիւդ, ասա ինձ վաղվաղակի, վասն որո՞յ արդար վաստակոց »։ 133 Եւ յուշ առնէր նմա զամենայն բանս ատենին, յորում դատապարտեցաւն . նա եւ զոր ոչ եւս անդ խաւսեցան ՝ * զայն եւս յայտնէր նմա։ 134 Զի ոչ ըստ կարգի ունէր նա զտէրութիւնն Սիւնեաց աշխարհին, այլ նենգութեամբ եւ քսութեամբ ետ սպանանել զհաւրեղբայր իւր զՎաղինակ, եւ յինքն տարաւ զտէրութիւնն ՝ իբրեւ քրպիկար յարքունիս։ 135 Նա եւ այլ եւս բազում բանիւք դատապարտեցին զնա, որում ամենայն աւագանին վկայ գային ։ 136 * Պապանձեցաւ ամենեւին, եւ չգտաւ բան ճշմարիտ ի բերան նորա։ 137 Իբրեւ կրկնեցին եւ երեքկնեցին ցուցանելով ի ներքս յարքունիսն , հատաւ վճիռ մահու ի վերայ նորա։
       138 Արդ եկն ել դահճապետն, եւ մատեաւ * վաղվաղակի առաջի ամենայն մեծամեծացն, մերկացոյց ի նմանէ զպատիւն զոր ունէր յարքունուստ , եւ զգեցոյց նմա հանդերձ մահապարտի։ 139 Կապեցին զոտս եւ զձեռս , եւ կանանցաբար նստուցին ի ձի մատակ . տարան եւ ետուն յայն զընդան, ուր կային մահապարտքն ամենայն ։
       140 Իսկ նախարարքն Հայոց եւ սուրբ * եպիսկոպոսքն հանդերձ. երիցամբքն , թէպէտ եւ էին ի մեծի պատուհասի , ոչինչ յիշէին զնեղութիւնսն , որ անցեալ էր ընդ նոսա, եւ կամ որ այլ եւս ակնկալութիւն էր գալ ի վերայ. այլ զարմացեալ էին ընդ մեծ յայտնութիւնն , որ եղեւ յԱստուծոյ։ 141 Մխիթարէին զմիմեանս եւ ասէին. «Քաջութեամբ պատերազմեցաք, առաւել եւս համբերութեամբ ճգնեսցուք։ 142 Լուեալ է մեր ի սուրբ հարցն մերոց, եթէ գլուխ ամենայն առաքինութեան համբերութիւն է, եւ իմաստութիւն երկնաւոր՝ կատարեալ աստուածպաշտութիւն . եւ զայս ոչ ոք կարէ գտանել առանց չարչարանաց։ 143 Իսկ չարչարանքն յորժամ ընդերկարեսցին ի վերայ ՝ յայնժամ բազմանայ * վարձ հատուցմանց պարգեւին։ 144 Ապա եթէ այդ այդպէս է, զայս միայն աղաչեսցուք զԱստուած, զի համբերել կարասցուք ամենայն փորձութեանց. եւ Տէր ինքնին արասցէ * հնարս * մերում փրկութեան։
       145 Լուեալ է մեր զդատաստան քառասուն զինուորացն Քրիստոսի, որք բազում հարուածս տանջանաց ընկալան ։ 146 Մինն ի նոցանէ * փութացաւ ի բաղանիսն , եւ վրիպեաց ի պսակէն. իսկ երեսուն եւ ինն համբերութեամբ կատարեցան, եւ հասին այնմ աւետեացն , որում ցանկացեալն էին։ 147 Իսկ մեր ընկերակից աւանիկ, որ յառաջագոյն որոշեցաւ ի մէնջ , ահա եղեւ գործակից սատանայի։ 148 Մինչ դեռ ոգիք ի մարմնին են , ընկալաւ զահաւատչեայ գեհենին տանջանաց , որ ո՛չ միայն սրբոց է ողբալի, այլ եւ ամենայն գազանաբարոյ մարդկան»։
       149 Զայս ասէին , եւ * բազում արտասուս * ի վերայ կորուսելոյն հեղուին. եւ անդէն զերգս հոգեւորս ի բերան առեալ ասէին . Բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ ի մարդիկ . բարի է յուսալ ի Տէր քան յուսալ յիշխանս . ամենայն ազինք շրջեցան զինեւ, եւ անուամբ Տեառն յաղթեցի նոցա ։ 150 Քաջալերէին զմիմեանս եւ ասէին. «Զայս գիտելով, եղբարք , մի՛ երկիցուք յանաստուած ազգէս հեթանոսաց, որ քան զմեղուս վատթարագոյն եւս են ի զայրանալն իւրեանց. զի եւ նոցա ցասումն ի սատակումն անձանց իւրեանց լիցի . այլ մեք զանուն Տեառն * կարդասցուք եւ վանեսցուք զամենեսեան»։
       151 Իսկ ուրացեալն Վասակ հայէր ի միաբանութիւն սուրբ կապելոցն , որք մեծաւ խնդութեամբ ընդունէին զչարչարանսն , եւ զուարթագոյն եւ պայծառք երեւէին որպէս յառաջագոյն յարքունիսն . հայէր եւ կարաւտէր, եւ ոչ ոք խառնեաց զնա ի նոսա, այլ ուրոյն նովին կապանաւք պահէին։ 152 Եւ աւր ըստ աւրէ * բերէին իբրեւ զգէշ ընկենուին ի մեծ հրապարակին , ձաղէին եւ այպանէին, եւ * տեսիլ ամենայն կարաւանին զնա առնէին։ 153 Կողոպտեցին հանին եւ ոչ ինչ թողին զոր ընդ իւրն ունէր. այնպէս ձաղեցին աղքատութեամբ , մինչ հաց * մուրանային եւ բերէին նմա իւր ծառայքն։ 154 * Եւ այնպէս սաստիկ արկին զպարտերս հարկաց աշխարհին ի վերայ տան նորա, որ մինչեւ զհարց եւ զհաւուց եւ զիւր արարս եւ զզարդս կանանց եւս եդ ի վերայ եւ ետ եւ տուժեցաւ, եւ ոչ կարաց հատուցանել զպարտսն արքունի։ 155 Եւ յայն տեղի հասուցին, մինչեւ հարցանել նմա՝ «Եթէ կայցէ ՞ ինչ գանձ ի գերեզմանս նախնեացն մերոց »։ 156 Եւ եթէ գտեալ էր նորա , հանէր եւ տայր ընդ իւր եւ ընդ * ընտանեացն տուգանս . որպէս զի բազում մարդիկ իսկ չոգան ի տուժի ։
       157 Եւ իբրեւ այսպէս յամենայն կողմանց հարեալ * վատթարացաւ, անկաւ յախտս դժնդակս անդէն ի կապանսն ։ 158 Ջեռաւ փոր նորա, եւ հարան եւ տրորեցան գոգք նորա, եւ քամեալ մզեցաւ թանձրամսութիւն նորա։ 159 Եռացին որդունք ընդ աչս նորա, եւ * ի վայր սորեցին ընդ ռնգունս նորա. խցան լսելիք նորա, եւ ծակոտեցան չարաչար շրթունք նորա. լուծան ջիլք բազկաց նորա, եւ յետ կոյս կորացան կրկունք ոտից նորա։ 160 Բղխեաց ի նմանէ հոտ մահու, եւ փախստական եղեն ի նմանէ ձեռնասուն ծառայք նորա։ 161 Լեզուն միայն կայր կենդանի ի բերան նորա, եւ ոչ գտաւ խոստովանութիւն ի շրթունս նորա։ 162 Ճաշակեաց զմահ հեղձամղձուկ , եւ էջ ի դժոխս անհնարին դառնութեամբ։ 163 Ոտնհար եղեն նմա ամենայն սիրելիք նորա, եւ ոչ յագեցան սաստիկ հարուածովք ամենայն թշնամիք նորա։
       164 Եւ այն որ կամէրն թագաւոր լինել մեղաւք Հայոց աշխարհին , ոչ երւեցաւ տեղի գերեզմանի նորա. քանզի իբրեւ զշուն մեռաւ եւ իբրեւ զէշ քարշեցաւ ։
       165 Ոչ յիշեցաւ անուն նորա ի մէջ սրբոց, եւ ոչ մատեաւ յիշատակ նորա առաջի սուրբ սեղանոյն յեկեղեցւոջն ։ 166 Ոչ ինչ եթող չարիս ՝ զոր ոչ գործեաց ի կեանս իւր, եւ ոչ ինչ մնաց ի մեծամեծ չարեաց ՝ որ ոչ անցին ընդ նա ի մահուան նորա։
       167 Գրեցաւ յիշատակարանս այս վասն նորա, առ ի կշտամբումն յանդիմանութեան մեղաց նորա . զի ամենայն՝ որ զայս լուեալ գիտասցէ , նզովս ի հետ արկցէ , եւ մի՛ լիցի ցանկացող գործոց նորա։