Գրական ասուլիսներ

ԶՕՀՐԱՊ ԵՒ ԻՐ ՎՐԻՊՈՒՄՆԵՐԸ
(Բանախօսութիւն Պ. ՇԱՒԱՐՇ ՄԻՍԱՔԵԱՆի)

Տիկիններ, պարոններ,

Երիտասարդ մըն է որ կը յաւակնի իր նկատողութիւններն յայտնել անդրանիկի մը գրական գործունեութեան մասին: Դժուար թէ կարելի ըլլար երեւակայել աւելի ապերախտ դեր մը:

Ամէն բանէ առաջ, հետաքրքիր էր բնորոշել Զօհրապի գրական գործունէութեան էութիւնը: Ի՛նչպէս սկիզբ առած է այդ գործունէութիւնը, ի՛նչ է իր իսկ հայեցողութիւնը այդ մասին:

Իր նորավէպերուն մէկուն՝ Կարծէմ թէին մէջ կը կարդաք սա հատուածը.

«... Ես տարիէ մը ի վեր Աննիկէն բաժնուած էի, այն խօլարշաւին մէջ զոր կը մղէի կնոջական զբօսանքներու համար, աւելի հետաքրքիր ուղեւորի մը պէս քան թէ ճշմարիտ վայելքի մը սիրոյն»:

Արշավ մըն ալ իր գրականութիւնը: Աւելի մօտենալու համար իրերու ճշգրիտ հասկացողութեան, դուք պարտաւոր էք, ամէն բանէ առաջ, նկատողութեան առնել նոյն ինքն հեղինակը, իր կեանքն եւ ըմբռնումները: Ապրած, օր տեսած մարդ, Զօհրապ աւելի իր փորձառութիւններն է որ կը պատմէ, – թերեւս յուշատետրէ քաղուած էջեր, – երբ հարկ զգայ պահ մը մեկուսանալ իր հոգերէն: Կը պատմէ ու կ’անցնի: Չի խորասուզուիր կեանքի յորձանքին մէջ: Ուղեւոր մըն է որ տարօրինակ պատմութիւններ կը զրուցէ, անցքեր կը նկարագրէ, աւելի մղուած «խօլ արշաւի» մը հաճոյքէն քան արուեստագէտի մտահոգութեամբ, արտադրող՝ ստեղծագործող մարդու տենդով ու անոր երկունքով: Չունի հորիզոն, չունի որոնումներ: Յաճախ խոստովանահայր մըն է որ իր մտերմութիւնները կը հաղորդէ, այնքան մանրամասն, մինչեւ սկիզբը եւ վախճանը, երբեմն կենսագրութեան յանգելու աստիճան: Ու զարմանալի չէ որ իր նորավէպերուն մէջ աւելի յաճախ narrationներ [1], դիպագրութիւններ կան քան երեւոյթներ, աւելի անհատներ են որ կը շարժին քան տիպարներ: Սառաներ, Տալիլաներ չէ որ կը ներկայանան, այլ Սառա մը, Տալիլա մը: Ու որքա՜ն արկածներ, «զանազան դէպքեր» նիւթ կազմեր են նորավէպի:

Ուրիշ վրիպում մը. – հրապարակագրի խորթ ջիղ մը կ’ապրի տակաւին իր շատ նորավէպերուն մէջ: Բարոյախօսութիւն, քարոզութիւն, անվե՜րջ խորհրդածութիւններ, որոնք կը խաթարէն շքեղ կերտուածք մը: Հեղինակը վարագոյրը կը վերցնէ կեանքի մէկ շատ փոքր էջին վրայ, մասնիկի մը վրայ. ինք բաներ կը տեսնէ, ինք կ’ապրի, ու կը հարցնէ ձեզի թէ դուք ալ հասկցե՞ր էք: Եւ կարծելով թէ չհասկցաք, կը սկսի բացատրել, եզրակացնել, եւ աւելի շատ՝ լուռ ցաւերն են որ այս դժբախտութեան կը զոհուին, այսինքն՝ բուն իսկ այն ցաւերը որ բացատրութեան կարօտ չեն: Երեւակայեցէք թէ ձեր դիմացն ունիք աղջիկ մը որ կը ժպտի ձեզի: Այդ ժպիտը շատ պերճախօս է ձեզի համար, ամբողջ պատմութիւն մըն է: Բայց ահա յանկարծ, մանկամարդուհին կը դառնայ ձեզի, ու կ’ըսէ. «Գիտէ՞ք ինչու ժպտեցայ, – որովհետեւ... կը սիրեմ ձեզ»:

Ու այսպէս է որ, իր Յակոբիկը՝ հրաշալի դիմագծութիւն մը, կը վերջանայ արձակունակ մեկնաբանութեամբ մը.

«... Ցաւը որ զինքը տարաւ, բորոտութիւնն էր՝ տարածուած այնքան մեր մէջ, եւ որուն իր առողջ նկարագիրը չտոկաց: Այդ հիւանդութիւնը կը կոչուի՝ պայմանադրական կեղծիքը ընկերութեան»:

Առէք Արմենիսան: Տիպար մըն է, ստոյգ գիծեր, միջավայր, հոգեբանական հանգոյց, բայց, ինչքա՞ն մեղանչում արուեստի պահանջներուն դէմ, – հասարակ միտքեր, աւելորդաբանութիւն, անտեղի խորհրդածութիւններ...

«Հրաշալի տեսիլ մըն է կեանքը երբոր դիտուի այն վարագոյրին պատռուածքէն զոր պատանութիւն կ’անուանեն... »

Տակաւին չեմ յիշեր նոյն այդ նորավէպին վերջաբանը, – քսան տողնոց այն տեսակ մը faits diversը [2], խճողուած՝ խորհրդածութիւններով եւ փիլիսոփայութեամբ...

Ահա, դարձեալ, Ճօկօն: Հեղինակը ինքն ալ վստահ չէ թէ յաջողեցա՞ւ: Եւ կը սկսի, իբրեւ վախճան, մեկնաբանել խորհուրդը, ինչպէս վարդապետ մը:

Ահա վերջապէս, Ճիտին պարտքը, այնքա՜ն կենդանի, այնքան հրաշալի: Մեր շուրջն է միշտ այդ մարդը – «սեւ կաշիէ մեծկակ պայուսակը առտու իրիկուն իր ձեռքը բռնած կ’երթայ փողոցներէն». մեր մօտն է այդ տիպարը, մեզի հետ կողք կողքի, մեր ճամբուն վրայ, շոգենաւին մէջ կամ դէպի տուն: Որքա՜ն բաբախուն՝ իրականութեամբ, որքա՜ն բնորոշ:

Բայց Զօհրապ յարմար չի դատեր իր այդ չքնաղ բնորոշումը վերջացնել հոն ուր ինքնին՝ բնականէն պիտի վերջանայ, այլ պէտք կը զգայ ծովը նետել Յուսեփ աղան, պէտք կը զգայ արկածալի՝ բռնազբոսիկ վախճան մըն ալ բերել կցել անոր, ու դարձեալ խորհրդածութիւննե՜ր, խորհրդածութիւննե՜ր...

Եւ արդէն, իր մօտ տեսակ մը անդիմադրելի ձգտում մը կը տեսնուի նիւթը յարմարցնելու վախճանին, հիւսուածքը, յաճախ ամբողջ գրուածքի ոգին զոհելու հետաքրքիր dénouementի [3] մը, անսովոր կամ կեղծ հանգոյցներու:

Գունեղ նկար մըն է Զմարաղտան, – գեղջուկ յոյն սպասուհին, «բոլոր խոհարարներուն, ծառաներուն ու նպարավաճառի տղոց երազած աննման աղջիկը»: Աշխարհիկ երիտասարդ մը կը հետապնդէ զինքը, բայց մանկամարդուհին իր երեսն իսկ չի նայիր: Երիտասարդը, վրդովուած, կը շարունակէ իր հետապնդումները, ու կէս գիշերին յանկարծ կը բռնէ զայն, երբ կը սիրաբանէր... անկիւն մը մսավաճառի մանչուն հետ, «քսան տարեկան անշահ տղայ մը, աղտոտ, իւղոտ, միսի, ճարպի հոտերով ծեփուած գանելիք մը»:

Երիտասարդը, միշտ անհանգիստ, կ’որոշէ հասկնալ այդ «ախտավարակ հաճոյքին» գաղտնիքը: Եւ ահա խաժաչուի յոյն գեղջուկ սպասուհին է որ կը սկսի քարոզել, ինչպէս պրօպագանդիստ մը.

«... Ո՞վ ես դուն որ ինծի պէս խեղճ ու աղքատ աղջիկ մը կը հետապնդես... Բաղդը քեզ ամէն վայելք լիուլի շռայլեր է անիրաւ առատաձեռնութեամբ, եւ ասիկա ուրիշներու զրկանքովը շինուած է... Այդ հէք պատանին որ իր աշկերտի աղտոտ ու բիրտ գրգլեակին վրայ կը պտտցնէ խանութին բոլոր թանձրացած հոտերը, իբր թէ իր դժբախտ ճակատագիր տանէր հետը ամէն տեղ, օրն ի բուն ամէնէն նկուն աշխատութեան մը դատապարտեալն է, իր տաժանքին փոխարէն ստացած չնչին ու ողորմելի ամսական վարձքը, հայրենի՛քը, հո՛ն, հեռո՛ւն. – այս բանը դուն չես գիտեր – սպասող հօր մը, մօր մը... »

Կ’ընդհատեմ: Ամբողջ վերջաբանն է այսպէս. բռնի կարկտուած, բոլորովին անհարազատ հրապարակախօսութիւն մը՝ որ անխնայ կ’ոչնչացնէ նորավէպին այնքան խոստմնալից հիւսքը:

Այսպէս Ֆուրթունան ալ որ այնքան յաջող՝ կ’այլանդակուի բոլորովին աւելորդ «հուսկ բանքով» մը.

«Այս արբեցութիւնը Ֆարիայի գանձը չէ՞ր միթէ այս ողորմելի մարդուն ձեռքը, ամենազօր կարողութիւնը որ վրէժներ կը լուծէ, մարդոց ու դիպուածներու դէմ անխտիր»:

Ու այսպէս բազմազան են վիպող կամ արուեստագէտ Զօհրապին վրիպումները: Շատ բան անփոփոխ մնացեր է հին օրերէն, Թարգմանչաց վարժարանի շրջանէն կամ Անհետացած սերունդէն: Դիտա՞ծ էք տեղի թէ անտեղի մէջբերումներու (citation) մասնաւոր ձգտումը որ տեսակ մը ունակութեան կը մօտենայ: Իր արտադրութիւնները յաճախ կը տարտղնին կամ կը ծանրաբեռնուին բիւրազան հնոտի մէջբերումներով. – շատ բան կարդացած մարդու վկայութիւններով կամ վերյիշումներով: Տեղ մը (Այինկա) նկարագրելով երիտասարդի մը թափառումները, հարկ կը զգայ փոխ առնել Ռուսինեանի մէկ խօսքը: Ուրիշ տեղ մը՝ բնակարանի մը չափազանց բարձր ըլլալն է որ կը նմանեցնէ Պ. Փափազեանի «Վերելք յԱյրարատ»ին [4]: Այս վարժութիւնը հաւատարմօրէն մշակած են Պէրպէրեանն ու իր աշակերտները, – «ինչպէս կ’ըսէր Ռասին», «ինչպէս կ’ըսէր Պուալօ»: Բայց ո՛ւրկէ ո՛ւր իւրացուցեր է Զօհրապ, – ընդհանրապէս արդիական, աւելի մօտ՝ եւրոպական նրբութիւններու:

Իր ո՞ճը: Զօհրապ ունի պայծառ, աշխոյժ եւ պատկերալից ոճ մը: Բայց՝ այդքան: Ոճը չէ զարգացեր, չէ արդիացեր: Անգլիացի քննադատ մը, Mathew Arnold, անվիճելի հեղինակութիւն, անգամ մը ըսած եղաւ ոճի մասին. Have something to say and say it as clearly as you can (Ունեցէք ըսելիք մը եւ ըսէք այնքան յստակ որքան կրնաք): Այս միակողմանի խօսքը, զոր անշուշտ չպիտի ստորագրէր ինքը՝ Արնօլտ, թերեւս հաւատքի հանգանակ մըն է մեր կովկասահայ գրողներուն համար: Բայց չի կրնար դառնալ ուղեցոյց մը՝ նրբախիղճ արուեստագէտին համար: Յստակ է Զօհրապի ոճը, այո՛, բայց անփոյթ: Մենք կը սիրենք անփութութեան տեսակ մը, սիրուն նէկլիժէն. օրինակ՝ գեղանի մանկամարդուհի մը որ քմայքով մազի հիւսք մը ձգեր է քունքն ի վար: Բայց ի՞նչ տպաւորութիւն պիտի կրէիք, եթէ այդ միեւնոյն շքեղ մանկամարդուհին ձեր քովէն անցներ, ու շրջազգեստին ծայրէն տեսնէիք միսօի սպիտակ երիզ մը...

Մնաց որ, շատ է այլասերած իր լեզուին հարազատութիւնը: Որքա՜ն թրքաբանութիւններ, թէ պարբերութեան եւ մանաւանդ բառերու, հոլովներու: «Ուրիշ մը՝ ծովահեղձ ըլլալը ամէնէն քիչ տանջանք տուող վախճան մը ըլլալուն վրայ պնդեց» (Երջանիկ մահը): – Ուսովնին, մեջքերնին, իրաննուն, մինակուկնիս, աղօթագիրքնին, սեւութիւննին, ձայներնիդ, նայուածքնիդ, քալուածքնիդ, թղթախաղերնուս, օր մը կուրքերնուդ վրայ դնելով, դիմացիննիդ... – դիպուածաբար կ’ընտրեմ:

Կը զգուշանամ երկարելէ. ընդհանուր ակնարկ մըն է այս, եւ առանձնապէս բացասական կողմերու մասին: Չէի ուզեր յիշել իր առաւելութիւնները, Փօստալը, Լուսահոգին, Մեղա՜յ տերը, Ժամուն բակը եւ ուրիշներ: Եթէ իբրեւ ժողովածու քննենք, թերեւս ամէնէն յաջողն է Խղճմտանքի ձայները: Միւս երկու հատորները կարելի էր ջնջել կէս առ կէս, – եւ Զօհրապ ոչինչ պիտի կորսնցներ:

Իր փիլիսոփայութի՞ւնը: Առաջին օրէն իսկ խառնուածքով յեղափոխական, ինչպէս կը վկայէ իր Անհետացած սերունդին մէջ հատուած մը, յետոյ աստիճանաբար կ’աղօտանայ իր դիմագծութիւնը: Կը կարդաք իր արտադրութիւնները. – մէկուն կը կարեկցի, ուրիշով մը կը զուարճանայ, տեղ մը հենութիւն, ուրիշ տեղ մը սրտմտում, տեղ մը տրտունջ կամ արգահատանք, – բայց ձեզի համար դեռ անորոշ կը մնան իր համակրութիւններն ու ատելութիւնները: Ձեզի համար գաղտնիք է տակաւին թէ ո՛րն է այն աշխարհը զոր կ’երազէ, ո՛րն է այն աշխարհը զոր կ’ատէ: Ձգտումներն են որ ծուփ կուտան մէկ այս, մէկ այն ուղղութեամբ, միշտ անկայուն ու յարափոփոխ:

Եւ այսպէս, ահա, Զօհրապ՝ իր նորավէպերու գրականութեամբ՝ երեւան կուգայ իբրեւ խոստում մը որ դեռ կը տանջէ: Եթէ նկատէինք զինքը ծիրանի գօտի մը, պիտի ըսէինք թէ իր գոյները չեն տեսնուիր այն յստակութեամբ կամ ներդաշնակութեամբ որ սպասելի են: Կամ, կը զգանք թէ ժայռ մը կայ մէջտեղը, եւ արեւը չենք կրնար տեսնել իր բոլոր վեհութեամբ, իր բոլոր ջերմութեամբ: Զօհրապ չէ տուած դեռ իր Գործը, թէեւ ունի գործեր, – կայծկլտումները ուժեղ եւ գեղեցիկ տաղանդի մը: