Զօրք
Պետութեան
սահմանների
անվտանգութիւնը
ամէնից
կարեւոր
խնդիրներից
մէկն
է.
այդ
առումով
Հայաստանը
ոչնչով
չէր
տարբերւում
միւս
երկրներից:
Ըստ
երեւոյթին՝
սոյն
պարտականութիւնը
դրուած
էր
առաջին
հերթին
բդեշխների
վրայ:
Բդեշխները
(թուով
չորս)
սահմանամերձ
մարզերի
տիրակալ-վարչապետներ
էին,
որոնք,
ըստ
Մեծ
Հայքի
պետական
կարգի,
գալիս
էին
թագաւորից
անմիջապէս
յետոյ:
Պարսկերէնում
այդ
բառը
նշանակում
էր
յատուկ
պաշտօնեայ,
իսկ
հայերէնում
դրա
հոմանիշերն
էին
սահմանապահ,
սահմանակալ,
կողմնապահ,
կողմնակալ
անուանումները:
Հնուց
ի
վեր
բդեշխները
սովորական
նախարարների
շարքից
դուրս
են
եղել:
Աւանդութիւնն
ասում
է,
թէ
երբ
Տրդատ
Գ-ը
տեղեկանում
է,
որ
հռոմէացիների
կայսր
Կոստանդինոսը
քրիստոնէութիւն
է
ընդունել,
Գրիգոր
Լուսաւորչի
հետ
միասին
ուղեւորւում
է
նրա
մօտ:
Ագաթանգեղոսը,
որից
քաղում
ենք
այդ
տեղեկութիւնը,
ասում
է,
որ
թագաւորի
շքախմբում
առաջինները
եղել
են
չորս
բդեշխները
[Ագաթ.,
ՃԻԶ
873]:
Այստեղ
խօսքը
Նոր
Շիրականի,
Ասորեստանի,
Արուաստանի
եւ
Մասքթաց
կողմերի
սահմանակալների
մասին
է:
Ճանապարհորդութեան
փաստը
կասկած
է
առաջացնում,
սակայն
այն
դերը,
որը
պատմիչը
վերագրել
է
բդեշխներին,
համապատասխանում
է
իրականութեանը:
Այդ
բդեշխութիւնները
աստիճանաբար
անջատուեցին
Մեծ
Հայքից:
Վերջինը
Գուգարքն
էր,
որը
Մեծ
Հայքի
կազմից
դուրս
բերուեց
363-387
թթ.
արանքում
եւ
հետագայում
մտցուեց
Վրաց
մարզպանութեան
մէջ:
Այնուամենայնիւ,
Գուգարքի
կապը
հայերի
հետ
մնացել
էր
ամուր:
Գուգարքի
բդեշխութիւնն
իր
դերն
է
կատարել
ինչպէս
450-451,
այնպէս
էլ
482-484
թթ.
շարժումների
ժամանակ:
Բդեշխներից
յետոյ
գալիս
էին
նախարարները:
Իւրաքանչիւր
նախարար
ունի
իր
իշխանազօրը:
Մեզ
է
հասել
մի
կարեւոր
վաւերագիր,
որը
կոչւում
է
Զօրանամակ:
Այստեղ
թուարկուած
է
86
տոհմանուն,
ընդ
որում
իւրաքանչիւրի
դիմաց
նշուած
է
իշխանազօրի
մեծութիւնը:
Պարզւում
է,
որ
Մեծ
Հայքը
բաժանուած
է
եղել
4
դռների՝
Արեւմտեան,
Արեւելեան,
Հիւսիսային,
Հարաւային:
Ըստ
այդ
վաւերագրի՝
զօրքը
ընդգրկել
է
120.
000
հոգի:
Սիւնեաց
իշխանի
տրամադրութեան
տակ
եղել
է
19.
400
զօրական,
Կադմէացիների՝
13.
200
[1],
Գուգարքի
բդեշխի՝
4.
500,
Աղձնիքի
բդեշխի
եւ
Ընծային
տոհմի՝
4.
000,
Անգեղ
տան
զօրքի
թիւը
եղել
է
3.
400,
Կասպեցիք
եւ
Բզնունիները
ներկայացրել
են
3.
000
հազար
հոգի:
16
նախարար
գալիս
էին
պատերազմի՝
ունենալով
1000
հոգի,
2-ը՝
600,
5-ը՝
500,
20-ը՝
300,
4-ը՝
200,
16-ը՝
100
եւ
14-ը՝
50:
Զօրանամակը
մեզ
է
հասել
ուշ
շրջանի
ընդօրինակութեամբ,
այն
չի
պահուել
իր
նախնական
ձեւով:
Այնուամենայնիւ,
այդ
վաւերագիրն
ընդհանուր
առմամբ
ճիշտ
է
պատկերում
զինուորական
ուժերի
բաշխումը
առանձին
նախարարական
տոհմերի
միջեւ:
Այդ
ուժերի
կորիզը
կազմում
էին
հեծեալ
ազատները,
այսինքն՝
նախարարական
տոհմի
ստորին
շերտը:
Բայց
զօրքն,
անշուշտ,
չէր
կարող
կազմուած
լինել
զուտ
ազնուականներից.
զինուորական
ծառայութիւնից
ազատ
չի
եղել
նաեւ
հասարակ
ժողովուրդը,
ռամիկ-շինականները:
Զօրքի
գլխաւոր
հրամանատարը
կոչուել
է
սպարապետ,
զօրավար,
ստրատիլատ
(վերջին
բառը
փոխառութիւն
է
յունարէնից):
Պետական
գործակալութիւնների
շարքում
սպարապետութիւնը
կարեւորագոյններից
մէկն
էր,
եթէ
ոչ
ամէնից
կարեւորը:
Սպարապետութիւնը
սովորաբար
վստահուած
էր
լինում
Մամիկոնեաններին:
Դ-Ե
դարերի
սկզբին
սպարապետ
են
եղել
Արտաւազդ
Մամիկոնեանը,
նրա
որդի
Վաչէն,
Վաչէի
որդի
Արտաւազդը,
Արտաւազդի
որդի
Վասակը,
նրա
որդի
Մուշեղը,
ապա
Արտաշէսի
որդի
Մանուէլը,
Մանուէլի
որդիներ
Արտաշէսը
եւ
Համազասպը՝
ընդամէնը
8
հոգի:
Յիշենք,
որ
Ե
դարի
ապստամբութիւնների
հերոսները՝
Վարդանը
եւ
Վահանը,
երկուսն
էլ
Մամիկոնեան
տոհմից
էին,
երկուսն
էլ
եղել
են
սպարապետ:
Պարսկաստանում
եւս
եղել
են
սպարապետներ,
կոչուել
են
սպահպատ:
[1]
Կարծիք
կայ,
սակայն,
որ
վաւերագրի
մէջ
սխալներ
են
սպրդել.
իրապէս
Սիւնեցիները
ունեցել
են
միայն
9.
400
զօրական,
Կադմէացիները`
3.
200:
Ուղղումը
թւում
է
տեղին,
տարբերութիւնը
միւս
թուական
տուեալներից
շատ
է
աչքի
ընկնում: