ԱԶԴԱՐԱՐ
ՆԱԽԱՅ ԱՄՍՈՅ 1795 թիիւ 10.

Յետեւմունք Պատմութեան Պարսից արարեցելոյ ի Խաչատուր Վարդապետէ Նոր Ջուղայեցւոյ, Սկսելոյ Ովդան ամսոյ Ազդարարին եւ այժմ սկսեալ ի 244 երրորդ էջէ Շբաթ ամսոյ Ազդարարէ

Եւ ի 1071 թուականիս մերոյ էառ Արքայն Աբազ զՂանդահար քաղաք ի ձեռաց հնդկաց Արքայի։ Քանզի քաղաքն Ղանդահար՝ նախ էր ընդ իշխանութեամբ Պարսից, իսկ իբրեւ նուազեցաւ զթագաւորութիւն Խուդաբանդայի. գայ թագաւորն հնդկաց առնու զքաղաքն՝ եւ նուաճէ ընդ իշխանութեամբ իւրով։ Այլ ի յայսմ ամիս՝ չուեալ գնայ Շահաբազ ի վերայ քաղաքին այնորիկ, եւ մինչեւ ցերիս ամիս պաշարէ զբերդ քաղաքին՝ եւ կրկին ընդ ձեռամբ իւրով ճնշէ զիշխանութիւն բերդին։

Իսկ ի 1073 թուոջ մերում առնու զԲաղդատ քաղաք ի յօսմանցւոց, պաշարեալ զքաղաքն՝ չորեքամսեայ ժամանակաւ։Եւ ապա առեալ զբերդն՝ մտանեն ի ներս ի քաղաքն ազգն պարսից. որք եւ աւար արարին զքաղաքն, եւ ասպատակեալ կապտեցին զամենայն ինչս նոցա, եւ զոգիս եթէ մեծ, եւ եթէ փոքր՝ իբրեւ իննսուն հազար ի սուր սուսերի մաշեցին։ Իբրեւ նուաճէ զԲաբելոն ընդ իշխանութեամբ իւրով՝ իսկ ապա այնուհետեւ հրամայէ նորոգել զպարիսպ ամրոցին, եւ առ որով կառուցանել զբարձրաբարձ եւ զանառիկ աշտարակս ութն՝ ի պահպանութիւն ընդդէմ թշնամեաց. եւ կացուցանէ զՍեֆիղուլիխան ոմն՝ որ էր ազգաւ հայ, մարզպան եւ ոստիկան քաղաքին, տալով եւ ցնա ԸՌ այր պատերազմօղս։ Եւ ապա ինքն անցանէ անտի զկնի ձմերանն՝ եւ գայ մտանէ մեծաւ յաղթութեամբ յԱսպահան քաղաք։

Բայց գործեաց սա զիր ինչ առ պաշարմամբն Բաղդատայ, որ արժանի իսկ է յիշատակելոյ. վասն որոյ ճահաւոր վարկանիմ աստէն ի մատեանս եւ զայն եւս զքեզ ծանուծանել, որով իմասցիս իսկ արդեօք զհնարագիտութիւն եւ զմարդաշահութիւն նորին։ Քանզի ասեն թէ՝ սա մինչ տակաւին պաշարեալ էր զքաղաքն, եւ կայր շուրջ զնովաւ . սպառի դրամն՝ եւ առեւտուրն պակասի զօրացն՝ որք ի բանակի անդր էին։ Զի ո՛չ գոյր ասեն դրամս ի ներ բանակի Արաքային Պարսից՝ առ ի որով գնել՝ եւ վաճառել զկարեւոր պիտոտյսն իւրեանց. վասն որոյ բողոքեն ամենայն զօրք՝ առ Շահն ասելով, կամ տու՛ր մեզ հոռք, եւ կամ դահեկան տարեւոր, որով կարասցուք գնել՝ եւ վաճառել, եւ զհայթաթանս պարենից մերոց գտանել. եւ կամ թէ ոչ՝ թո՛ղ արդեօք զգործ պատերազմիդ՝ զի արձակեալք գնասցուք իւրաքանչիւր ոքի տեղիս՝ եւ ի բնակութիւնս մեր, եւ անդ վաստակեալք ի գործս՝ կեցցուք։ Յորժամ լսէ զայսոսիկ Շահն ի զօրաց իւրոց՝ անճարացեալ՝ տագնապաւ մեծաւ շուարի, թէ զի՞նչ արդեօք գուն գործեսցէ՝ եւ հնարս հայթաթանաց մարթասցէ. զի թողուլն զքաղաքն ի պաշարմանէ՝ եւ անդրէն ընդ կրունկս դառնալ՝ էր անկարելի, եւ ո՛չտալ զհռոք, եւ կամ զռոճիկ խմբից զօրաց իւրոց ո՛չ էր հնարաւոր։

Վասն որոյ խորհուրդ արարեալ՝ կոչէ զխաղախորդսն, այսինքն՝ զթապախսն, որոց հրամայէ՝ զի փոյթ ընդ փոյթ յօրինեալ գործեսցուն զբազում կաշիս սպիտակս։ Եւ բերեալ առաջի շահին՝ զսպիտակ կաշիսն. կոչէ զկօշկակարսն եւ հարմայէ որց՝ զի միաչափ եւ բոլորակաձեւ բնաւ մանր մանր հատցեն զկաշինս ի չափ միոյ դրամի։ Նա տայ եւս շինել զերկուս երկաթեայ կնիքս, ի վերայ միոյ յորոց գրէ զանուն իւր, եւ զմիւսոյն անուն Բաղդատայ. զմինն ամրացոյց ի վերայ կոճեղ փայտի՝ յորոյ վերայ դնէին զփողն կաշեայ, իսկ զմիւսն եդեալ ի վերայ փողոյն կռանաւ հարկանէին զկնիքն զայն՝ որ եդեալ կայր ի վերայ կաշեայ փողոյն։ Ուստի տպեալ լինէին ստորին եւ վերին կնիքն անստերիւր ի վերայ կաշւոյն. եւ այսպէս տպեցին բազում եւ անհամար կաշիս, եւ ի տակ արկին փոխանակ լոմայի միոջ։

Եւ բաժանեալ ցզօրս իւր ամենայն, պատուիրեաց նոցա թէ՝ որքան աստ ի տեղւոջս եմք՝ որովք գնեսջիք եւ վաճառեսջիք թարց իրիք պատճառի. այլ յորժամ երթիցուք յԱսպահան քաղաք բերեալ տացէ՛ք զդրամսն կաշեայ, եւ զնոյն սակով առնուցուք յինէն զփողս պղնձեղէնս։ Եւ այնպէս արարեալ եղեւ յոյժ առատութիւն ի մէջ զօրաց իւրոց, եւ կացեալ մնացին՝ մինչ որ էառ զԲաբելօն քաղաք. եւ ապա գնացեալ ի սպահան՝ արար նոյնպէս որպէս եւ յառաջագոյն կանխաւ պատուիրեալ էր։

Իսկ ի 1077 թուոջս մերում, գայ ի Բիւզանդիոյ սպարապետ մի՝ հանդերձ հարիւր հազար հեծելօք ի վերայ Կարնոյ քաղաքի, որ կանխաւ Արքայն Աբաս նուաճեալ էր ընդ ձեռամբ իւրով, որոց եկեալ մարտեան ընդբերդին՝ եւ դարձեալ նուաճեցին զԿարին՝ որ է Արզրում քաղաք ընդ իշխանութեամբ իւրեանց. բայց ոչ մարտիւ, այլ աբազ բդեշխ քաղաքին՝ ապստամբեցաւ ի կայսերէն եւ ետ ձեռն իւր ընդ արքայի պարսից Աբասայ։ Առաքել վարդապետ, 55 գլուխ։

Եւ ի սոյն ամի Աբազ Արքայն էր ի Մազանդարան աշխարհի, ի Ֆահրապատ նորակերտ քաղաքոջ, վասն որոյ ոչ կարացին զօրք պարսից՝ ստնանել եւ ընկճել զզօրս օսմանցւոց, զի Արքայն ո՛չ կարաց վերաժամանեալ զօրավիգ եւ յօգնութիւն զօրաց իւրոց։ Եւ ի 1078 թուոջս մերում հիւանդացաւ Արքայն հիւանդութիւն մեծ, եւ յորժամ ոչ դեղք, եւ ոչ ճարտարութիւնք բժշկաց օգնել ինչ նմա կարացին, զի ախտ ցաւոցն՝ եւս քան զեւս յաւելոյր եւ զօրանայր ի վեարայ նորա։ Վասն որոյ կոչէ զամենայն կուսակալս՝ զնախարարս՝ եւ զմեծամեծ դրանն Արքունի, եւ կտակաւ հաստատէ տալ զթագաւորութիւն իւր՝ զկնի մահուան իւրով ցՈրդի Սէֆի միրզայ որդւոյ իւրոյ, այսինքն թոռան իւրում։ Իսկ մի ոմն ի Պայազատ նախարարաց իւրոց, որում անունն էր Իմամղուլի խան. զսա առաքեալ էր ի Բասրայ քաղաք՝ որ էր ընդ ձեռամբ իւրով։ Մինչ տակաւին նա պաշարեալ ունէր զԲասրայ քաղաք, գրէ Շահն առ նա հրովարտակ՝ յոյժ ճեպով գալ՝ զի եկեալ դաստիարակեսցէ զորդի իւրոյ՝ զնորապսակ թագաւորն։ Եւ ինքն Արքայն լեալ վատսուն եւ չորս ամաց վաղճանեալ զրաւի ի կենաց թագաւորեալ ընդ ամենայն ամս 42։

Եւ ապա գան յասպահան քաղաք՝ եւ վիճակաւ եդին զանուն թագաւորին. ել վիճակն Սէֆի, եւ կոչեցին ամենեքեան զանուն նորա Շահ սէֆի, եւ մատուցեալ բոլորեքեան խոնարհեցուցին զգլուխս իւրեանց յերկիր՝ եւ ասացին ի մի բերան ամենեքեան՝ կեցցէ՛ Արքայ։

Սա էր ամաց վեշտասանից յորժամ թագաւորեաց, եւ էր ճոխ անձամբ եւ գեղեցիկ պատկերօք եւ վայելուչ հասակաւ։ Արդ՝ ահաւասիկ մինչեւ ցաստ ծայրաքաղ արտահանեալ հաւաքեցի ի պատմութեանց Շահ Աբասայ՝ ստոյգ դիտողութեամբ ի մերոց եւ ի պարսից մատենից։ Բայց ոչ զբոլորն համանգամայն գրեցի, այլ ի բիւրոց եւ յանբաւից գործոց նորա, զյոյժ հաւաստին եւ զկարեւորն վասն իմոյ իսկ տենչալւոյս բացայայտեալ զեկուցի։ Զի ես այժմ ոչ եմ իսկ արդեօք ի վիճակի սակի պատմագրաց, այլ որպէս յառաջագոյն խոստացայ՝ միայն զանուանս, եւ զթիւս ժամանակաց նոցա աստստին չարագրել։ Բայց զի որովհետեւ սիորվ քով նախապատրաստեցայ՝ եւ հարկեալ բռնադատեցայ, որոյ վասն եւ ոչ ամօթ համարիմ փոքու իմն աւելորդ ինչ չարախառնեալ ի բանի միում աքն զկանխաւ խոստացեալն։ Իսկ ըստ որում զհամբաւս նորալուրս զայնոսիկ ի քէն սիրեցեալք լինին, եւ ընդոնիս իսկ արդեօք դու զնոսա, ուրեմն ՝ եւ ես հէքս ոչ դանդաղիմ գրել վասն անձկալւոյս իմոյ որչափ իմովսանն՝ զիրս նորագիւտս, զորս գտի ի մատենից հնագունից վասն վարուց Շահաբասայ. առ ի որով զյօժարութիւն կամաց քոց ի լրումն իսկ ածել։ Ապա գրեցից թարց անխայելելոյ իսկ զանձն իմ ի յաշխատութիւնս՝ զոր ինչ գրեն վասն նորա, պարզաբանելով զնոյնն։

Քանզի ասեն թէ՝ թագաւորն Աբա յոյժ սիրէր զպատմութիւնս, զհակաճառութիւնս, զկատակս, եւ զծաղրս, զքննութիւնս հաւատոց՝ եւ օրինաց, եւ զխօսակցութիւն ի վերայ նորա։ Իսկ ի միում աւուր, որք ժողովեալք էին ամենայն մեծամեծք դրանն զառաջեւ նորա, եւ խօսէին վասն ճշմարտութեան հաւատոյ. եւ ապա խօսիլ սկսան ի վերայ բարբառոց քաղցրութեանն եւ փարթամութեան, եւ տարակուսեալք հարցանէին առ միմեանս թէ՝ Արդեօ՞ք որ լեզուն իցէ լեզու եւ բարբառ առաջին, որ տուաւ յԱստուծոյ Ադամայ։ Առ որոյ ոմանք ասացին Եբրայեցւոց լեզուն գոլ առաջին, ոմանք քաղդեացւոցն, իսկ ոմանք այս եւ այն ազգի բարբառ ասացին. եւ ապացութութեամբ ոչ ոք ի յորոց կարաց արտալուծեալ բացայայտալ զտարակուսութիւնն։ Իսկ արքայն ոչ հաւանեալ ի վերայ անհեթեթ ասացելոց նոցին. վասն որոյ հրամայէ Լալաբէկ նախարարին իւրոյ եւ ասէ՝ տես արդեօք թէ՝ որքան ազգ լեզու գտանի յԱսպահան քաղաքիս։ Եւ յամենայն ազգաց, որք գոն իսկ ահաւասիկ արդ բնակեալք ի քաղաքիս, ժողովեա դու ի յորոց զմանկունս ստնգեայս, որք տակաւին արձակեալք չիցեն զլեզուս իւրեանց ի խօսս հայրենական։ Եւ զամենեսեան զնոսա ամփոփեա ի տան միում, որ իցէ բացագոյն ի շինէ եւ ի ժողովրդենէ, զի ամենեւին մի՛ լսել կարացին զբարբառ եւ զխօսս մարդկան։ Եւ ներքինիս երկուս կացո ի վերայ նոցա, զի յորժամ ոք ի նոցանէ լացցի, փութանակի ազդ առնիցին մարց նոցա, որք եկեալ լռելեայն եւ թարց խօսելոյ ինչ դիեցուսցեն զնոսա, եւ ապա արձակեալք գնասցեն յայլում տան բնակեսցեն, եւ զծախս նոցա յարքունուստլիցի, եւ ապա տեսցուք իսկ արդեօք՝ թէ զինչ բարբառ այնոքի՛կ մանկունք ի տան անդր արձակեսցեն, իսկ եւ իսկ ամենեքեանս աներկբայ հաւատասցուք այն գոլ առաջին լեզուն, որ ետ Աստուած նախնոյն Ադամայ։ Իսկ Լալաբէկ իշխանն թարց իրիք սպուժելոյ՝ արար զամենայն հրամանս թագաւորին՝ որպէս հրամայեցաւ նմա յարքայէ։ Իսկ զժողովեալ մանկունս էին ի յայսց ազգաց, այսինքն ի Հայ, ի յոյն, ի լատին, յԱսորի, ի վիր, յԱղուան, ի Տաճիկ, ի պարսիկ, ի գիւառ, ի Մար, ի Լօռ, ի Լէկզի, յեօզբէկ, ի գիլաք, ի ջհուտ, ի հնդիկ եւ ի հաբաշ եւ այլ ազգաց եւս, որք գտան ի յասպահան քաղաքոջ ժողովեաց զնոսա. եւ տարեալ արու եւ էգ ելից ի տունն, եւ եթէ ոք ի յորոց դէպ լինէր մեռանել, փոխանակ այնր մանկանց, զայլս բերէին ի տեղի նորա։ Եւ իբրեւ մերձեցաւ ժամանակ արձակման լեզուի նոցա՝ բացին զբերանս իւրեանց, եւ խօսէիին խեցբեկագոյն՝ եւ կորճաբար զբարբառ խժական. որ ոչ մի ի յորոց երեւիւր երբէք զբուն խօսս հայրենական ազգի իւրեանց, եւ մարդիկք եկեալ անմռունչ ունկն դնէին՝ եւ լսէին զխօսս նոցա, եւ ոչ իմանային։ Եւ ինքեանք ընդ միմեանս կռուէին, ծիծաղէին, խաղային, եւ լային. եւ յորժամ մարք նոցա մտանէին առ նոսա, խուճապեալք ընթանային եւ գային առ մարբն իւրեանց մորմոքեալք ողոքէին։ Իսկ յաւուր միում գայ Արքայն Աբազ, եւ մտանէ առ նոսա, եւ իբրեւ լսէ զխեղաթիւր եւ զխժական խօսս նոցա՝ հրամյէ տարածել չամիչս առաջի որոց. իսկ նոքա կռնչալով եւ կառաչելով արձակեցան ի վերայ չամչիցն եւ ուտէին, եւ ո՛չ ոք իսկ գիտաց թէ զինչ արդեօք լեզու նոքա խօսէին։ Վասն որոյ հրամայեաց Շահն առ ժամայն կոտորեալ զմանկունս ամենայն, զի մի (ասէ՝¤ արմատացեալ աճեսցին զբարբառդ այդ. իսկ յառաջադէմ իշխանն Լալաբէկ մատուցեալ ընդ յառաջ Արքային՝ ոչ եթող սրախողխող մահուամբ կորուսանել զանմեղ մանկունս. այլ ասէ գնասցէ իւրաքանչիւր ոք առ մայր իւր եւ ուսցի զբարբառ ազգին իւրոյ։ Անսաց արքայն զբանից նորա, արար նոյնպէս նա խօսեցաւ, որոց գնացեալ առ ծնողսն իւրեանց՝ փութով ուստան վաղվաղակի զհայրենական բարբառն։ Եւ այս այն Լալաբէկն է՝ զորմէ լիովին պատմէ Առաքեալ վարդապետն ի պատմութեան իւրում պատմութեան իւրում։ 15 գլուխ. ։

Արդ ի մոռացմանէ մտացս իմոց՝ թողի զայսոսիկ զիրս հարկաւորս, եւ ո՛չ ի կարգի անդ ծանուցանել եղէ ձեռնահաս. վասն որոյ կամ եղեւ ինձ աստէն դրել զայնս մնացեալս, որով իրաւամբ հասու լիցիս՝ զչարութեանց Շահին։

Քանզի սա էարկ ի վերայ Անդինասարաս Աթոռոյն սրբոյ Էջմիածնի հարիւր թուման հարկս, որ ամ ըստ ամէ անվրէպ առնուին զայն, որով եւ կարի իսկ թշուառացաւ զսուրբ եւ երկնանման ծնող մայրն մեր Էջմիածին։ Իսկ ի

1063 թուոջս եդ բերել զքարինս սրբոյ Էջմիածնի. զորմէ գրեթէ՝ յոյժ ճոխագոյն պատմէ Առաքեալ վարդապետն 17 Գլուխ՝ անդ գտցես։

Եւ ի 1078 թուոջ մերում մեռանի Արքայն Աբաս ի Ֆահրապատ, որոյ կացեալ թագաւոր բովանդակ ամս՝ 42։

ՌՕՀԸ/ՌՃԻԹ

Եւ ապա յաջորդէ զտեղի նորա եւ ժառանգէ զպերճապատիւ իշխանութիւնն Շահ Սէֆի թոռն նորա։ Եւ ի յաւուրս ժամանակաց սորա՝ գայ սուլտան Մուրատ կայսրն օսմանցւոց եօթն հարիւր հազար արամաբք ի յԱյրարատ գաւառ՝ ի վերայ Երեւան քաղաքի։ Եւ պաշարեալ զքաղաքն զաւուրս ինն՝ անպարտելի զօրութեամբ առնու յԵրեւան ի ձեռաց պարսից ի 1084 թուոջս։ Վասն որոյ ի 1085 թուականիս մերոյ՝ ելանէ Արքայն Շահ սեֆի ի քաղաքէս հանդերձ հարիւր հազար արամբք. եւ չուեալ ժամանաէ յԵրեւան քաղաք, եւ պաշարեալ զբերդն քաղաքին երեք ամսեայ ժամանակաւ առնու ի յՕսմանցւոց զքաղաքն Երեւան, եւ դառնայ անտի արքայն գայ ի սպահան։ Իսկ ի 1087 թուականիս մերոյ՝ Սուլդան Մուրատ կայսրն օսմանցւոց գնայ ի վերայ Բաբելօն քաղաքի պատերազմ ընդդէմ պարսից. եւ յաւուրս երեսուն եւ վեց մարտեաւ ընդ ամրոցին Բաբելօնի, եւ էառ զնա ի ձեռաց պարսից մեծաւ զօրութեամբ, եւ հզօր կարողութեամբ։ Ուրանօր զբազումս ի յազգէն Պարսից սրախողխող մահուաամբ կոտորեաց, եւ բնաջինջ արա, այնու լցեալ զցանկութիւն սրտի իւրոյ։ Եւ ապա Շահ Արքայն պարսից, եւ սուլտան մուրադ կայսրն օսմանցւոց զդաշինս հաշտութեան պայմանեալ հաստատեցին ի մէջ երկուց ազանցն, զի մի՛ այլ եւս յաւելցին ի վերայ միմեանց ելանել պատերազմաւ, այլ առնել զսէր եւ զխաղաղութիւն ընդ միմեանս, եւ տիրեալ իւրաքանչիւրոք իւրուոմ բաժնի եւ վիճակի։ Եւ ն 1079 թուականիս մերոյ գայ Տէր Մովսէս Վեհափառ կաթուղիկոսն ի սպահան քաղաք, ի դուռն Շահ Սեֆի Արքայի, ուր զբազում օժիտս ծախեալ ի դրան Արքունի՝ յորմէ աղերսիւ հայցեալ եբարձ զհարիւր թուման հարկն ի յԱթոռոյն Էջմիածնի, յայնմ օրէ մինչեւ ցայժմ եղեւ գերահռչակ սուրբ Աթոռ ազատ ի յարքունական հարկաց։

Եւ ի 1087 թուոջ մերում Տէր Փիլիպպոս Սրբասէր կաթուղիկոսն եկեալ ի դուռն Շահ սաֆի Արքայի յԱսպահան քաղաք. յորմէ խնդրեալ զԱջ սրբոյն Գրիգորի բազմաչարչար Հօրն մերոյ՝ եւ լուսատուի ոգւոց մերոց, որ ընդ քարանց սրբոյն Էջմիածնի բերին յասպահան՝ հրամանաւ Աբասայ առաջնոյ խորամանկ Արքայի։ Զոր մեծաւ փափագանօք յորմէ հայցեալ, եգիտ եւ եհաս ըղձայւոյն իւրոց. նորին հրամանաւ բարձեալ զԱջ նորա Շնորհաբաշխ՝ ի նորոյ Ջուղայէ՝ ընդ իւր վերստին տարաւ ի սուրբ մաքրածին Մայր մեր Էջմիածին, որ ի Վաղարշապատ քաղաք, ի յայրարատ գաւառի մեծին հայոց։

Եւ ընդ ժամանակս ընդ այսոսիկ էր Առաջնորդ մեծի եւ գերահռչակ Աթոռոյ նորոյ Ջուղայիս, որ ի յասպահան քաղաք, Տէր Խաչատուր Երանաշնորհ վարդապետն, ըստ որում զորմէ կարի ճոխագոյնս ճառեցաք։ Իսկ Արքայն Շահ ստեֆի բովանդակեալ զժամանակ կեցաղոյս՝ կանխեալ օրհասին մեռանի ի Քաշան քաղաքոջ, որ է ի գաւառին Սպահանայ՝ մերձ ի Ղում քաղաքի։ Որ եւ սա թագաւորեալ ի վերայ տանն պարսից եւ ամենայն Արեանց ընդ ամենայն ամս 13։

ՌՕԶԱ/ՌՃԽԲ

Յետ որոյ Երկրորդ Շահաբազ որդի նորա սեպհականէ զաթոռ թագաւորութեան, որ էր յոյժ քրիստոնէասէր՝ եւ կար ուղղադատ։ Իսկ զայսու ժամանակաւ հնդկաց Արքայն Շահիջան առաքէ զզօրս բազումս եւ անհամարս ի վերայ Ղանդահար քաղաքի, որոց հասեալ  ի սահմանս նորա պաշարեն զբերդն ցամիս եւ կէս, եւ իբրեւ քսան հազար անձինք ի զօրաց հնդկաց սպանեցան ի պարսից եւ ապա դարձան յետս ամօթով ի 1101 թուոջս։ Եւ ի չորրորդ ամի թագաւորութեան սորա ի մրմնական կեցաղոյս լքանի գերահրաշ Հայրն մեր Խաչատուր Աստուածածմերձ վարդապետն եւ յաջորդէ զԱթոռ Առաջնորդութեան զՏէր Դաւիթ Հանճարամիտ եւ մաքրակենցաղ վարդապետն։

Բայց գրի ի յոմանց՝ որք գրեալ էին թէ զկնի Տեառն Խաչատրոյ, նստէ յաթոռս Ջուղայի Տէր Յակոբ՝ Հրեշտակական վարդապետն, որ յետոյ գնաց ի սուրբ Աթոռն Էջմիածին՝ ուրանօր եղեւ կաթուղիկոս ամենայն տանս Հայոց, եւ ապա զկնի որոյ եղեւ Առաջնորդ եւ Մետրապօլիտ ի նոր Ջուղայ՝ Տէր Դաւիթ Հոգիընկալ վարդապետն։ Սա առաւել քան զԽաչատուր վարդապետն գրեթէ ճգնեցաւ յոգն երկամբ ի վերայ սրբոյ յրկիս մերոյ, եւ յաւէտ քան զնա բարգաւաճեալ ճոխացեալ ճոխացոյց զսուրբ եւ Աստուածաբնակ տունս զանազան եւ երփներանգ վայելչութեամբ։ Քանզի սա ընտրեալ յԱստուծոյ եւ երիցս երանեալ Քահանայապետն սուրբ Դաւիթ հրեշտակային վարդապետն ընկալաւ հրաման յարքունուստ ի Շահաբազայ յերկրորդէ Արքայէ՝ առ ի շինել մեծածախ եւ յոյժ վայելուչ վանքս միանձանց եւ մի եղեն եղբարց կրօնաւորաց՝ եւ սոփեստէս վարդապետաց ի բնակութիւն։ Որոյ ընկալեալ զհրամանն՝ յԱրքայէ՝ հիմն էարկ կառուցանել  զադինասարաս՝ եւ զերկնանման Տաճար սրովբեակաճառ, հանգոյն Սողովմանեան Հրաշալի եւ մեծահանդէս Տաճարին՝ որ յորմէ վայելչաապէս անգաւորեցաւ ի յերուսաղէմ պաղեստինայ քաղաքի։ Իսկ ահաւասիկ ի հազարորդի, հարիւրորդի, եւ չորրորդի թուոջս Արամազեան հիմնարկեցաւ զվայելչութիւն Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ՝ որ ի յաշխարհս պարսից ի Սպահան քաղաքի, եւ ի յաւուրս նորոյ Ջուղայի։ Եւ կանդաղեալ լրումն էհաս կատարման զսուրբ սիօն Մայրս մեր ի հազարորդի, հարիւրորդի, եւ երեքտասանորդիթուոջս մերում, որ գրեթէ՝ ի յինն ամն յամբոկ էառ զգործն եւ կատարեցաւ՝ յոյժ եւ Ամենաչքնաղ յօրինուածովք. եւ ոսկեճամուկ եւ երփներանգ որակօք ի ներքուստ պճնազարդ տեսութեամբ գեղազարդեալ։ Այլ եւ՝ գեղեցկանկար եւ փառազարդ Խորհրդական պատկերօք (զհինն ի նորս ածանցաբար բաղդատելով¤ ծագէ ի ծագ եւ համասփիւռ զարմանազան եւ հրաշապաճոյճ գեղգեղեալ։ Ուր ոչ իմիք երեւի ընդհատ ի գեղեցկութեանց, այլ ամենեւին լցեալ եւ ակաղձեալ ամենապատար եւ բառացի վայելչագոյն գեղեցկութեամբ. որ եւ ի տեսս համայնից խրոխտագոյն թագաւորաց երեւեցաւ, եւ երեւի միշտ զարմանալի եւ զարհուրելի. որպէս յայտնի յամենեցուն տեսողաց իսկ է արդեօք։ Իսկ բարձրութիւն պատուար ի յարկի փառացն Աստուծոյ՝ ունի բովանդակ կանգունս երկոտասան, նոյնչափ եւ լայնութիւն. իսկ երկայնութիւնն է՝ քսան եւ երեք կանգուն, եւ բարձրութիւն գմբեթաձեւ՝ եւ կամարագեղ կաթուղիկէին՝ է կանգուն երկոտասան, եւ շրջապատ բոլորակութեան գմբեթին, ունի կանգունս՝

Եւ այսպէս հաշալի եւ վայելչափառ յօրինուածքով կատարեցին զսուրբ Տուն Տեառն Աստուծոյ մերոյ. եւ արաին Նաւակատին խրախութեան Եկեղեցւոյ Աստուծոյ մերոյ։Այլ արդ՝ եւ վասն գեղեցկազարդ եւ հրաշակերտ յօրինուածոցն՝ զորս նոյն կերտեաց եւ յօրինեաց յոգնախոնջ քրտամբ ի ներ տան Տեառն, եւ ի սրահի նորա, զառ յայնցանեաց ինձ հիքոյս եւ թշուառիս՝ ո՛չ է կամ ուրոյն աստստին մատենագրել, սակս՝ յայտնի եւ բացերեւակ գոլոյն նոցա համակ տեսողաց։ Այլ միայն այսչափ ինչ վասն այնոցիկ գրեցի՝ որոց ոչ է յայտնի, եւ ո՛չ իսկ հեղգացայ գրել համառօտիւք զայսոսիկ. զի մի՛ գուցէ արդեօք ի ձեռս հեղգութեան իմոյ զանխուլ եւ թագթաքուր իսկ մնասցէ ի կաղաղս թագստեան Ամենաբաղձ եւ երիցս երանեալ Հրաշափառգոյն հօրս մերոյ բարեփառութեան երկք եւ տաժանակրութիւնք։ Քանզի մեծ իմն ա՛նմտութիւն է առն մարդոյ եւ առիթ իսկ յանպէտ եւ գերեւ ծախելոյ զժամանակ, եթէ ոք ի վերայ իրաց յայտնագունից լիցի արդեօք յաճախաբան։ Վասն որոյ առ ի ո՛չ անպէտ եւ ունայն ծախել զսուղ եւ զնիազ ժամանակս կենաց իմոց զոր ինձ ի յԱդոնիայ Տեառնէն պարգեւեցեալ է, որոյ համարն եւս զառ ի յինէն պահանջելոց իսկ ի Սաբաւովբ եւ Ամենատած բարերարն՝ ուրեմն զառյայնցանեաց երկարագոյն եւ լայնարձակ ոճով իմն ոչ գրեցի։ Այլ ի միտս նրբազննին տեսողաց՝ եւ լսողաց զսակաւս՝ զայնս իսկ նմացեալսն թողի յանձին. որք եւ յորոց յոյժ պատշաճաբար եւ ճահողապէս պարտաւորին տեսողին, եւ լսօղքն առ ի ներբողել զսքանչելի եւ զգերազանցագոյն կերտողն, եւ զշնորհակալութեան վարկ նմա հատուցանել հանդերձ գոհութեամբ եւ մեծարել՝ եւ յարգել զնա ըստ արժանւոյ վայելուչ փառաց նորա։

Բայց թողեալ իմ զայսոսիկ ի յօրն անդր, այժմ ասացից զսակաւս ինչ գովս ի վերայ Հարցս իմոց երանելեաց, որովք յոյժ ճոխացաւ զեկեղեցին Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, զորմէ ետի ի մտի ոգւով չափ արձանագրել։ Եւ թէպէտ ի յԱստուածուստ փառաւորեցեալն ոչ կարօտին իմիմք մարմնաւորի փառաց եւ գովութեանց, որպէս որք արդարեւ զառ ի Աստուծոյ եղեն նոքա փառաւորեցեալ, եւ ի նորուն վեցաչու յարաթռելոց եւ ի հրեշտակական պարուց շնորհաւէտ վերապատուեցեալք, ըստ որում եւ զորմէ գերահռչակ իսկ է համայնից ազանց։ Սակայն եւ այն փառք ոչ ուրեմն է խոտելի, եթէ ըստ արժանաւորութեան ուրուք վերընծայեալ ձօնեսցի։ Նաեւ՝ այժմ զոր ինչ փառաւորութիւն եւ գովութիւն որ առ յինէն ընծայի առ վեհալուստեր պատուականութեան նոցա, է իբրեւ պղինձ՝ ըստ համեմատութեան սրբագունեղի զտեալ եւ պարզեալ ոսկւոյ նոցա։

Քանզի գովութիւն նոցա ոչ ի մէնջ կշռին, եւ ոչ մսազանգուած բերանովք դրուատեալ ներբողին, այլ ի յԱստուծոյ եւ ի յԱստուածայնոցն մեծարեալ յարգին, ըսի այնմ թէ՝ փառք եւ գովութիւն արդարոց՝ ոչ է ի մարդկանէ, այլ յԱստուծոյ զօրացուցանողին զնա եւ այլն։

Արդ՝ թէպէտ յոգն սիղղոբայից, եւ թաւարձի մատենից պիտոյանային՝ մինչ առ ի եզերել, եւ յանբովկ հասուցանել զբովանդակ հրաշափառապանձ գովութիւնս, եւ զհամայն բարեվայելուչ եւ զչնաշխարհիկ բարութեան գործս Հարցս իմոց ըղձալեաց եւ Տեարցս, ընդ սահմանաւ դոյզն քարտիսի պարուրեալ ստորոգել։ Այլ սակայն ասացից զբաս գովութեան խուն իմն եւ նիազ բանիւք, որք անարդեօք ատակեալ զօրեսցէ իսկ զիղձ աշխոյժ տենչանացս իմոց։ Իսկ արդ՝ զի եթէ գովելիք եղեն արք ոմանք ի հնումն, եւ ի նորումս վասն ազնուական եւ բարեփառագոյն գործոց իւրեանց. զոր օրինակ Մովսէս նախկին Հրաշատես Մարգարէն՝ զառ ի ազատելոյ ժողովուրդս Աբրահամեան ի յեգիպտացւոց դժոխագոյն ծառայութենէ։ Եւ Սամուէլ զառ ի արտասուաբար աղօթելոյն առ Տէր Աստուած՝ վասն քաւութեան մեղաց ժողովրդեանն եւ յաղագս ազատութեան Իսրայէլի ի ձեռաց դժնագոյն անօրինաց։ Իսկ Եղիայ՝ սակս յանդիմանելոյ զեղեռնագործ Արքայն Աքայբ եւ զժանդ կինն նորա Հեզաբէլ։ Եւ ի նորումս ըղձալիք եղեն երջանկափառագոյն Հայրապետքն, սակս առ դնելոյ զանձինս իւրեանց ի վերայ հօտին Քրիստոսի՝ եւ զայլսբազումս այսպիսիս։ Ապա ընդէ՞ր ուրեմն ո՛չ են գովելիք, եւ քաղցրագոյն բանիւք դրուատելիք այսոքիկ բազմաշխատք եւ երանելիք Հարք մեր զՏէր Խաչատուր եւ Տէր Դաւիթ վսեմագոյն վարդապետքն ասեմ, որք ծնան զմեզ իւրեանց վարդապետութեամբն, եւ սնուցին զմեզ կաթամբ հոգեւորական կրկնակի կտակարանաց, որք հանգոյն նախամարգարէին Մովսէսի յարաժամ հայթաթանս հնարից մարթէին, առ ի ազատել զփոքրիկ հօտս Քրիստոսի ի յԵգիտոսասարաս ծառայութեան պարսից։ Եւ իբրեւ զմարգարէն Սամուէլ արտասուաթոր եկգիտակօք հայցէին զՏեառնէ վասն քաւութեան մեղաց ժողովրդեան Աստուծոյ, վասն հասատատութեան եւ անսայթաքութեան նորոյս Իսրայէլի։ Եւ որպէս զՄարգարէն Եղիայ՝ յանդիմանէին եւ կշտամբէին զչարագործս եւ ընդդիմանային ոճրագործաց. մինչեւ զամենեսեան իսկ մեղրածորուն եւ խստոգոյն բանիւք ածէին ի յուղղութիւն։ Եւ համասարաս երջանիկ Հայրապետացն առաջնոց՝ դնէին զանձինս իւրեանց ի վերայ փոքու հօտին Քրիստոսի, ազատելով զնոսա ի զանազան եւ ի բիւրազդի փորձանաց, եւ ի տաժանավիշտ տուայտութեանց։ Եւ վերջապէս թարց իմիք երկարութեանց ասացեալ՝ ընդ ամենայն երջանկացելոց, երջանիկ եւ բարեբաստիկ երեւեցան, որպէս զի զամենեսեան շահեսցեն, եւ ընդ ամենեքումբք ընկալցեն զգովս չքնաղագոյն  դրուատանաց։ Քանզի ըստ բանի իմաստնոյն՝ ի պտղոյ արդարութեան բուանի ծեռ կենաց, զոր արդարեւ ի պտղոյ բանից շրթանց նոցա ընկալաք զծառ կենաց, այսինքն զՅովհաննէս երանելի՝ եւ Շնորահածորան վարդապետն, որ համարձակ խօսէր զվկայութիւն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ՝ առաջի թագաւորաց եւ իշխանաց, եւ բնական բանականութեամբ, եւ գրոց վկայութեամբք հաստատաէր զՏնօրենութիւն մարդեղութեան բանին Աստուծոյ, եւ մեղմացեալ կակղացուցանէր զկարծրացեալ սիրտ նոցա՝ որ ընդդէմ քրիստոնէից, որով գրեթէ՝ մեք համայնքս մինչեւ ցայժմ զկեցութիւն հաւատոց վերստացաք։ Որպէս եւ զորոյ բարեբարոյ եւ ամենավայելուչ գործոցն յառաջ գնալով պարտ եւ արժան է մեզ կարճ ի կարճոյ արտաճառել։

Այլ եւ սոքա եղեն Աղ, եւ Լոյս տիեզերաց աշխարհի, ըստ բարբառոյ փրկչին մերոյ Յիսուսի, որ վերաձայնեաց հետեւողաց իւրոց առաքելոց, եւ նոցին տեղակալաց եւ յաջորդաց ասելով թէ՝ Դուք էք աղ երկրի. եւ Դուք էք լոյս աշխարհի։ Որք եւ նոքա եղեն մաքրողական աղ համեմիչք ընդհանրածաւալ տիեզերաց, եւ եղեն լոյս Արփիափայլ լուսաւոիչք ազգի մարդկանս բոլորից։ Սոյնպէս ահա ուրեմն եւ սոքա Ահհաւոր եւ զարմանասքանչ հարք մեր Աաքելաշնորհք, իւրեանց խոհականագոյն զգօնութեամբն՝ եւ հանճարեղ մակացութեամբն՝ իբրեւ աղիւ ամոքեցուցեալ տրամադրեցին զանվաւեր եւ զանամոք վարս մեր։ Իւրեանց գերապատշաճ վարուքն՝ աղաքատակ ներգործութեամբ զմեզ բարեյարմար վայելչացուցին, եւ յոյժ ճահողապէս զմեզ արարին փափագելի եւ տենչալի։ Իւրեանց շնորհապատար եւ վսեմափայլգոյն շարժողութեամբն՝ եղեն աղ համեմիչք զմեր աղամոզեալ եւ խժդժական վարուցն եւ ընթացից։ Քանզի սոքօք եւ ի ձեռն սոցին՝ մեք ամենեքեանք իսկ ստացաք զվարս պարկեշտս եւ զզգօնս։ Նաեւ իսկ սոքա եղեն լոյս ճառագայթարձակ անհամեմատ իմաստութեամբն իւրեանց, որովք մեք խաւարեալքս յորդաբորբ անմտութեամբ եւ մորոսութեամբ, բոցանշոյլ վերնականաւ մակացութեամբ յղփացեալ եւ պերճացեալ ճառագայթեցաք։ Թէեւ այժմ մեք մեզէն ի բաց թողեալ՝ լքեալ՝ հալածեցեալ մերժեցաք զպարգեւեալ լոյսձրիաբաշխ շնորհաց նոցա. եւ իբրեւ զկոյր ոք խարխափանօք զձեռս մեր տարակուսեալ աստ եւ անդ կարկառելով, ողորմելաբար յածեալ շրջիմք ի խաւարի անգիտութեան։ Իսկ արդ՝ զի եթէ ի ձեռն սոցա այսքանեաց՝ եւ առաւել յաւէտ քան յայսցանեաց եղաք մեք բարեաց ժառանգորդք, ուրեմն մի ոք արդեօք պանձասցի բանիւ բերանոյ, եւ խուն իմն սեւակաւ որակաւ, եւ դոյզն իմն սոփերիւ զհամայն գովութիւնս հրաշապանձ Հարցս մերոց բովանդակել։ Քանզի ամենեւին անմարթ է ինձ եւ անկարելի, զի յայսմ իդոյզն սոփերի՝ զմեծարարութիւն արիագոյն եւ բարեգունեղ գործոց նոցա պարուրել։ Զի ըստ Տէրունական բարբառոյ ձայնին՝ Սոքա եղեն ճրագ Արփիաճաճանչ՝ եդեալք ի վերայ աշտանակի նորոյս սիօնի եկեղեցւոյ, որովք բնաւ հաւատացեալք յայնժամ եւ այժմ, տիինա մեք պաշտօնեայքս եկեղեցւոյ տեսաք զլոյսն կենաց, եւ զանճառ բարիսն վայելեցին եւ վայելեմք միշտ։

Իսկ մանաւանդապէս զբազմաշխատ եւ զՀրաշապանձ Հայրն մեր Տէր Դաւիթ Րաբունապետ առաւել քան զնա, եւ կամ հանգոյն նմին, եւ ոչ ընդհատ յորմէ՝ իւրով անհնիւ տքնութեամբն՝ բազմաց եւ զանազան բարեաց եղեւ առիթ եւ պատշաճ ի յարկի Տան Տեառն Աստուծոյ մերոյ։ Եւ իմաստնափայլ խոհականութեամբն իւրով, չնաշխարհիկկ վայելչութեամբ եւ չքնաղագոյն առաքինութեամբ սեթեւեթեալ զարդարեաց՝ եւ պճնապերճ փառօք ճոխացոյց զհամայն խումբս Յիսուսեան ժողովրդոց. մանաւանդ դաստիարակեալ մարզեաց եւ ուսոյց զբազում գումարս աշակերտաց համբակագունից գրովք Աստուածայնովք, եւ արտաքին արհեստիւք։ Որք եղեն Արք երեւելիք եւ գերահռչակք, եւ անվանելի Ախոյեանք ընդդէմ Պարսից անԱստուածից, եւ ընդդէմ երկաբնակ հերետիկոսաց, որպէս եւ ի բազմաց աշակերտաց նորա, ես աստանօր ի յորոց զսակաւն գրեալ ծանուցից, առ ի որովք գալ ի ճանաչումն երջանիկ Հօր մերոյ բարեփառութեան։

Բայց նախ զայս կարեւոր համարիմ գրել՝ զոր յառաջ ի ճառս նորա ոչ գրեցի, քանզի Տէր Խաչատուր հոգեկիր վարդապետն՝ մի ինչ գերագոյն գործեաց՝ ոչ թէ միայն քան զսա, այլ եւ քան զհամայն նախնիս մեր։

Վասն զի սա չհանդուրժեաց մինչեւ ի գալ Յօհաննու վարդապետին ի յիտալիոյ, այլ ինքնին շնորհիւ Տեառն յօրինեաց զգործարան Տպագրութեան, որով տպեաց իսկ զվարսս հարանց ի 1090 թուոջս եւ ի ժամանակս Շահ Սէֆի արքայի։ Ի վերջաբանութիւնս հարանց վարուց. տես

Այլ իբրեւ եկն ի յիտալիոյ Յօհաննէս վարդապետն՝ (որպէս զորմէ ի վեր անդր լիալիր ճառեցի). զբերեալ գործարան սորա լաւագոյն էր՝ քան զնորուն յօրինեալն։

/287/ Հետեւմունք Պատմութեան Հէիդարալի Խանի, Արարեցելոյ ՚ի Պարոն Յակոբ Սիմոնեանէ, Սկսելոյ Ադամ ամսոյ Ազդարարի, այժմ սկսեալ ՚ի 253 էջէ Շբաթ ամսոյ Ազդարարէ:

   Եւ անտի ֆաթի Հէիդարն առնէր զոր ինչ ինքեան յաճոյ լինէր, եւ նախարարքն քաղաքին սկսան չարախօսութիւն առնել քանզի յոյժ երկնչէին ՚ի քաջութենէ սորայ, եւ տեսեալ սա զի ամենեքեան չարախօսին յինքենէ, գաղտ սկսաւ բարեկամութիւն առնել զհետ եպարքոսին որ դիւան կոչէին, գրաւեաց զսիրտ դիւանիս այս, եւ ապա առաքեաց Մախտումալի խանն երեք հազար զօրօք որէր հօրեղբօր որդի ամուսնոյն իւր ՚ի փունթի շէրի, եւ գրեաց թուղթ սիրոյ եւ բարեկամութեան առ իշխանն ֆրանկսսաց ազդարար ՚ի մէջ թղթոյն թէ կամիմ մշտնջենաւոր բարեկամս լինիլ ընդ ձեզ եւ հանապազ տամ ձեզ զօրս իմ յօգնութիւն ծախիւքն իմով, եւ նոքա /288/ իսկոյն հաճեցան քանզի ագահութենէ իւրեանց կարծէին թէ՝ ՚ի դիպօղ ժամու կողոպտել կարէին զհարստութիւնս երկրի նորայ առաքեցին պատասխան թղթոյն եւ ազդարարին նմա թէ են բարեկամք նորա մշտնջենաւոր, եւ Մախտումալիխանն մնաց ՚ի մէջ փունթիշէրու եւ յորժամ ընկալաւ պատասխանիս յոյժ  ուրախ եղեւ քանզի դիտաւորութիւն սորայ էր այլ իմն թնդանօթս եւ հրացանս սակաւ գդանէին անդ զի հարկաւորիւր յոյժ եւ սկսաւ ժողովել զօրս եւ տայր կրթութիւն կիրս զինուորականս մինչեւ Ըռաճայն կասկած առնէր զնմանէ զի տեսանէր թէ դիտաւորութիւն սորա են բոլորովին չար վասն որոյ հրամայեաց թողուլ զբոլոր զօրս ՚ի մէջ քաղաքին ինքն իւրանովքն բնակիլ արտաքոյ քաղաքին, եւ քաղաքս այս էր կղզի մի ՚ի մէջ գետոյ միոյ (որոյ մեք անուանեմք գետ կօլօրամայ, նոքա զինչ անուանեն ոչ գիտեմ) եւ գետս այս գայր ոռոգանելով ՚ի յարեւմտեան կողմանէ մերձ քաղաքիս բաժանիւր երկուս երթայր շուրջ զքաղաքաւն եւ միաւորէր ՚ի կողմն արեւմտից ՚ի մի երթայր իջանէր ՚ի ծովն մերձ կօլօրամ ընդ այսու մեք անուանեմք գետ կօլօրամայ, եւ երկայնութիւն կղզոյն էր վեց մղոնաչափ, եւ լայնութիւննէր երեք մղոնաչափ, եւ էր յոյժ ամուր եւ ունէր կամուրճս քարեա որ ել եւ մուտս առնէին միոյ ճանապարհաւ քանզի ոչ գոյր այլ ճանապարհ, եւ տարոջն անգամ մի ուռուցեալ գայր խիստ արագ ընթացմամբ այսպէս ամիս մի կամ երկու երբեմն երիս եւ ապա իջանէր, եւ սա անճարացեալ առեալ զամենայն ըստացուածս իւրայնօքն հանդերձ ելեալ ՚ի քաղաքէն եւ բնակեցաւ լի միջի նոյն կղզոջն արտաքոյ քաղաքին ՚ի ներքոյ վրանի որպէս հրամայեալն էր նմա եւ տային ըռոճիկս որպէս յառաջն, եւ անդ մնաց իբրեւ ամիսս հինգ մինչեւ մերձեցաւ ժամանակ անձրեւելոյ, սկսաւ անձրեւ գալ եւ լնուլ զգետն յայնժամ խորհուրդ արարին նախարարքն քաղաքին թէ՝ հանկարծ անկանիցեն ՚ի վերայ նորա եւ կալցեն Սպարապետն իւրեանց կամ սպանցեն, բայց սա ունէր մտերիմ ՚ի մէջ քաղաքին իսկոյն զգուշացուցին նմա թէ՝ կամին ըմբռնել քեզ, եւ յորժամ ընկալաւ լուրս այս մնաց ՚ի տարակուսի խորհէր թէ զինչ հնարս հնարեսցէ զի փրկեսցէ զկեանս իւր ոչ ունելով ժամանակ հոգացողութեան վասն որոյ ՚ի նոյն գիշերի /289/  փորեաց զերկիրն զամենայն ըստացուածս եւ գանձս ելից ՚ի մէջ փորւածոյն ծածկեաց հողով եւ էարկ ՚ի վերայ նորայ վէմս մեծամեծ, եւ կարեաց բազում ոչխարս այն տեղին այրիւնս թաւալ արար զվէմսն ՚ի կարծիս տեսողացն թէ՝ մարդասպանութիւն կամ այլ իմն պտահեալէ անդ եւ սկսաւ արձակել զհրացանս բազումս ՚ի լուր քաղաքին, եւ հրամայեաց սրանց իւրոց հատանել զծառս եւ բերել ափն գետոյն իսկոյն հատին բազում ծառս բերին անդ եւ կապեցին պարանով շինեաց զլաստ մի մեծ եւ նստան ՚ի վերայ նորա, որք էին իբրեւ հարիւր եւ յիսուն գնացին յայնկոյս գետոյն, եւ անտի արագ ընթացմամբ գնացին դէպ ՚ի բէնկլուր:

   Եւ ընդ այգն ելին զօրքն ՚ի քաղաքէն զի կալցեն կամ սպանցեն զնա յորժամ հասին անդ ուրէր վրանն նորա եւ ոչ գտին զոք եւ տեսին զի վէմս մեծամեծս անկեալ կայ ՚ի տեղին անդ եւ արիւնաթոր կարծէին թէ սրածութիւն ինչ պատահեալէ ՚ի մէջ նոցա զի լուան զձայնս հրացանից ՚ի գիշերին յայնմիկ, եւ դառցան ՚ի քաղաքն եւ պատմեցին զամենայն զոր տեսին, եւ նախարարքն ապուշ մնային թէ զինչ եղեն քանզի գետն ուռուցեալ բարձրացեալէր եւ ոչ դոյր հնար փախչելոյ կարծէին թէ զմիմեանս կոտորեցին կամ անկան ՚ի գետն, ոչ կարացին ըստոյգն իմանալ թէ զինչ եղեն զի ոչ զոք գտին անդ:

   Եւ յորժամ ֆաթի Հէիդարս եհաս ՚ի բէնկլուր երեք մղոնաւ հեռի ՚ի քաղաքէն անդ եկաց ՚ի ներքոյ վրանի եւ առաքեաց միոմն հաւատարմաց իւրոց ՚ի քաղաքն ազդ առնեն բերդապահին զգալուստ իւր անդ, յորժամ լուաւ բերդապահն (որ էր ազգաւ արաբացի եւ անունն սորա կոչէին ալիարաբ) իսկոյն ել ընդ յառաջ նորա իբրեւ եհաս անդ ել ՚ի վրանէն ՚ի գիրկս սառեալ համբուրէին միմեանց, եւ մտին ՚ի ներքս վրանին, եւ Ալիարաբն սկսաւ հարցանել թէ՝ զինչէ պատճառ գալստեան նորա, պատասխանեաց թէ մտցուք ՚ի ներքս բերդին ասելոցեմ քեզ զամենայն, ելին երկոքեանն ՚ի միասին յանդերձ իւրայնովքն մտին ՚ի բերդն եւ պատմեաց նմա զամենայն զոր եղեւն ՚ի սրնկփաթան, եւ խնդրեաց ալիարաբէն զի միաբանեսցի զխորհուրդս իւր եւ նա նոյն ժամայն հնազանդեաց նմա որպէս ոք հնազանդեսցէ տեառն իւրոյ, /290/ եւ յորժամ ետես զոր հնազանդեաց ինքեան, իսկոյն առաքեաց սուրհանդակ մի ՚ի փունթիշէրի առ ՚ի ազդել Մախտումալիխանին զպատահեալն իւր զի փութով ժամանեսցէ ինքեան, յորժամ լուաւ Մախտումալի խանն իսկոյն դնեաց երկու հարիւր հրացանս եւ տարաւ զհետ իւր յորժամ եհաս ՚ի բէնկլուր զօրօքն հանդերձ որք էին իբրեւ երեք հազար զօրս ընտիրս, յոյժ ուրախ եղեւ ՚ի գալստեան նորա, այնու յետ սկսաւ ժողովել զեկամուտս քաղաքին եւ զօրս նորոգս գումարեալ եկաց ամիսս ինն ժողովեաց ութ հազար զօրք որք էին երկու հազար հեծեալ եւ վեց հազար հետեւակ, եւ չուեաց անտի զօրօքն իւրովք ՚ի Սրնկփաթան յորժամ եհաս դէպ յանդիման քաղաքին յանկոյս գետւոյն, եւ անտի գրեաց թուղթ առ Ըռաճայն թէ՝ նախարարք քոյ ՚ի զուր չարախօսեցին ինձէն ահա ծառայ քոյ եկեալէ աստ ութ հազար զօրօք ծառայել քեզ որպէս յառաջ ծառայեցի երդնում զի հաւատարմապէս ծառայելոցեմ քեզ, եւ կնքեաց ետ ցծառայի իւրոյ տարցէ թուղթն եւ բերցէ պատասխան թղթոյն ուստի տարաւ թուղթն եւ դարձաւ առանց պատասխանի քանզի ոչ կամեցաւ պատասխանել, եւ երկրորդում աւուրն գրեաց թուղթ բազում առ զօրագլուխն Ըռաճային եւ պատճէն թղթոյն էր այսպէս թէ՝ երեկեան աւուրն ընկալայ զթուղթն զոր գրես թէ՝ մեք ամենեքեանս միախորհուրդեմք ընդ Դիւանին կամիմք բառնալ զկեանս Ըռաճային եթէ դու եւս կամիս միաբանիլ ընդ մեզ եւ դիցուք տեղի նորա Դիւանն իսկոյն բացից զդրունս քաղաքին եւ լիցիս Սպարապետ ՚ի վերայ մեր որպէս էիր յառաջն, առ այս պատասխանեմ ձեզ զի ոչէ ըմբոն առնել գործդ զայտ զոր դուք խորհիք եւ ես ոչ կամիմ միաբանիլ ընդ խորհուրդս ձեր քանզի երդուեալեմ հաւատարմապէս ծառայեմ տեառն իմոյ Ըռաճային ողջ լերումք, կնքեաց եւ գրեաց իւրաքանչիւր անունն զօրագլխացն ՚ի վերայ թղթոցն եւ ետ ՚ի ձեռս լրտեսի միոյ եւ պատուիրեաց նմա տանիլ ՚ի քաղաքն ՚ի պալատն Ըռաճային անդ ցուցցէ նոցա եւ յորժամ գնաց լրտեսն ՚ի քաղաքն նոյնպէս կատարեաց զոր հրամայեալն էր նմա իսկոյն կալան զլրտեսն եւ տարան առաջի Ըռաճային յորժամ ընթերցաւ զթուղթսն ապշեցաւ եւ խորհէր ՚ի մտի իւրում թէ իցէ ճշմարիտ թէ ոչ, /291/ եւ արձակեացէ զլրտեսն, եւ երրորդում աւուրն գրեաց թուղթ առ Դիւանն նոյնպէս եւ ետ ՚ի ձեռս այլ լրտեսի միոյ զի տարցէ եւ գործիցէ նոյն գործ նա եւս արար նոյնպէս, եւ յորժամ ընթերցաւ զայն իսկոյն սարսեցաւ ՚ի յերկիւղէ ել ՚ի տեղւոջէ իւրմէ եմուտ ՚ի ներքս եւ պատմեաց զամենայն ցմայրն իւր եւ մայրն ասաց որդեակ ստուգիւ գիտեմ զի նախարարք քոյ ՚ի զուր չարախօսեցին զնմանէ քանի ամէ աի տեսանեմ որ հաւատարմապէս ծառայէր քեզ արդ լուր խրատոյ իմոյ առաքեա կոչել զնա եւ տուր պարգեւս ինչ եւ կարգեա նմա Սպարապետ որպէս էրն յառաջագոյն եւ լուաւ եղկելիս զոր ասաց մայրն իւր եւ կոչեաց ՚ի ներքս քաղաքին եւ արար նոյնպէս:

   Եւ յորժամ միւսանդամ բարձրացաւ աստիճանն իւր, սկսաւ արձակել բոլոր զօրագլուխսն եւ ոմանց գլխատեաց որք ոչ հնազանդէին նմա, եւ կարգեաց ՚ի վերայ նոցա զօրագլուխս նորս զոր ինքն կամէր որ ամենեքեանն էին իւրոց ինքն այնու յետ ոչ ոք կայր հակառակ ընդ նմա բացարձակ վարէր ըստ յաճոյից կամացն իւր տայր ռոճիկս զօրացն առատապէս մինչեւ բոլոր զօրքն կամէին մեռանիլ վասն նորա, եւ ինքն հանապազ պարապէր ՚ի կիրս զինուորականս եւ մարզէր զզօրս իւր մեծաւ  զգուշութեամբ, բայց հանապազ մտախոհ լինէր թէ՝ որպիսի հնարիւք կալցէ զտէր իւր, եւ այնու սկսաւ բարեկամութիւն առնել ընդ Դիւանին հանապազ երթայր պալատն նորա անդ խօսակցութիւնս բազումս առնէին ընդ միմեանց, եւ ՚ի մէջ զրուցատուութեանս ասէր ցԴիւանն թէ՝ կարծեմ Ըռաճայն կամի ըմբռնել քեզ պարտիս զգուշանալ զի ես խոստացեալեմ քեզ թէ լինեմ քեզ բարեկամ ՚ի կենդանութեան իմում վասն որոյ զգուշացուցանեմ զքեզ զի ես անպարտ լիցիմ դու գիտես, եւ դիւանն կայր ՚ի մէջ տարակուսանաց թէ զի արդ լինիցի կամ զինչ առնիցէ զի կեցցի զկեանս իւր կայր ՚ի միջի մտածմանց աւուրս բազում, եւ անտի սկսաւ չարախօսիլ զԴիւանէն առաջի տեառն իւրոյ եւ ասել տէր Դիւանն որէ հօրեղբօր որդի քոյ կամի բառնալ զկեանս քոյ եւ ինքն լիցի տէր քաղաքիս որով հետեւ ես երգուեալ եմ հաւատարմապէս ծառայել քեզ պարտիմ զոր ինչ լսեմ ծանուցանեմ քեզ եւ անտի պատրաստ լինիմ կատարել զհրամանս քոյ, արդ /292/ խորհետ թէ՝ զինչ կամիս առնել քանզի լուրս այս ես լուայ ՚ի բերանոյ մտերմաց իմոց եւ ազդ արարի քեզ դու գիտես թէ զինչ կամիս առնել արա վաղվաղակի յառաջ քանզ պատահեսցէ քեզ վնաս ինչ, այսպիսի ցանեաց որոմն ՚ի միջի նոցա, եւ նոքա սկսան նենգել միմեանց եւ մտախոհ լինէին թէ որով հնարիւք տայցեն վնաս ինչ մի զմիւսն քանզի երկոքեանն ՚ի միասին երկնչէին ՚ի ժողովրդենէ, եւ ինքն ՚ի փառամլութենէ իւրմէ խունկս առաջի կռոցն մատուցանէր քանզի ինքն քաջ գիտէր զի ՚ի սուղ ժամու ժառանգելոցէր զտէրութիւն նոցա յոյժ ուրախէր ՚ի գործս իւր, եւ ապա կոչեաց բոլոր զօրս իւր առաջի իւր եւ սկսաւ հարցանել որքանութիւն ըռոճկացն իւրեանց զոր ստանան եւ նոքա պատասխանեցին այսքան եւ այնքան ասէ ցնոսա այդ ոչէ բաւական ահա ես յաւելացուցանեմ ըռոճիկս ձեր բայց դուք հաւատարիմ լիցիք ՚ի գործս ձեր եւ ՚ի խորհուրդս իմ եւ բաշխաց նոցա ըռոճիկս եւ պարգեւս առատապէս, եւ անտի սկսաւ հնարս հնարել ՚ի հին գործս իւր, եւ յորժամ սկսաւ առնել զգործն զայն զոր ինքն կամէր, եւ յաւուր միում գնաց ՚ի տուն վաճառականի միոյ որէր յոյժ հարուստ որոյ անունն սորայ էր Նարսիդաս (որպէս հարուստ վաճառականի սովքար անուանեն ՚ի Հնդիկս) եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ վեշտասան լաք հունս կամ սոկի վասն յարկաւորութեան իւրոյ եւ խոստացաւ որ հատուցանելոցէ նմա տալ եւ ետ ցնա զոր խնդրեացն, յորժամ ընկալաւ նա դրամս այս ՚ի Նարսիդասէն այնու սկսաւ առատապէս բաշխել ամենեցուին եւ քարշել սիրտ ամենեցուին առ ինքն ինչեւ կարօղիցէ կատարել իղձ սրտի իւրոյ, եւ ՚ի յայսմ ժամանակի ինքնէր ՚ի տիս երեսուն եւ երեք ամի եւ ապաժամ եղեւ նմա յափշտակել զտէր իւր այնու գնաց ՚ի պալատն տեառն իւրոյ սկսաւ ասել այսպէս թէ՝ տէր ահա մերձէ ժամն զի բառնայեն զկեանս քոյ զոր ինչ առնելոցես արա վաղվաղակի եւ պատասխանեացց Ըռաճայն թէ՝ ոչ երբէք կամեցայ վնասել զԴիւանն իմ քանզի հօր եղբօր որդի իմէ այժմ ինքն կամի բառնալ զկեանս իմ բարւոքէ ինձ բառնալ զկեանս իւր արդ հրամայեմ քեզ զի յորժամ գդանիցես ժամանակ իսկոյն սպանցես զնա, եւ պատասխանեաց սպարապետն ցտէրն իւր, եւ ասէր տէր ես երդուեալեմ /293/ հաւատարմապէս ծառայեմ քեզ եւ հրամայեալն քոյ ՚ի նմին ժամու կատարեմ, բայց երկնչեմ ՚ի ժողովրդենէ քումմէ յետ բառնալոյ զկեանս նորա նոքա եւս սպանցեն զիս քանզի ունի մասն ժառանգութեան ՚ի տէրութենէ քումմէ թէպէտ պարտէ ինձ կատարել զհրամանս քոյ եւ ես պատրաստեմ բայց աղաչեմ ՚ի վեհութենէ, քումմէ զոր ինչ հրամայելոցես գրեա ՚ի վերա թղթոյ տուր ՚ի ձեռս իմ եւ ես ընթերցից զայն եւ կատարեցից զոր ինչ հրամայեալէ ՚ի նմա, եւ ամենաթշուառ Ըռաճայս այս գրեաց եւ ետ ձեռս Սպարապետին այսպէս թէ՝ ետու հրաման քեզ զի յորժամ պարապ եւ ղիպօղ ժամ գտցես հօրեղբօր որդւոյն իմոյ ՚ի նմին ժամու սպանցես զնա եւ ոչ ոք կորօղիցէ հարցանել քեզ վանսէր կամ վասն ոյր աղագաւ գործեցեր զայդ եթէ ոք իշխեսցէ հարցանել մահու մեռանիցէ, եւ խորամանկ Սպարապետս այս առնեալ զթուղթն ՚ի ձեռանէ տեառն իւրոյ երկիրեպագել արտաքս ՚ի նոյն ժամու գնաց ՚ի տուն Դիւանին եցուց նմա թուղթն հրամայեալ եւ ասէ ցնա տես զինչ հրամանէ այս ՚ի վերա իմ զոր ցուցանեմ քեզ քանզի խոստացեալեմ քեզ թէ՝ բարեկամ քոյ եմ ոչ երբէք կամիմ պատահեսցէ քեզ վնաս ինչ արդ խորհեա թէ զինչ կամիս առնել, եւ Դիւանն յորժամ տեսաւ զհրամանն ՚ի Ըռաճայէն ՚ի ձեռին նորա սարսեցաւ ՚ի յերկիւղէ սկսաւ աղաչել զնա եւ ասել թէ այժմ տեսանեմ զի կեանս իմ ձեռին քոյէ զի իրաւապէս հաւատամ որ բարեկամ իմ ես տուր ինձ խորհուրդ զի այնու փրկեցից զկեանս իմ, եւ պատասխանեաց նմա թէ այլ եւս ոչ ինչ ունեմ ասելոյ քեզ թէ ոչ մի միայն տպաւորեա ՚ի սրտի քում զի եմ բարեկամ քոյ արդ ազդեա ինձ զինչէ կամք քոյ ես իսկոյն կատարեցից եւ ասէ Դիւանն թէ իցէ հնար բառնալոյ զկեանս հօրեղբօր որդւոյ իմոյ Ըռաճային եւ ես իցեմ ՚ի տեղի նորա այնու հետ տամ քեզ պարգեւս մեծամեծս, եւ ասէ ցնա թէ ես պատրաստեմ կատարել զհրամանս քոյ, բայց դու պարտիս գրել զինչէ կամք քոյ զի երկնչեմ ՚ի բնակչացն քաղաքիս եւ թշուառական Դիւանս այս հաւատաց նմա գրեաց այսպէս բարեկամ իմ Հէիդարալի խան տամ քեզ հրաման զի սպանցես զհօրեղբօր որդին իմ Ըռաճայն տամ քեզ վարձս չորս լաք հունս եւ յորժամ կատարեսցէ զայդ ամենայն ես /294/ նստցիմ Ըռաճայ ՚ի տեղի նորա այնու յետ գտցես պարգեւս մեծամեծս վասն երախտեաց քոց, առաւ զթուղթն եւ ել արտաքս գնաց ՚ի պալատն Ըռաճային եւ եցոյց նմա զթուղթն զայն եւ ասէ տէր մի երկնչիր այլ երկայնամիտ լեր զի ես ընդ քեզ եմ երդուեալեմ դնել զանձն իմ ՚ի վերայ քոյ ժամն այն զոր պարտէ կալնուլ զնա ես ազդ արարից քեզ, նոյնպէս եւս ասաց դիւանին:

   Իսկ Յամի Տեառն 1748 միւսանգամ եմուտ ՚ի պալատ Տեառն իւրոյ եւ ասէ ցնա տէր յայսմ գիշերի ժամէ կալնուլ զԴիւանն բայց դու պարտիս տալ հրաման ծառայից քոց զի երթիցեն հանկարծահաս ՚ի տուն նորա կալցեն զնա եւ դիցեն ՚ի բանտի կապեալ շղթայիւք, եւ ես պահեմ զճանապարհս զօրօք իմով զի ոչ ոք իշխեսցէ ՚ի բնակչացն քաղաքին առնուլ զսուր ՚ի ձեռին իւրում, եւ ել անտի գնաց ՚ի տուն Դիւանին եւ ասէ ցնա յայսմ գիշերի պարտիս առաքել զծառայս քոյ ՚ի պալատն Ըռաճային եւ սպանցեն զնա եւ ես զօրօքն իմով պահեմ զանձն քոյ, ել անտի եւ գնաց ՚ի տեղի իւր, եւ նոքա սկսան ՚ի նոյն գիշերի գործսն զայն  զոր ուսեալ եղեն ՚ի խորամանկ Սպարապետէն իւրեանց սպանին զԸռաճայն եւ եդին ՚ի բանտի զԴիւանն կապեալ շղթայիւք ընդ լուսանալ առաւօտուն անկաւ դղրդումն մեծ ՚ի մէջ քաղաքին եւ ըռանին որ էր կին Ըռաճային առաքեաց ոմն ՚ի  սպասաւորաց իւրոց ազդել սպարապետին իւրեանց յորժամ լու եղեւ նմա թէ կատարեցաւ զամենայն ՚ի պալատն զօրօքն հանդերձ ետես զգէշն տեառն իւրոյ անկեալ դնիւր անդ եցուց նոցա զանձն իւր ապշեցեալ, քանզի ինքն քաջ գիտէր զամենայն զոր եղեն, եւ անտի սկսաւ մեծաւ հանդիսիւ տանել այրել զսպանեալ գէշն որպէս էր սովոչութիւն իւրեանց քանզի էին կռապաշտ, եւ յետ այրելոյ զգեշն եկին ՚ի պալատն կին Ըռաճային (այսինքն Ըռանին) կաշառեաց ցսպարապետն ետ երկու լաք հունս զի նստուսցէ զորդի իւր Ըռաճայ ՚ի տեղի հօր իւրոյ քանզի գոյր երկուս որդիս, եւ նա եմուտ ներքս առեալ էրէց որդին ել արտաքս եւ բազմեցոյց զնա ՚ի գահն եւ հրամայեաց հարկանել զարապանս եւ արձակել թնդանօթս ՚ի լուր ամենեցուն զի եկեսցեն եւ երկիրպագցեն նոր Ըռաճային որպէս էր սովորութիւն իւրեանց եւ /295/ անտի հրամայեաց ՚ի բերանոյ նոր ըռաճայիս (քանզի էր տիօք մանուկ իբրեւ չորեքտասան ամեսոյ) գլխատել զԴիւանն ՚ի հրապարակի փոխանակ վրէժ խնդրութեան արեան հօր իւրոյ, եւ անտի ինքն եղեւ Սպարապետ եւ Դիւան կառավարէր զտէրութիւնն որպէս ինքն կամէր բայց էր մտախոհ ՚ի գործս իւր եւ ժողովէր գանձս բազումս:

   Եւ ՚ի կատարիլն ամին անցելոյ սկսաւ զօրս գումարել զօրաժողով առնէր որք էին իբրեւ երեսուն հազար որոյ չորս հազարն էին եհծեալ եւ 26 հազարն էին հետեւակք, յամի տեառն 1749 ել քաղաքէն առ ՚ի առնել պատերազմ ընդ Մարաթայից յանուն տեառն իւրոյ նոր Ըռաճային քանզի մերձ տէրութեանն իւրեանց կային չորս ամրոցս մեծ եւ փոքր ՚ի ձեռին Մարաթայից որոյ անուն ամրոցացս էր այսպէս, առաջինն Հէսուր, երկրորդն Հէսքօթայ, երրորդն Բալափուռ, չորրորդն Չիք բալափուռ, եւ կալաւ զչորեսին ամրոցս եւ անտի դարձաւ մեծաւ աւարտւ ՚ի Սրնկփաթան եւ եդ ՚ի միջի ամրոցացն բերդապահս իւրայինքն, եւ ինքն եկաց ժամանակ ինչ եւ յաւուր միում խորհեաց թէ՝ որով հնարիւք բառնայցէ զկեանս Ըռաճային, կոչեաց սպասաւոր մի նորին եւ ետ նմա պարգեւս ինչ եւ պատուիրեաց նմա թէ յորժամ գտցէ դիպուկ ժամ դեղակուրս առնիցէ տեառն իւրոյ, եւ այրս այս չոր վասն փոքրիկ պարգեւատցն ետ ցտէրն իւր դեղ մահու եւ մեռաւ եւ յորժամ լուան ժողովուրդքն մահ նորա զարմանային ՚ի միտս իւրեանց թէ ոչ երբէք սա ունէր տկարութիւն ինչ զի արդ եղեւ մահ նորա ոչ ոք իշխեցաւ հարցանել ինչ բայց ամենեքեանն կարծէին թէ հրամանաւ Սպարապետին իւրեանց տուեալ իցեն նմա գեղմահու ընդ այսու բարձաւ զկեանս նորա եւ տարան զգէշն այրեցին ըստ կարգի իւրեանց եւ ապա գնաց խորամանկ Սպարապետս այս ՚ի պալատն հանեալ եղբայր Ըռաճային նստուց ՚ի գահն եւ երկիրեպագ նմա տէր կոչելով (սա էր տիօք մանուկ իբրեւ տասն ամեսոյ) եւ անտի հրամայեաց հարկանել զարապանս եւ արձակել թնդանօթս ՚ի լուր ամենեցուն եւ ամենեքեանն գային երկիրպագանել մանուկ Ըռաճայիս, եւ յետ այնորիկ եկաց անդ աւուրս սակաւս, եւ ապա զօրաժողով արարել ՚ի քաղաքէն գնաց դէպ ՚ի Սանուր բանքափուռ /296/ սկսաւ պատերազմիլ ընդ Հաքիմ խանին որէր ազգաւ փաթան եւ Հաքիմ խանն ոչ ունէր այնքան զօրս որ յանդիմանէր նմա հարկեցաւ առքաել ոմն ՚ի նախարարաց իւրոց եւ հարցանել ցֆաթի Հէիդարն թէ զինչէ կամք նորա, եւ նա պատասխանեաց թէ պարտէք հնազանդիլ ինձ եւ թողուլ զբոլոր տէրութիւնս ձեր ընդ իշխանութեամբն իմով եւ Հաքիմ խանն շինեսցէ Պալատ մի արտաքոյ քաղաքին անդ բնակեսցի ընտանեօքն իւրովք ես տաց նմա իւրաքանչիւր ամի երկու լաք հունս առ ՚ի ապրուստ իւրոյ եւ ինքն ոչ ունելով իշխանութիւն ինչ ՚ի վերայ քաղաքացս յայսորիկ եւ եթէ ոչ հաճի ասացելոցս ամենեքեանսդ ՚ի սուր մաշեցից, եւ գնաց նախարարս այս ազդ արար տեառն իւրոյ զամենայն, եւ նոքա մնացին անճար պատրաստեցան ընդունիլ զամենայն եւ անտի սկսան հաստատել զգիր դաշանց ետուն զմիմեանս տիրեաց զամենայն երկիրս բերդս որք էին ՚ի տէրութեան Հաքիմ խանին եւ կարգեաց ՚ի վերայ քաղաքացն իշխանս եւ բերդապահս եւ հրամայեաց նոցա ամէ ամ տալ նմա զերկուս լաք հունս զոր խոստացաւ նմա, եւ ասեն թէ եկամուտս քաղաքացն այնուիկ էին իբրեւ տասն եւ ութն լաք հունս զայս արար ՚ի յանունն մանուկ Ըռաճայիս:

   Եւ կատարեաց զայս ամենայն դարձաւ ՚ի Սրնկփաթան սկսաւ մտանել ՚ի քաղաքն մեծաւ հանդիսաւ որպէս թագաւոր ոմն մտցէ ընդ քաղաք իւր մեծաւ հախթանակաւ բարձրեալ դրօշակս հարկանել զարապանս արձակել թնդանօթս եւ հրացանս, եւ ժողովուրք քաղաքին տեսին զի այնպիսի փառօք եւ փքացմամբ մտանէր քաղաքն սարսեցան ՚ի ահէ նորա ամենեքեան ելին ընդ յառաջ նորա մուծին ՚ի ներքս, եւ յորժամ եմուտ նորքս գնաց ՚ի տուն իւր իսկոյն հրամայեաց շինեսցեն զպալատ մի մեծ եւ ազնիւ վասն բնակութեան իւրոյ մերձ ՚ի պալատն Ըռաճային, եւ ՚ի նմին ժամու կատարեցին զամենայն, եւ յորժամ պատրաստեցին զամենայն պալատն ազդ արարին նմա զի պատրաստի կայ զամենայն հրամայեալն իսկոյն բնակեցաւ անդ, եւ անդ նստէր հանապազ առնէր դատաստանս եւ զիրաւունս պատժէր զմեղաւորս առնէր կարգադրութիւնս նորս զամենայն ըստ հաճոյից կամաց իւրոց եւ ոչ ոք կայր ո իշխեցէր ասել ինչ քանզի ամենեքեան սարսէին ՚ի նմանէ, եւ անտի /297/ խորհէր ՚ի մտի իւրում թէ՝ ահա տեսանեմ զի ամենեքեան ճանաչեն զիս որպէս զտէր իւրեանց առանց հրամանի իմոյ ոչ ոք կարէ առնել ինչ այսէ դիպօղ ժամ ինձ լինիլ ժառանգ եւ տէր ՚ի վերայ ամենեցունին, յայնժամ հրամայեաց ծառայից իւրոց զի դեղակուր առնիցեն զմանուկ Ըռաճայն, եւ ծառայքն արարին որպէս ուսան ՚ի նմանէ բարձին զկեանս մանկանն, եւ անկաւ դղրդումն մեծ ՚ի մէջ քաղաքին քանզի ոչ գոյր ցեղ կամ ժառանգ Ըռաճայի եղեւ ՚ի մէջ նոցայ քրտմնջիւն մեծ երկնչէր թէ մի լինիցի ժողովուրդ քաղաքին հանկարծ սպանցեն ինքեան ել անտի գնաց դէպ ՚ի պալատն Ըռաճային եմուտ ՚ի ներքս արտասուաթ որ աչօք գրկեաց զԸռանին որ էր մայր մանուկ Ըռաճային ցուցանէր ամենեցուին թէ յոյժ ցաւակցէր վասն նորա, եւ անտի սկսաւ ասել ցԸռանին այսպէս թէ՝ դադարեա ՚ի լալոյդ զի ամենեքեանքս եմք մահկանացու հասեալէր ժամ մահուան նորա եւ մեռաւ կան ազնուականք բազումք ՚ի մէջ քաղաքիս որք ունին երեխայս ՚ի յօրօրոցի որոնեա ՚ի միջի նոցա զո ոք կամիս առ գիրկս քոյ արա քեզ որդէգիր եւ ես երկիրպագից նմա որպէս ումեք ըռաճայի եւ սոյն զնա զի լիցի նա ժառանգ տէրութեան քոյ, եւ Ըռանիս արար նոյնպէս առաւ ՚ի գիրկս իւր որդի ազնուականի միոյ երկամեայ տիօք, եւ ապա առեալ զմանուկն ՚ի գիրկս իւր համբուրեաց կոչեաց ցմանուկն տէր ես պատրաստեմ հաւատարմապէս ծառայել քեզ որպէս ոք ծառայեսցէ տեառն իւրոյ ողջունեաց եւ ել արտաքս եկն ՚ի պալատն իւր իսկոյն կարգեաց պահապանս չորեսին կողմանս պալատին եւ հրամայեաց մի ոք իշխեսցէ ել, եւ մուտս առնել անդ առանց հրամանի իւրոյ, եւ ինքն եղեւ տէր ՚ի վերայ բոլոր տէրութեանն մինչեւ ցայսօր եւ ամենայն աւուր առաքէր զամենայն պիտոյս նոցա որ էր հարկաւոր:

Այսքանս բաւական համարեցաք վասն ներկայ ազդարարիս ընթերցողացն, եւ զմնացորդսն տպելոցեմք ՚ի յետեւեալ ազդարարոջսն:

 

/298/ Սրբակրօն Տէր Յարութիւն Շմաւօն եւ Պարոնաց Վերակացուաց Ազդարարին

Լսելով  յարաժամ ազդարարէ ձերմէ զողբս դանութեան վասն ազգիս մերոյ, եւ տեսանելով, զի զիգաբար վարս մեր եդեալ բոլորովին ՚ի մոռացումն, դժգոհիմք ՚ի Տեառնէ զի ոչ ողորմի մեզ (մինչ դեռ անիմք ամենայն շնորհս նորա իբրեւ այլոց) համարձակեցայ օրինակօք զսղալանս մեր բարձրաձայն կարդալ . որպես զի ընթերցոք եւ ողբացոքն գիտելով զի մեղանչին առ նոյն ստեղծողն՝ որ հաւասարապէս բաշխեաց զշնորհն իւրանթիւ եւ ոչ զանազանէ  ստեղծուածոց իւ բոց, եւ յարաժամ ՚ի թիկունս հասանէ այնոցիկ՝ որք զընկալեալ իւրեանց գործիք ըստ արժանւոյն գործեն, խորհեսցեն այսուհետեւ յաւելի անարժան պատճառս տալ անկման մերոյ, եւ հնարիցեն արժանանալ նոյն երանութեանց՝ որոց վասն հառաչեն. զորեթէ չիցէ անդ անպատեհութիւն ինչ՝ եւ արժանասցի գտանել զհաճութիւնս ձեր՝ խոնարաբար խնդրեմ հրամայիցէք տպագրելոյ ՚ի յազդարարին, եւ եթէ դիպիք սղարանաց ինչ ՚ի նմա սրբագրել՝ կամ հանել զբանն ոզջուն՝ կարէք առնել անխտիր, վասն զի լաւեն երկու քան զմի: Որոյ վասն մնալոցեմ ձեզ

՚Ի մադրաս                                                                              Շնորհապարտ Ծառայ

Նախայ 20 : 1795 :                                                                    Հայ  Որդի Հայի

  

Տեսանեմ տրտմութեամբ՝ ընթեռնում արտասուօք՝ եւ լսեմ տարակուսեալ յարաժամ՝ ով ազդարար զողբ՝ զհառաչանք՝ զվատաբանութիւն՝ եւ զտառապանս ազգի մերոյ, զի ոմանք /299/ լան վասն ան յաջողութեան ժամանակին, եւ ոմանք հոգոց  հանեն  վասն տգիտութեան ազգիս մերոյ, եւ  վատաբանեն զան ցառութիւնս ծերոց, եւ ՚ի վաղճանի եմ  գրուածոց, իբրեւ ան ճարացել աներկայնամտապոչ այլ ինչ ցուցանեն հասարակուե իբրեւ զել այնց դժութարութեց՝ եթէ ոչ պարարտանալ ամենայն մոլութ՝ եւ անձնահաճիլով, իքէն ինձ, եւ յինէն քեզ օգնականութիւն խորհուրդ, եւ գործակցութիւն ունայն համարելով, խնդրել նորալուր բառիւ ՚ի Տեառնէ զի հոգասցէ վասն մեր, տացէ մեզ միաբանութիւն ՝ եւ յարուսցէ մեզ'ի գլորմանէս այսորիկ:

Ամենայն տուրք բարիք եւ ամենայն պարգեւք կատարելալք ՚ի Տեառնէ միայնոց լինիլն՝ պարծիմ, զի ուսա հաւատալ ուղիղ մտօք. եւ 'ինանիր վաստակս տուն շինօղաց՝ Թարց Տն, Քաղցրաբանէ Մարգարէն Դաւիթ , որ խոհեմափայլ նախնիքն մեր Սուրբ պատուիրեցին իբրեւ զկաթն ջամբել մանկանց, եւ ՚ի ժամանակի տառապելութեան կարդալ յանուն Տեառն՝ որ քարոզեն Վարդապետք մեր Սուրբք, պատուեմ ամենայն հնազանդութեամբ, այլ ոչ մոռանամ զզօրաւոր բան նոյն Տե առն եւ Փրկչին մերոյ ՚ի Սուրբ Յաւետարանի, որէ հիմն, եւ արմատ ամենայն երգող քարոզչաց՝ եւ ուսուցչաց, յետ ասելօյ Հայցեցէք զի գտջիք, եւ զայս թէ՝

                                                        Բաղխեցէք զի բացցի ձեզ:

Թէ եւ անտեղի իմնէ մեզ ջանալ եւ համարձակիլ այժմ միայն ՚ի միտ ածելն՝ թող թե գործածելն, սեւ իցէ բառ ՚ի յայնպիսի Սուբ մատենէ, որ այսքան ամք Հայրապետք՝ որք ՚ի մանկութենէ պատրաստեցին զանձինս իւրեանց, եւ մատուցին սրբութեամբ ՚ի ծառայութիւն բանին, եւ որք առաքինական վարուք հատկապէս արժանացան շնորհաց Հոդւոյն Սրբոյ, հազիվ իշխեցին եւ համարձակեցան ինոյն մատենէ ճառել, եւ մխիթարել, եւ յուսադրել մարդկանց, պարզ եւ երեւելի բանիւք ըզ քաղցրութիւնմ զամենակարողութիւն, եւ զմեծութիւն նոյն  ստեղծօղին՝ որ զմատեանն այնէ բոլորովին տնօրինութիւն եւ բան բերանոյ նորա, եւ նովաւ բազմաշխատ Հայրապետքն այն այնոքիկ սկսան երկիւղ Տեառն՚ի սիրտս մեր տնկելով, բարե բարոյացուցանել զվարս  մեր, եւ ուսուցանել մեզ գործել բարի, ցանկալ բարի /300/առնել բարի, եւ ակնունիլ բարւոյ, որ զայսէ միայն նիւթամ քարոզաց եւ խրատուց, եւ բարեպէս երկայնամտեալ՝ զի յետեւողք որդիք մարդկանց ոչ կարեն յաւելի քանզայն իմանալ, որէ արտաքոյ գիտութեան մահկանացուաց, պատուիրեցին սակաւ յետազօտութիւնս առնել, որպէս՝ զի մի ʼի տգիտութենէ մե րմէ այլապէս մեկնեալ մեղանչիցուք, եւ նովաւ կորիցուք (ոչ տեսանեմքս ներկայ աչօք: )

   Այսպէս, նախապէս խոստովանելով զի չէ ջան մեր բանիւ Սբ մատենիս իբրեւ քարոզիչ կարդալ, կամ իբրեւ  մեկնաբանող յայտնել, յուսամք արդիւնաւորիլ թողութե , քանզի ցանկամք ցուցանել յազգի մերոյ զի  ատէ Տեր զծուլութիւն եւ ընդունայն համարէ զամենայն կամս եւ խոկմունս թարց գործոյ, եւ վասն բանիս այսորիկ, հարկաւ որէ յոյժ տալ նոցա օրինակ ʼի Սբ գրոց, նախ վասն հաստատելոյ նոցայ՝ երկրորդ կարեւոր առնելոյ բանս մեր, վասն այսորիկ զմխիթարութիւնն զոր ունիմք մատուցանել յազգի մերոյ, յաղագո տրտմութեանցն  որ նուաճէ  զնոսայ միշտ, նա եւ զել յայնց տառապելութեանց եւ ռահ երջանկութեան, ոչ համարձակեցաք ʼի հնարմանէ մտաց մերոց ասել՝ եթէ ոչ անսահմանելի բանիւն Տեառն որ ասաց

                                       Բաղխեցէք զի բացցի ձեզ

   Վասն զի, ոչ այլ ինչ ըմբռնէ միտ մեր լինիլ զօրութիւն քանիս, (զոր յուսամ ոչ մեղանչեմ առ գերակատար եւ շնորհալի մեկնողսն, որ ʼի տարաբախտու է իմմէ ոչ ունիմ ներկայ զաշխատանս շնորհաց նոցա առաջի իմ, առ ʼի հաստատել զխոկմունս իմ, ) եթէ  ոչ ըստ նշանակութեան ձայնին եւ բառիցն, հաւատամ կամի ասել թէ, հանդիպելով ձեր դռան փակեցելոյ՝ բաշխեցէք զայն, որպէս զի բնակիչք տանն իմանալով   գոլն քոյ առ դրան՝ եւ ցանկութիւն մտանելոյ  քոյ, բացցեն վասն քոյզդուռն շոր կարեմք իրաւմամբ բանս փոխաբերաբար թարգմանել թէ, արարէք զի յաջողեացի, ջանացէք զի լինիցի, սկսեցէք զի կատարեսցի, եւ վերջապէս ձեռարկէք զի լինիցի: Քանզի ամենայն կատարեալ յանկատարութենէ սկսանի, եւ ամենայն կատարած ʼի ջանացողութենէ, եւ մինչ ոչ ներգարծաբար դիմեսցուք, եւ ջանիւ աշխատեսցուք՝ ոչ ունիմք իրաւունս ակնկալնուլ կատարածի, թե /301/ եւ միտք, բան բերանոյ, եւ զօրութիւն հոգոյ մերոյ գրաւեալ իցէ ʼինոյն տիւմ ողջուն, եւ զգիշերն ողջուն, եւ աժենածածկադէտ յեղինակ բտնին, պատուիրելով հայցել զցանկալին, գիտաց զպարարտասիրութիւն եւ զհեշտասիրութիւն բնութեան ստեղծուածոց իւրոյ, զի իբրեւ անբան ընկողմնիլոցեն թարց շարժման, էհար եւ զկնի թէ՝

                                       Բաղխեցէք զի բացցի ձեզ:

Որպես զի մի միայն աղաչելով ʼի Տեառնէ նստիլ իբրեւ անան՝ այլ եւ ջանալ գործովք աշխատութեամբ, եւ կոչել յանուն Աստուծոյ յոգնութիւն, զի կատարեսցի, եւ գտցին զցանկալին իւրեանց: Վասն զի այլէ խորհելն, այլէ խօսելն, այլէ գործելն, եւ իւրաքանչիւրոց պտուղ՝ եւ մխիթարութիւնն իբրեւ տեսակս իւրեանց զանազան. այլ մեք ներկայ դնելով  ʼի մոռացումն զգործածութիւն ամենայն անդամոց մերոց՝ միայն զլեզուաւ, եւ կիսասիրտ ցանկութեամբ կարդամք յորժամ թէ՝ Տէր փրկեա զմեզ, կամ՝ տէր տուր մեզ միաբանութիւն , եւ կամ թէ՝ Տէր յարո զմեզ ʼի գլորմանէ  մերմէ. եւ սակաւ երկայնամտիմք, զի այսպիսի բան մեր, եթէ չիցէներհակ կամաց եւ զտեղծագործութեան նորայ՝ նուազէ  լինելոց զօրութիւն բանիս շարժելոյ նմա, (ըստ ակնկալութեան մերոյ) ʼի գոյթ, որ ոչ երբէք անգթացաւ: Վասն այնորիկ՝ զի ստեղծ զմեզ մի եւ նոյն կատարելութեամբ՝ որպես ամենայն որդիք աշխարհիս, շնորհելով միտս իմաստւթեան, լեզու դիտութեան, անդամ կարեւոր, եւ սէր յաջողութեան, եւ նոխանձ բարւոյ՝ ընդ մեզ ծնանիլ բնաւորեաց, որպես զի զգացեալ իմացականութեամբ զբանն, հաղորդակցիցուք միմեանց, եւ շահելով ըզ միմեանս յօգնականութիւն: Հաստատեցէք ուրեմն զբանն իմ, զի յետ շնորհելոյ   մեզ զայս ամենայն շնորհ, որէ  առիթ փրկութեան,  նիւթ երջանկութեան, արմատ միաբանութեան, եւ օգնականութիւն յարութեան, պատճառեալք ʼի բարեգործութենէ նորա զզուելոց է, եթէ երախտամոռութեամբ  դեռ եւս անկարաբար զայս ամենայնʼի նման է խնդրեմք, թողոլով զայսպիսի այգեստանք եւ պարտէզք մեր լինիլ ըշտեմարան փշոց, յորմէ ամենայն բարիք գոհանան. եւ որ ոչ ումեք ետ յաւելիմ կամ նուազ, այլ ամենեցուն/302/ հաւասար, մի՞ թէ ոչ ամաչիք յոժամ խնդրէք զնմանէ առնել ձեզ համեմատ փայլու ազգաց, մինչ ոչ խնայեաց ʼի ձէնջ  մազ մի՝ յաւելի շնորհելով նոցայ. Գիտացէք հայք, զի համեմատ ամենեցուն արար ձեզ, եւ զնոյն համարն պահանջելոցէ ʼի ձէնջ որպես այլոց, վասն զի, հրամայելով Ադամայ Նախահօրն մերոյ թէ՝ քրտամբ երեսաց քոց կերիցես զհաց քոյ, նշանակաց, զի զամենայն ինչ, մեք պարտեմք վասն մեր ջանալ, օգնականութեան նորայ ակնկալեալ, եւ որպես իմաստնալի անձիք վճռեցին ըստեղծումն մեր լինիլ վասն փառաբանութեան անուան ստեղխօղին, ըստ նոյն սկսբնաւորութեան  աշխարհի ուսուցին մեզ հայրքն կոչել նմա յօգնութիւն անկարութեան մերոյ, եւ ոչ նատիլ իբրեւ  անբան, ոչ կալնլեվ օրինակ այլոց, եւ որ գործ ածելով զշնորհեցեալն իւր անդամք՝ աղաչեսցուք զնմանէ զի ցուցսցէ զքաղցս մեր, եւ տացէ զմեզ զայն, զոր նմանիքն մեր վայելեն ʼի վերայ երկրի: Եւ Փրկիչն մեր ասելովն՝

                                       Բաղխեցէք զի բացցի ձեզ

Վերանորոգել կամեցաւ զայն բան, զոր ի սկզբանէ անտի պատուիրեալ, եւ բնաւորեալէր նախահօրն մերոյ. եւ նովաւ եցոյց, զի ոչ հաճի հեշտասիրութիւնն մեր, թէ եւ ամենայն ժամ կարդամք  անոն իւր եւ խնդրեմք ʼի նմանէ, նմանեալ հանճարե զի ումեմն որ գոլով յոյժ կատարեալ եւ ծեր, կացոյց զնա թագաւոր երկրին վերակացու ամենայն աշխարհաց տէրութեան իւրոյ իբրեւ երկրորդ Թագաւոր: Եւ այրս այս, անաչառութեամբ դատելով, դադարեցոյց  զուլբս  հպատակաց, արգելեաց զկողպտութիւն իշխոնաց, սպառաւ այնոցիկ՝ որք ունայնութեամբ անձուցանէին զկեանս  իւրեացն, եւ վերջապէս՝ այնքան բարեկարգութեամբ ելից զքաղաքն՝ մինչ զի բնակիչք քաղաքին ոչ թէ միայն պատուէին իբրեւ տէր՝ այլ սիրէին հասարակապես իբրեւ հայր, եւ պատարագս մատուցանէին սակս երկարութեան կենաց նորայ եւ սա ըստորոմ մարդ, սկսաւ պարտրտանալ ʼի փառս, եւ խնդրեաց յարքայէն զե հանիցէ զինւն ʼի պաշտօնէն, պատճառելով զի ունիցի ժամանակ պատրաստելոյ զանձն իւրեւ ապաշխարելոյ վւ հանդերձանեալ արքայութեան երկնից, համարելով զի արքայութիւմ Աժ միայն ʼի յարս եւ ʼի փապարս բնակողացէ ժառանգութիւն /303/ առ որ  խոնարհեալ արքայն արձակեաց նմա, եւ ետ վերատեսչութի քաղաքին այլ ումեք, որ կողոտպէր զքաղաքն՝ եւ նեղեր բնակչաց: Զոգաւ այրս այս ծեր ʼի գեօղ մի, եւ հանդէպ լերան միոյ շինեաց իւր խրճիթ եւ բնակեցաւ, անցուցանէր ըզ կեանն իւր յաղոթս, ուտէր միանգամ միայն՝ եւ ընթանայր իբրեւ քարընկէց մի ըմպելոյ ջուր: Յաւուր միում՝ մինչ ըստ սովորուե գնայր յաղբիւրն, ետես անդ Աղուէս մի անդամալուծ, զանց արարեալ զնովավ յայնմ աւուր՝ ետես նմա դարձեալ ʼի միւսում աւուր, եւ սկսաւ խորհիլ թէ ի՞ւ արդեօք կերակրի աղուէսն այն զի ոչ կարէ ելանել. եւ մինչ յայսպիսի խոկմունս կայր, ետես յանկարծակի զի արծիւ մի մեծ իջաւ անդ, եւ եբեր զդի մի  մեռեալ, եւ ընկէց առ աղուէսիվն, զոր նա երկեր եւ էարբ յաղբերէ անտի, եւ ննջեաց թէ այսպիսի հրաշիւք կերակրէ Ած անբան ստեղծուածոյ միոյ՝ որքան արդեզք առաւել կերակրելոցէ այնց բանականաց՝ որք վասն անուան իւրոյ թողուն զամենայն փառս իւրեանց, տալով համեմատութիւն յանձն իւր. եւ առաջադրեաց այնու յետեւ զի մի յաւել եւս հոգասցէ վասն կերակրոյ, այլ խնդրեսցէ ʼի Տեառնէ կերակել եւ լնուլ զքաղցն իւր նման աղուէսին,  զսա կարծեմ ակնունէր գալստեան հրեշտակաց խոհարարաց, եւ եկեալ ʼի խրճիթն իւր նստաւ եւ եկաց յաղօթս յետ երկուց աւուրց սաստեաց նմա քաղցն եւ նուազեցաւ, եւ այլ ոչ եւս կարէր կանգնել, այլ աղօթէր յանապազորդ, եւ ոչ ետես կերակուր ինչ . եւ իբրեւ մերձ եղեւ ʼի սովուն մեռանիլ, (զոր յանձն էառ սակս երկիւղածութեան եւ ուղղափառութե իւրոյ համարելով զինքն մեղաւոր) ետես տեսիլ եւ ահա հրեշտակ մի եկն եւ  ողջունեաց նմա, եւ սկսաւ նախատել նմա զի ըզ շնորհս Ած կոխան առնէր: Յիացեալ ծերոյս ասէ զինջ չար արարի տէր զի մատուցի զանձն իմ ʼի ծառայութիւնս քոյ, պատասխանեալ Հրեշտակին ասէ վասնէր կամիս իբրեւ անդամալուծ աղուէսն կալ եւ սպասիլ կերակրոյ, եւ ոչ նախանձիս ընդ արծիւն այն՝ որ կերակրէ նմա. որով հետեւ ունիս ամենայն կատարելութիւն, եւ ունելով քոյ զայն ամենայն կամի Ած զի դու իբրեւ արծիւն այն կերակրեացես բազմաց, եւ ոչ որպէս աղուէսն անկեալ /304/ ակնկալիցս այլոց: Զարթեաւ այրն ʼի թմրութնէ եւ վաղզաղակի յարուցեալ չոգաւ ʼի քաղաքն, եւ պատմեաց ամենեցուն զտեսիլն, եւ կրկին եմուտ ʼի պաշտօնն իւր՝ եւ ծառայէր ըստ առաջնոյ  անաչառութեան  իւրոյ: Հայեցարուք Արամեանք, զի ոչ հաճի Ած անկարկութեամբ նստիլ եւ կարդալ զանուն իւր, այլ ելանել եւ ջանալ ցանկութեան մերոյ, ըստ տնօրէնութենոյն շնորհաց հոգոյն սրբոյ՝ զոր ʼի ձեռն իմացանութե եւ բանականութեան շնորհեաց, եւ ʼի ծննդեան մերոյ ընդ մեզ զարգնալ սահմանեաց, վասն այսորիկ, եւ մեք պարտիմք ըստ նոյն տնօրինութեան առաջանալ, կալնլով  յարացուց այնոցիկ՝ որք փայլին յաշխարհի, եւ մառասցուք զխաբէութիւնն որով զանձինս մեր խաբեմք, թէ ոչ կաղանամք յաղօթելոյ, եւ անուն  Տեառն կարդալոյ  զի թարց գործոյ՝ ունայնէ լինելոց զայն ամ, որպէս եւ ունիմք օրինակ, մինչ Մավսէս մխիթարէր    զժողովուրդն, եւ խնդրել ʼի տեառնէ ուսուցանէր, ասէ ցնա տէր, զի գոչես առիս՝ խօսեաց ընդ որդիսգ իսրայէլի, եւ չուեսցեն. եւ յետոյ յորժամ ելին, եւ ակսան ընթանալ՝ առաջնորդելով զնս տէր, մատնեաց յեգիպտացւոց  յանդունս  ծովու՝ եւ փրկեաց զժողովուրդս իւր՝ թէ եւ կարողէր բանիւ միով կործանել մինն, եւ յարուցանել միւսն՝ այլ եցուց, զի ինքեանք պարտին աշխատ լինիլ, զոր վասն ներգործաբար արիանալով, զերծանելով ʼի լծոյ հպատակութենէ, թողլով անհամար յարացուցս ʼի յերեւելի եւ մեզ ծանօթ պատմութեանց, ասացից մի (եւ զայն ըստ կարելոյն կարճ ʼի կարճոյ) ʼի Հռօմմէացւոց, որոց արիապէս կանգնիլ եւ օրինատու լինիլն բովանդակ գնտիս՝ գրեթէ քարիքն աղաղակեն:

   ʼԻ ժամանակի թագաւորութեան Լուսիուս տարկուինիուսի, որ անուանիւր հպարտ յաղագս բազում անմարդասէր վարուց իւրոց, յամենայնի հիմնարկութեան հռօմայ իբրեւ 243 յետ շինելոյ  նոցայ զխաղախն, զորաւորք պատերազմի սկսան ցանկալ նորոգ գործոյ եւ Թագաւորն յաղագս մխիթարութե նոցայ, հռչակեաց պատերազմ ընդ Ռուտուլիաացիսն. եւ մինչ զօրն ամենեքեան բանակեալ կային ʼի դաշտի, որդի Արքային Սէքստուս տարկուինիուս, եւ ազնիւ իշխան ոմն Կօլէտինուս անուն /305/ հռօմայեցի, հանդերձ բազմութեամբ այլօք՝ նստէին ʼի տաղաւարի. էհաս զշար խօսիցն ʼի վերայ կանանց իւրեանց, զոր իւրաքանչիւրոք գովաբանէր կնոջն իւր լինիլ գեղեցկագոյն, եւ համեստ: Յառաջադրեցին իսկոյն դառնալ ʼի քաղաքն, եւ տեսանել թէ զինչ գործեն կանայքն իւրեանց, եւ այնու վճռեսցեն, եւ գոլով նոքա արբեալ՝ դարձան իսկոյն ʼի քաղաքն երեկոյին, եւ գտին ամենայն կանանց ոմանք պճնուին, ոմանք զբօսնուին, ոմանք ʼի թէատրոնի անցուցանէին զժամանակն, այլ կինն կօլէտինուսի, Լուկրէսիայ , նստէր ʼի մէջ աղախնեաց գեղեցկութիւն իւր, եւ անպատմելի պարկեշտութին. հանդերձ քաղցրաբար համեստութեամբն զոր ընկալաւ առն իւր, եւ ընկերաց նորա՝ հարկադրեաց ամենեցուն գերազանցել սմա յամ կանանց. այլ որդի Արքային Սեքստուս տարկուինիուս, նախանձելով ընդ առաքինութիւն եւ պարկեշտութիւն Լուկրէսիային, խորհեցաւ աղտեղութեամբ վասն նորայ, եւ սիրահարեցաւ ընդ նմա. եւ յետ քանի աւուրց, եկն ʼի տեսութիւն նմա երեկոյին, եւ պարկեշտն Լուկրէսիայ, ընկալաւ սմա հիւրընկալութեամբ մեծաւ, չունելով կասկածանս ինչ ʼի բարբարասութենէ առաջադրութեան նորա, եւ ʼի գիշերին հրամայեաց պատրաստել տեղի հանգօտի վասն արքային, եւ ինքն չոգաւ ʼի սենեակիւր: Այլ ʼի մէջ դիշերին յարուցեալ արքայ որդին չարագործ, չոգաւ ʼի սենեակ կնոջն եւ նստեալ ʼի վերայ նորա սուր ʼի ձեռս՝ սպառաւ նմա զի եթէ ոչ կատարել կամիցի զցանկութիւն իւր չար՝ սպանանելոցէ նմա, եւ սպասաւորի իւրոյ, եւ յայտնելոցէ ամենեցուն, թէ տեսի նմա ʼի զազրալի գործս ընդ սպասաւորիս՝ եւ սպանանի երկոցունց եւս, եւ գոլով նա ժառանգ թագաւորութեան, ճշմարտելոցէ բան իւր: Երկուցեալ Լուկրէսիային, կատարեաց զցանկութիւն նորա, որ յետ տիրելոյն  ելեալ չոգաւ ʼի բանակն համարելով յաղթանակեալ ʼի նոյն  առաւօտու կոչել յուղարկեաց Լուկրէսիայն առն իւրոյ, եւ հօրն, աեսելով, զի ներկայասցին վաղվաղակի, զի գոյ ինչ հարկաւորութիւն ʼի տան չորգան նոքա իսկոյն ʼի քաղաքն, ունելով ընդ իւրեանց եւ երիտասարդ մի Ջունիուս բրսւաուս անուն քաջ զօրաւր եւ ազնուատոհմ /306/, (որոյ հօրն եւ ընտանեացն սպանանեալ էր Թագաւորն, սա , միայն զերծեալէր ցուցանելով զինքն խելագարեալ) իբրեւ մտին սոքայ ʼի տուն, տեսին զկինն կօլէտինուսի նստեալ ʼի յողբս. եւ մինչ ջանային մխիթարել եւ իմանալ պատճառ բանին, “ մի մերձենայք յիս ”, ասէ,  “ զի ոչ այլ ինչ դոյ արժանաւոր ” ʼի կեանս՝ եթէ ոչ առաքինութիւնն որ կորուսի,  “ եւ դարձեալ առ այրն իւր, ” տես Կօլէտինուսիմ, ասէ, եւ հաւատայ , “ զի թէ եւ սակս երկիւ զի վատաբանութեան, թաղի առաքինութիւնն իմ՝ այլ սիրտ իմ քոէ ամենայն ժամ. Սէքստուս տարկուինիուս, ʼի ներքոյ անուան բարեկամութեան՝ այցելու եղեւ զիս, եւ ʼի գիշերին եբարձ սպառնալով զայն պատիւ իմ՝ զոր մահն միայն կարէ դարձուացնել, զոր թէ եւ մեռանիլ պատրաստէի յառաջ քան զկորուսանելս՝ այլ երկնչելով ʼի զուր վատահամբաւութենէ  նորա՝ ոչ կամեցայ նախատին ինչ ʼի վերայ քոյ յարուցանել, եթէ սիր քոյ իցէ որպէս պարտէ լինիլ՝ ջանալոցես առնուլ զվրեժ կենաց իմոց, եւ թողուլ յաշխարհին օրինակ, զի յետ կորուսանելոյ զառաքինութի՝ զպարկեշտութիւն եւ զազատութիւն՝ մահնէ գերագոյն ”:

   Եւ իբրեւ աւարտեաց զխօսս իւր, մինչ նոքա ամենեքեան կային ապշուցեալ, էհան սուր ինչ զգեստէ իւրմէ եւ մխեաց ʼի սիրտ իւրոյ՝ եւ մեռաւ իսկոյն. այրն նորայ եւ հայրն անկան ʼի տրտմութենէ, այլ երիտասարդն Բրուտուս, փութացաւ էհան զսուրն ʼի սրտէ կնոջ բարեկամին իւրոյ շաղախեալ անմեղ արեամբ նորայ, եւ հաբարձեալ ʼի վեր յերկինս, երդվաւ անուն Ած  առնուլ զվրէժ կենաց պարկեշտ տիկնոյն՝ աքսորել զթագաւորն՝ եւ սպանանել զամենայն մանկունս նորայ: Զարմացան ամենայն ժողովուրդն, յորժամ լուան այսպիսի բան ʼի բերանոյ սորա, քանզի համարէին սմա խելագարեալ, որ դարձարարեալ առ ժողովուրդսն որ լային դառնապէս՝ անարժանէ, ասէ արտասուս, ուրգոյ հնար վրէժխնդրութեան. եւ այսպէս ծանոյց բովանդակ բնակչաց հռօմայ ակնկալուլ եւ վասն մանկանց եւ կանանց իւրեանց յանիրաւ բարբարոսէն որ թագաաւորէր, բորբոքեաց ʼի սրտի ամենեցուն զսեր ազատութեան, եւ առեալ ամենեցուն հաւանութեամբն ծերակուտին, ել ʼի վերոյ Տարկուինիուսի /307/, որ բանակեալ կայր ʼի դաշտի, եւ ծանուցեալ եւ զօրացն հռօմէացւոց անիրաւութիւն Թագաւորին՝ եւ զհամբաւ անուան հռօմայեցոյ, դառցան ամենեքեան ʼի յետս ʼի Թագաւորէն, եւ փախեաւ Թագաւորն ընտանեօքն ողջուն, եւ զերծան հռօմէացիք ʼի բարբարոսէն, զոր այնույետեւ այլ ոչ եւս կացուցին Թագաւոր՝ այլ հասարակութիւնն կառավարէր, եւ եղեն ʼի հանդորրութեան ժամանակս ինչ:

   Ահա տեսէք ազգիմ զի լոկ ցանկութիւն եւ աղօթս ոչ կարելի ինչ օգնէ, զի եթէ եւ սոքա միայն զաղօթս ունիցէին ապաստան՝ կարելի արդեօք զի չարն Տարակուինիուս դեռեւս մեծամեծ չարութիւնս գործիցէր, եւ ժողովրդոցն հռօմայ ʼի ձեռս իւր մաշիցէր, զոր արիութեամբ իսկոյն վանեցին. Այլ միաբանեալ, արիանալ, խորհիլ եւ առաջանալ հարկէ, եւ ուր այսոքիկ գտանի, աներկբայապէս գոյ եւ անդ ազատութիւն, փառք, պատիւ, եւ ամենայն ցտնկալիք կենաց. թէ եւ զաղօթս  ձեր՝ եւ արդարութիւն նախնեաց  մերոց  պահպանէ զմեզ մինչեւ ցայժմ, այլ ոչ երբեք կարեմք հասանել ցանկալոյն մերոյ, քանզի գթացեալ Տեառն ըստ առակին ցուցանէ մեզ ժամանակ ելանելոյ ʼի տանէ, կոտրելով այսօր մի կողմն՝ եւ վաղիւն միւս, այլ թէ համռացեալ մնամք ʼի նոյն տան՝ անկանելոցէ ʼի վերայ մեր զտունն, եւ կորելոցեմք մի անգաման: Վասն այսորիկ, եւ Փրկիչն մեր ասաց

                                       Բաղխեցէք զի բացցի ձեզ

Որպես զի ճանաչելով զհարկաւորութիւնն մեր, եւ ծանիլով տեղին ուր գտանի, ելանեմ ʼի խնդիր՝ օգնականութեամբ  նորա Որ գիտէ զամենայն պիտոյս մեր առաւել քանզի խնդրեմք եւ իմանամք, ըստ Թուրքաց առակին թէ, սէնդէն հէրաքէթ՝ մանդան բէրէքէթ, եւ ոչ թէ մնացէք ʼի Տեառնէ. եւ զօգնականութին որ միմեանց առնել կարեմք, ոչ երբէք զարգանայ ʼի մեջ ազգի մեր, զի առնողն փքանայ՝ եւ կրողն անարժան համարէ, մինչի զի մինն մնայ չարագունեղ բարի՝ եւ միւսն ʼի չարէ չար, եւ երկուքն ʼի միասին իբրեւ ոչ ինչ, հարմարեալ առակին Եզօբոսի որ ասէ անդամք մարմնոյ նախանձեալ զի զաշխատանս իւրեանց յորովայնն ուտէ յառաջադրեցին չաշխատել կրկին. եւ մինչքաղցեաւ յորովայնն /308/, նուաղեցան եւ ինքեանք՝ եւ մեռան ամենեքեան ʼի միասին. սմին համեմատ, թէ եւ մեք ոչ համարիցուք անուն Հայութեան մեզ իբրեւ որովայն, եւ ոչ աշխատիցուք մեք իբրեւ անդամք յայնմ յորովայնի, ոմն լինելով ոչ, ոմն բերան, ոմն ձեռ եւ այլն, եւ աշխատիցուք հաւասարապէս ըստ իւրաքանչիւր ումեք կարողութեան, ոչ եմ լինելոց զուարդ, եւ միշտ մնալոցեմք ʼի անկման մերոյ, տրտմութիւն մեզ, ծաղր դարցեաց, եւ զզուեցուցիչ Ած, որ ուելով զամենայն շնորհ նորայ իբրեւ զայլսն որք պարծին փառօք, մեք ըստ անհաւատարիմ ծառային ոչ ջանամք շահել  զընկալեալն մեր քանքար, այլ թագուցեալ յերկիւղէ (ըստ մեր կարծեաց) խստամբակութենէ Տեառն մերոյ՝ կրելոցեմք հաւաստեաւ, որպէս կրեմք ներկայ, զպատիժ անարժանաւորութեան մերոյ, որպէս ծառայն չար ʼի Սուրբ Յաւետարանի ունիմք օրինակ, եւ եթէ ոչ հարկադրիցէր զիս մտածուին երկարաբանութեան, ածելոցէի աստ բազում վկայութիւն սակս քաջալերութեան ʼի գործելն, (որպես եւ ստեղծողն ամի գովաբանի ʼի գործս իւր, ըստ չարակնոցին թէ գործ քոյ զ քեզ օրհնեն) եւ ʼի կիրառնուլն, թէ ʼի սուրբ գրոց՝ եւ թէ ʼի արտաքին յայնպիսի գրեանցէ զոր արժանիք համարեցան լսելոյ, եւ ʼի բնական մտածութեանց, զոր անթիւս եւ համարեցան լսելոյ, եւ ʼի բնական մտածութեանց, զոր անթիւս եւ անհամարս հարմարին բանիս. Զոր զանցառնլով զամենայն ʼի քննողութիւնս երկայնամտաց, եդից միայն առաջի զայն բան Շնորհալւոյն՝ որ տաղօրէն եւ քաղցր չափաւորութեամբ բառից յորդորէ ասելով

                           Ջանիւ հասցես համայն շնորհաց,

                           մի ծուլ կենար եւ դեգերած,

                           թէ զանձն քոյ տաս ʼի ճգանց,

                           հասցես իմաստըս գերիմաց,

զոր ցանկամ. եթէ ամենայն հայր, կամ վերատեսուչ մանկանց, ջանասցէ ʼի առ ամենայն ինչ ընդունակ միտս մանկանց, մուծանել բանս՝ եւ իմացուցանել զօրութիւն բանին, զոր այն եւս կարէ լինիլ յոյս մեզ, եւ մխիթարութի ամենեցուն եւ ազատութեան:

                                       Վերջապէս,

   Զոր ինչ արժանէ արդ, ազգք իմ, իբրեւ վերջաբանութիւն /309/ ինչ երայն եւ տաղտկալի մեկնութեանս ասել (որոյ անկատարութիւնն խոստովանեմ անկեղծ) այսէ, զի ոչ հաճի Տեառն Միայն զաղօթս, այլ կամի եւ գործ. Զի աղօթն ուղղափառութի դաւանողին յայտնէ՝ իսկ գործն ոչ թէ միայն հաստատէ զայնէ այլ տայ մեզ վայելել զայն երջանկութիւնն՝ որ երբեմն յուսակտոր առնէ չնկալնելովʼի ձեռն աղօթից, որ յետեւապէս եւ խախտացուցանէ զհիմն նոյն ուղղափառութեան մերոյ, ըստ բանին որ ասէ

               Հաւատք առանց գործոց մեռեալ են:

Եւ ընդունայն է մեզ յուսալ զի հրաշ ինչ առնելոցէ մեզ տէր, վասն ստէպ գոլոյն մերոյ յաղօթս, զի եթէ հրաշն եւս լինիցի եւ կատարիցի, ոչ ունիմք կարողութիւն պահպանելոյ զայն, այլ իբրեւ մանանայ երկնից, ամենայն ժամ պարտի հրաշն այն ʼի վերայ մեր լինիլ, եւ մեզ ընդ ցանկալոյն մեր պահպանել, որ անկարելի է եւ ոչ եղեւ երբէք ՚ի վերայ երկրի. այլ ամենեքեան որոք յարեան՝ արիութիւն նոցայ արար, եւ որք կործանեցան՝ ոչնչացան ʼի ներքոյ թագաւորութեանն ծուլութեան եւ անմիաբանութեան, երկայնամիտ լերուք, զի յաւելի քան զչորս հարիւր ամէ յորմէ յետէ սկսաք իջանիլ ʼի փառաց, եւ ոչ երբէք արիացաք գոնեա բառնալ զքարինս ճանապարհի մերոյ, որպէս զի յետեւողք իջանողք մեր իջցեն հանգստութեամբ. այլ թէ կարացաք դեռեւս արգելումն ինչ վասն նոցա պատրաստել՝ ոչ խնայեցաք, որ զայս ամենայն գործէ թշնամւոյ զի յորոդայթս պատրաստեն վասն միմեանց, եւ ամենայն ոք ընտրեալ իւր ճանապարհ՝ ընթանայ թարց անխայելոյ եւ գթալոյ մոլորելոյն, եւ ծիծաղի ուրախութեամբ  գլորման նորայ՝ առանց զգալոյ զի անդամք են միոյ մարմնոյ. եւ թէ պատահաբար տեսանէ զճանապարհ իւր հարթ համարէ զինքն միայն իմաստուն, իբրեւ հարթուին պտուղ հանճարոյ իւրոյ, եւ տգէտ համարէ ամենեցուն, որ զայս ատելուիս ʼի մեզ ʼի ծննդենէ երեւի բնաւորեալ: Տեսեք ʼի Հնդիկս ʼի զանազան տեղիս, ուր գտանի յազգէ մերմէ, թէ որքան անմիաբանութեամբ կենցաղաւորին, որ գրեթէ ոչ գոն երկու ʼի մի կամս, ամենեքեան պահանջեն պատիւս, եւ ոչ ոք յանձնառու պատուել, ամենայն ոք համարէ զինքն միայն, մինչ ոչ ոք կամի խոստովանիլ զպակասութի իւր եւ /310/ այսպէս   անմիաբանութեամբ, յորժամ խստէ զնոսա ամօթն իգաբարութեան իւրեանց, եւ մինչ տեսանեն զնուաստութիւն իւրեանց առ հասարակ, հառաչանօք կարդան թէ Տէր փրկեա զմեզ. Յիշեցէք առակն որ ասացին թէ մին ձեռն ծափ չի տալէց, եւ ուսարուք համարել ակոսին իբրեւ աչք, բակոսին բերան, եւ ամենեցուն անդամք միոյ մարմնոյ. եւ   խորհեցէք, զի եթէ տգիութիւն նոցա իցէ նախատելի՝ դուք ոչ կարէք պարծիլ, այնու՝ զի անդամքէք պակասուոր մարմնոյ. եւ ջանացէք, եթէ աչս ձեր ոչ տեսանէ, ձեռամբ օգնական եղերուք գործակցութեամբ գաւազանի, եթէ ականջին ոչ լսէ, աչկն տեսանէ զնշանակութիւնն բանի, եւ միտն ըմբռնէ, եւ սոյն միաբանութեամբ Թողէք ատելութիւնն որ զմիմեանս գաղտնի ատէք, զի լինիցի մեզ յայնժամ ամենայն տեղիս մի գլուխ, մի անուն, մի ձեռն եւ այլն, որ յետեւապէս զայս միաբանութիւնս պատճառելոց է ʼի մեզ բարեկարգութիւնք բազումք, եւ յորդորումն միմեանց, հանդերձ նախանձաւոր գոլն ընդ այլոց, յարուցանելոցէ ʼի մեզ զցանկութիւն փառաց եւ ազատութիւն, եւ զկնի ժողովելոյն սակաւուց թէ ի՞ւ արդեօք գտցուք զցանկալին մեր, օրինակօք այլոց, առաջանալով՝ամենայն թերութիւն ʼի ժողովէ յայնմ լնանիլոցէ, եւ ամենայն դժուարութիւնս միաբանութեամբ դիւրինէ լինելոց. եւ այնքան բարութիւնս ծնանիլոցէ վասն մեր, մինչ զի ոչ կարեմք արդէն մտաւ ածել, եւ վասն այս պատճառս իրաւացիս ետուն, այսինքն, եթէ ասացից բացէք զդպրոցս՝ եւ ուսուցէք մանկանց, եւ կամ գնացէք երկիրն ձեր՝ եւ սկսանիցուք տիրել եւ կառավարել, ունայնէ լինելոց սակս անմիաբանութեան մերոյ եւ բարձրամտութեան, վասն զի ոչ ոք համարէ զինքն, եւ ոչ ինչ հայր որդոյ իւրոյ, տգէտ մինչ տեսանեն կատարեալ ʼի Ազնուամեծար գրելն, որպէս եւ երբեմն գովութիւն լուա վասն այնց երիտասարդաց, որք ʼի քսան եւ երեք ամս կենաց իւրեանց գրեցին թուղթ ինչ սիրոյ առ բարեկամս իւրեանց, ուր երդնում ոչ այլ ինչէր արժանաւոր տիոյ նորայ՝ քան թէ զգեղեցկութիւն գրոց, որ երկուս տօղս գրչաւ միով գրել ոչ կարեն, եւ այնպիսիքն փքացեալ ʼի կատարելութիւնս իւրեանց, հաւատան թէ չունին թերութի, որպէս /311/ եւ երբեմն վասն այնպիսի բանից հակաճառին տգիտաբար՝ որ յայլմէ լուան,  եւ ոչ երկայնամտին գովաբանողին այնոքիկ (այլ կարծեմ ոչ գիտեն) զի հնգետասան ամեայ պատանիք այլ  ազգաց, ոչ թէ միայն գրեն ուղիղ՝ եւ իմանան բազում լեզուս, այլ եւ երբեմն վերակացուեն այնպիսի գործոյ՝ որ ծերքն ʼի մեզ հազիւ կարեն իմանալ: Արդ դուք երիտասարք Հայոց, գիտացէք զի զամենայն արիութիւն ʼի վերայ երկրի՝ եղեւ գործ երիտասարդաց, եւ ամենայն յաղթանակութիւնք վայելեցին երիտասարդք, զոր ʼի պատմութիւնս նախանեաց անուանադիր տօնախմբին, եւ զգաստացէք զի ծերքն անցուցին զժամանակս իւրեանց, եւ բնականապէս այլ ոչինչ կարեն գործել, այժմ ժամանակն ʼի ձռես ձերէ, վասնէր նստիք իբրեւ անդամալուծ, եւ նման կորեան փունկի սպասիք զի յետ ննջելոյ հարց ձերոց ուտելով զմարմինս նոցա, ապա թէ շարժիցէք ʼի տեղոջէ ձերմէ, մի խաբիք զանձինս ձեր թէ գիտէք զամ, եւ մի համարիք զի լռութեամբ անցուցանելով զկեանս ձեր արդիւնաւորիք համբաւոյ խոնարհութեան, որ անդրադարձ տգիտութիւն է՝ եւ նշան յիմարութեան համարիք զձեզ թէ ուսաք զամենայն արժանաւորսն, մինչ դեռ փորձեցի, զի եթէ հարցանիցէ ձեզ ոք սեւ իցէ բան թէ ʼի օրինաց եւ թէ ʼի կարգադրութեանց յայսմ քաղաքիս, վրդովեալ մտօք ըստ հաճոյից կամաց ձերոց պատասխանէք, եւ եթէ յայտնիցի անստոյգութիւն ձեր պատճառելոցէք զկարճութիւն ժամանակի ձերոյ, մինչ ոչ ինչ ունէք առնել զօրն ողջուն, պատճառէք թէ բազում գրեանս ունէք գրելոյ, մինչ գրելն ձեր ոչ յապաղի մինչեւ ց 2 ժամ կես աւուրն, եւ բազում ժամք դատարկ ʼի միջոցին. եւ որովհետեւ էանց իբրեւ մի ʼի երիս բաժնոյ կենաց ձերոց ոչ ինչ ծանեաք թող թէ գործելն որ ոչ գործեցիք, անարժան է ակնկալնուլ՝ թէ գործելացէք այսույետեւ ապա ուրեմն վասն էր աղաչէք Աստուած փրկել ձեզ յայնպիսի կացութենէ՝ որ թուի թէ հաճեցաք, եւ շնորհակալ լինիք ʼի տեառնէ զի ոչ ունիք գլուխ եւ պետ, զի բռնադատութեամբ արասցէ ձեզ գործել. եղելոցդ այսր ասեմ նախապէս՝ որպէս զի դրացի ազգականք ձերոյ ամօթս լիցին, քանզի արդար եւ ʼի ձեզ երեւի նշոյլ ինչ այնպիսի լուսոյ որ հարկաւորի մթութեան նոցայ՝ այլ յոչնչանայ յորժամ արեգակն /312/ ծագէ. վերջապէս զայսամենայն պակասութիւն յայնժամ յայտնեսցի՝ որպէս բազում կրկնաբանութեամբ ʼի վեր ճառեցի՝զոր յոյժ արժանաւոր համարելով քան զամ, ասել խնդրեմ խոնարհաբար.

Հաւատացէք հայք պակասութիւն ձեր,

Սիրով ջանացէք միաբանութեան,

Ժողովեցարուք ʼի քննութիւն ձեր,

Կշռեցէք զձեզ ընդ այլոց ազգաց,

Ճանաչեցէք ձեզ անաչառութեամբ,

Խորհեցէք անդէն ըզել փրկութեան՝

Եւ գտջիք. յայնժամ ամենայն բարի:

Տես ազդարար եւ ʼի միտ առ,

եւ ազգի քոյ ցոյց անպատկառ,

Զի լոկ կամքնէ զի անկենդան,

ամուր անզօր եւ անպիտան,

Զի թէ կամի ոք ելանել,

պարտէ նմա միշտ ականել,

Թէ իւ այլոք կան արդ կանգուն,

Օրինակել ջանայ հանգուն,

Որպես թէ ոք կամի ուտել,

պարտէ ջանալ նախ պատրաստել,

Այսպէս եւ մեք մինչ ոչ ջանամք,

օրինակօք ոչ ընթանամք,

Մնալոցեմք մինչ յաւիտեան,

այս անախորժ եւ վատ անկման,

Եւ աղօթն որ պարծենամք,

թէ ʼի ժամու ոչ մոռանամք,

Լինելոցէ  այնպէս ունայն,

որպէս այսքան ամք որ անցան,

Քանզի այլէ զոր միշտ խօսիմք,

եւ զանազան զոր արդ գործեմք,

/313/ Այլ  այնէ գործ իմաստնալոյն,

որ ընթանայ ըստ շնորհալոյն,

Որ տաղօրէն քաղցրաբանէ,

Թէ յատուկէ գործն ʼի բանէ,

Գիմն գրովք Աստւածային,

ուսուցանէ խրատելչէզուին,

Բանք քոյ նոքօք յարդարեսցին,

Գործք դնոցին յէտեւէսցին,

Եւ մի ընդ զէմ կաջ հրամանին,

այլ հնազանտեաց պատուիրանին,

Եւ սիրտքքոյ ոչ մոլորին,

ʼի ճշմարիտ ճանապարհին,

   եւ այլն

Ապա ուրեմն ասայ զարթիք,

եւ գործեցէք որպէս պարտիք,

Կալցուք չաւիղ հռօմէացոց,

որ աշխարհի օրէն եցոյց,

Կամ այլ ազգաց որք են պայծառ,

լուս աշխարհին աշտանակ վառ,

ʼԻ սոյն անկման էին նոքայ,

որ այժմ ʼի մեզ պարառեալ կայ,

ʼԻ միաբան արիացան,

սակաւ ջանիւ ազատեցան,

Այսպէս եւ դուք որդիք հայ կայ,

սիրէք միմեանց այժմ հարակայ,

Ջան ձեր իցե առ մի վաղճան,

առ այնպիսիս որք աճեցան,

Նստէք խորհուրդ եւ խորհեցէք,

զթերութիւն ձեր քննեցէք,

Եւ ճանապարհ զերծանելոյ,

ջանացէք միշտ հնարելոյ,

Այնույետեւ եւ Տէրն մեր,

լուիլոցէ զաղօթս ձեր,

Եւ տալոցէ ողորմութեամբ,

ձեզ յաղթանակ արիութեամբ,

ԱԶԴԱՐԱՐ /314/

Գոլով յաւաստի միաբանութիւնն ժողովրդեանցն Յօլանդիզաց, ընդ ազգն ֆրասիսք, յանձնառնելով զնոր օրէնս նոցա, ամենայն պատրաստութեամբ դիմել վարկան անգլիացիք ընդ դէմ տեղիս յօլանդիզաց զորք են յայսմ կողմ հնդկաց, որպէսʼի 22 երրորդ նախայամսոյս ելին աստէն Սաֆօրք եւ ՍԷնտուրիօն Պատերազմական նաւքն եւ կատարին, մէրի, վիջիլանտ, անա, եւ ջակալ բեռնակիր նաւքն ամենայն պատերազմական պատրաստութեամբ եւ զօրօք, զոր հաւատան առ Տրինքլմալի, առ ʼի յունիլ զտեղին այն  վասն պրինս օրանջին, զոր եւս կոչի ստադհօլդէր, ʼի նոյն աւուրն ելին Ռէսիստանս պատերազմական նաւն հանդերձ այլ 2 նաւաւ, զօրօք եւ ամենայն պատրաստութեամբ, սոքա ասեն դիմելոցեն Մալաղայ : զամենայնսն են ենթ հրամանաց կօմօղօր Ռէինիէրին:

   Եւ ամսյոս 25 երրորդի Պատուելի Լարդ Հօբէրթն ելելէ աստէն Սուիֆտնաւաւ առ վիզաղփաթ ան վասնոմանց բանից:

Լուր է յրատարակեցեալ, զի զաւագ որդին բարձրագոյն Նիզամալէ յանկարծակի գաղտնի ելեալէ  առ Մարաթայն, հանդերձ զանազան իշխանօք, առոր յէիդալաբադ Քաղաք ʼի դղրդմանցէ չգիտենալով զպատճառն ելենիլ նորա:

   Ծննունդ

   Նախայ ամսոյ հինգ երրորդի ծնաւ Տիկին Մէրջան Նազար Շամիրեան որդի մի: Եւ ʼի սոյն ամսոյ 27 երրորդի աւուրս կիրակի Մկրտեցաւ եւ կոչեցաւ Յովսէփ որոյ կնքահայրն էր Պարոն Յարութիւն Սարգսեանն:

Ծննունդ ʼի Կալկաթայ

   Նախայ 9 աւուրն չորեք շաբաթի, հաւախօսի ընդ առաւօտն: Ազնուհի Տիկին Գուլսանում Պարոն Գասպար Յարութիւնեանն ծնաւ Դուստր մի:

Մահ

Շաբաթ 27 աւուրն ուրբաթի, առաւօտեան մերձ 3 ^1/2 ժամին հանգեաւ ʼի Տէր Տիկին Եղիսաբերթ Սիմէօն Մկրտունեանն. թողեալ բոլոր ընտանեաց անմխիթար եդաւ բոց անշիջանելի եւ վէր անբուժելի ʼի սրտի Մօր իւրոյ:

ՎԻՃԱԿԱՐԿՈՒԹԻՒՆ /315/

Մի Հարիւր Հազար Փանամի

   Բաժանեալ ʼի վերայ 1000 վիճակաց որոյ միոյ վիճակն մին հարիւրֆանամ, եւ մին ֆանամ ռէջիստրի խառջ, որ սա վիճակքն ամսիս 10 ումն սկսանելոցէ վաճառելն, ով ոք որ կամեսցի առաւել բանիս կողմանէ ծանօթանալն կարող է Պարոն Պետրոս Յարութիւնեանէ տեղեկանալ, թէ վիճակի գնելն եւ թէ յատուցանել զգինն վիճակին եւ այլն: Նա եւս զամենայն գանձս ժողովել ʼի ձեռն Պարոն Պետրոս Յարութիւնեանին զոր նայ հատուցանե լոցէ զորքանութիւնն բաղտաւոր վիճակաց յետ հանելոյ 100 ին 10 սովորական վարձն, եւ յետ աւարտման վիճակարկութեանս զկնի 2 շաբաթ ժամանակէն, եւ յատկութիուն վիճակաց ʼի վայր գոն:

1 բախտ		8000
1		4000
1		2500
2	միոյ յատն 800	1600
5	600	3000
10	300	3000
40	200	800
100	160	16000
840	60	50400
1000	գումարնէ վիճակաց եւ դրամոց	96500
	առաջին վիճակն ունի	1000
	վերջին վիճակն ունի	2500
գումարնէ ֆանամ		100000

   Որոց միջի սորայ ոչ գոյ դատարկ վիճակ, այլ բոլորն բաղտաւոր ըստ վերն:

/316/ Յատկութիւն երթ եւ եկութեանցն Նաւուց:

Նախայ	3 էհաս քափան	Յէրիլիսին	ջօնպէկէտ	սնօն	ʼի լօնդօն
	4	Հիուզ	աննայ	նաւն	ʼի աչինու
	խաղաց	Յէրիլիսին	ջօնպէկէտ	սնօն	առ ծովն
	6 էհաս		Լիպիէտին	ջէկէլ	ʼի պուլպինանգայ
		Սմիտին	ռիկօվրի	նաւն	ʼի մադէրայէ
	9	սէնտորռիան	ʼի ծովու
		Լինօն	Վիջիլէնտ	նաւն	ʼի կադլօրայ
		Ճէպմէն	Ազիայ		ʼի պօստօնայ
	11 հասին	Սկրօդէրին	ջահանայ եւ Էլիզաբէթ		ʼի տրնկբարայ
	12 էհաս	Գռին	բրեգ գիլֆօրդ	նաւն	ʼի կաղլօրայ
			սուիֆտ
	ել	Ըսպէնս	էքպէրիմէնթ		առ պա
	13 էհաս	Դէնտանին	մէրի	կատարն	իʼ մուչլիբանդերայ
		Րիդին	կատարինայ	նաւն	ʼի նագուրաց
	ել	Ֆէրգիսանին	սէզար		առ կօրնգի
	15 էհաս	Բուբէրինէ	ադրէս	սնօն	ʼի փունթիշէրուց
		Մակէ	պէնսիլվէնիայ	նաւն	ʼի բթաւիուց
	16	ջօռջբրայտին	ալսիգօ		ʼի մադէրայ
	17	Մկէնջէ	դիանայ	սնօն	ʼի մուչլիբանդարայ
	ել	Լէնէնին	վիզիլանտ	նաւն
	19 եհաս	Ռօյալ Ադմիրալն	բօնդ		ʼի կալկաթուց
	21	Կլէրկսօնին	զլօստր		ʼի բումբայուց
	/317/ 1 էհաս	քափտան ֆօգօին	լօրէլ	նաւն
	2 ել		սաֆօլկ		առ հարաւային կողմն
			սաֆօլկտէնդէր		արեւելեան
		Նօթլմէնին	մարիայ յուէլէլ մինա		առ մանիլայ
			ռէզիստէնս		արեւելեան
			սիզէր
			աննայ
			ջէկալ
			սէնտիւրիօն
			վիջլէնտ
			մէրի
			կատրին
	էհաս	Արթիւրին	գլասկօյ		ʼի կալկաթուց
	23	Կէմպտին	լասէլաս
	24 ել	Սկրօդէրին	Ջուանայ Էլիզաբէթ		առ տրնկբար
	25	Թէրիտօնին	սուիֆտ		առ վիզագփաթնամ
	26	Ֆօգօին	լառէլ		առ կալկաթայ
	28 եհաս	Նիւբիգինին	աննայ	օնօն	ʼի կօրնգուց
	30	Մէրինին	բէնջումին		ʼի փուլպինանգայ

Նախայ ամսոյս 26 երրորդի ելաւ աստէն Պարոն Յովսէփ Տէր Կարապետն առ մուչլիբանդարն: Եւ ʼի սոյն ամսոյ եկն աստ Պարոն Սահակ Հաֆտանն բումբայուց: Եւ ʼի 21 երրորդի ամսոյս եկին աստ Պարնիք Անանայ Խաչիկ, Կարապետ Հէրապետ եւ Անդրէաս Գորգինեանն, ʼի Սպահանայ: Եւ 30 երրորդի եկն Պարոն Անդրէաս Բաղրամեան:

/318/ Ներքոյ գրածս Մադրասումն ծախուել է, Բանկալու ապրանաց եւ անաջեղինաց յատկութիւնն այ Նախայ ամսոյ 28 թիւն Փրկչին 1795:

(Ապրշումէ եղենաց գինքնեն):

Բանուկի լէվ ավալ ապրիշումն որոյ կէսն ճարմակ լինի ֆի ղիտըն	42յունովն
եւս գօյումն չորսէն 1 բաժինն ճարմակ լինի	40
եւս սէումն տասնէն	38
եւս չարումն բոլորն դեղին լին	35
մայր ռդնգրին բոլորն աւալ եւ կէսն ճարմակ եւ կապն եւս իւրն է լինի	33
եւս չորսէն մին բաժրնն ճարմակ	30
եւս դօում ունենայ եօթնէն մին բաժինն	27
եւս կապն եւսչուանով լինի կապած	25 ½
Ռադնագարայ ցեղն դօում չունենայ կապն իւրնէ լինի կապած	24
եւս դօում ունենայ	23
Շիրփուրի երեք նախի կայեայ ապրիշումն	21
Սէտապատի մին նախի ապրիշումն	27
եւս 2	25
եւս 3	21
Մուխտայ ալորած ապրիշումն	12
եւս անալորած եւս	9
Դօում ռադնագարի ապրշումն	4

 

Ճոթեղինաց գինն

Հօլանդզի 70 թօլանոց փուշակի փանջ ըռանկի ջէլին ֆի քուռին	110
եւս 60	100
եւս 55	75
եւս 50	65
/319/ եւս 45 ավալ բալուչէրի փուշակին	60
եւս 43 դօում	55
եւս 40 սէումն	46
եւս 38 չարումն	40
եւս 45 միրզալփուրին	56
Միրզայփուրի կարմիր ջէլին	33
Դահրի ավալ ջէլին	63
եւս դօումն	58
Սէդաբադի նաբաբին ավալն 4 ռանկին բարակ խաթէր ունենայ	16
եւս դօումն	12
եւս սէումն	8
Օվրանկաշայի ավալն 40 ձեռնին	26
օվրանկաշային դօումն	23
օվրանկաշայի սարին 50 ձեռնի	50
մալդիու ղութնին 20 ձեռնին ավալն	30
եւս 20 դօումն	26
փուշակի քաթարիդար 12 ձեռնի ղութնին ավալն	23
եւս 12 դօումն	18
եւս առանց քաթարի 12 ավալն	18
եւս 12 դօումն	15
եւս 10	12
մալդէու ալաջէն ավալն ֆի քուռումն կէսն մօտիճուր քաթրիդար լինի	45
եւս հասարակն	35
եւս ալաջայ սարին 50 ձեռնի ավալն	55
եւս 50 դօումն	46
եւս 50 սէումն	40
/320/ թէմպի տօփաթին ավալն 10 ձեռնին ֆի քուռին	27
եւս դօյում 10	23
եւս սէյում 10	18
փուշակի սըստրմանիաղլուխն ավալն ֆի 15 ֆարդինն	45
եւս դօյում	40
եւս սէյում	21
միրզափուրին	14
չափայ աղլուխն ֆի 7 ֆանդինն	28
չափայ ստրին 16 ձեռնին	29
եւս 14	26
սէիդապատի բութաղարն 16 ձեռնին	90
եւս սարին 16 ձեռնին	150
քաղզի շիր շաքարն ավալն	40
եւս դօումն	35
սուսին	20
թէմբի 20 ձեռնի սարին 2 ½ ձեռ լէնքսն	65
եւս 18 եւս	60
եւս 16 եւս	50
եւս 14 եւս	38
գօլբադանն	27
մունկադօթին 10 եւ 8 ձեռ ձիքս եւ 2 ½ ձեռ լէնսքն	19 ½
եւս 8 եւ 6 ձեռ ձիքս եւ 2 ձեռ լէնսքն	13
եւս 6 եւ 4 ձեռ ձիքս եւ 1 7/1 ձեռ լէնսքն	11
չաշմայ բլբուլ 20 ձեռնի սարին	50
եւս եւս 18 ձեռնի սարին	45
եւս եւս 16 ձեռնի	40
/321/ մունկասարին 20 ձեռնին	25
մունկասարին 18 ձեռնի	22
մունկասարին 16 ձեռնի	18
ջօռայ մունկադօթին	6 ½

 

(Ուղ եւ թէլեղինաց գիննէ)

բանկալու ուղն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն	20
մադրասիս ուղն	30
կոնջթի թէլն	21
գէնագարչակի թէլն	19

 

(Անաջեղինաց գիննէ)

բանկալու շաքար ավալն դի քանդին	17
եւս շաքար դօումն	14
եւ գուռն	11
եւս կամիր մուստարտն	4
եւս սաֆմէթին	7
եւս ժիրէն	28
եւս չոր տտրակն	16
փիփէլն	50
եւս փիփէլին փէտն	20
ավալ ռաթնտգարի բրինձ ֆի գարսին այսինքն 9256 եւ կէս ռաթլն	100
դօյումն	90
կարգասիօն բրինձն ավալն	75
եւս դօումն	60
եւս սէումն	50
կոնճիթն	80
նօխուտն	55
/322/ փաթանայ պիզն	85
կանանչ դալն	45
թուար դալն	60
եւս կոտրածն	60
քուլթին	60
դնգայ ջօլի ցորէնն	90
դուդիուն	65

 

(չինու ապրանաց գիննէ)

չինու ավալ կաւկօն ապրիշումն ֆի փիքուլն այ 133 ռաթլն 33 տուկրէն	225
եւս դօում	190
եւս սէումն	90
եւս չարումն	80
եւս անգն ֆի քուռին	9
եւս 45 փէթի սիտին կարմիր կանաչ դեղին կապույտ ղռմզի սէվ եւ ճերմակ ֆի թանն	18
եւս 45 փէթի վերն գոյնով սիտին ֆլօրն ֆի թանն	16
եւս 35եւս լուստրին	10
եւս 35 եւս եւս ֆլօրն	12
եւս 45 եւս դամասկն	16
եւս եւս պիկինն	6
եւս եւս սայեայսայէն	5
եւս եւս պիլամն	2
եւս եւս ֆալս զառն	5
եւս թութունակն ֆի քանդին այսինքն 500 ռաթլն	28
եւս ժիպակն ֆի փիքուլն	45
եւս ապրշումէ չաթրին ֆի դանէն	1
/323/ եւս քաղաթէ մեծ զաթն ֆի 100 դանէն	12 ½
եւս փոքրն եւս	9
չինու ավալ չինչինու ճարմակ մսրին ֆի քանդին	50
եւս դօումն	40

 

(փէգուայ ապրանաց գիննէ)

մոմն ֆի քանդին	100
ղալոյին	55
բիջդէմարն ֆի մին քանդին	15
ազդէպէշն ֆի քանդին	40
ձկան կաշին ֆի 100	2
քաթն	27
լինկդէպաստրն ֆի ռաթլն	2 1/2
ֆօրալ տախտակն ֆի 100 դանէն	30
գերան փայտն ֆի դանէն	20
շիմբի տախտակն եւս	6
տախտակի քսելէ թէլն ֆի հինգ փարին	1
աւալ մարֆինն ֆի քանդին	160
դօումն եւս	130
սէրումն եւս	90
չարումն եւս	60
լաքն եւս	28

 

(Մուչլիբադարայ ապրանաց)

քսելէ հալդին ֆի քանդին	30
ճիլի	7
եան ամայ թազայ ցորէնն 9256 ½ ռաթլանոց գարսին	120
ավալ թութունն ֆի դուզին	5
դօումն եւս	2 1/2

 

/324/ Տօնէ Սրբոցն

Աւուրք Լուսնի	Ամսիք Հռօմայեաց	Ամսիք Ազարիային	Չայնք	Աւուրք եւ Տօնք
16	Յուլիս 19	Ղամար 1	գկ	Հինգ շաբաթ	Նախահարցն եւ այլն
17	20	2	դձ	Ուրբաթ	Պահ
18	21	3	դկ	Շաբաթ	Որդոց եւ թոռանց Սրբոյն Գրիգորի
19	22	4	աձ	Կիւրակի	Երրորդ
20	23	5	ակ	Երկու շաբաթ	Մակաբայեցւոցն Եղիազարու Քա
21	24	6	բձ	Երեք շաբաթ	Երկոտասան Մարգարէիցն
22	25	7	բկ	Չորեք շաբաթ	Սոփիայ եւ երից դստերացն
23	26	8	գձ	Հինգ շաբաթ	Պահ
24	27	9	գկ	Ուրբաթ
25	28	10	դձ	Շաբաթ	Աթանասի եւ Կիւրղի եւ Դրի
26	29	11	դկ	Կիւրակի	Չորրորդ
27	30	12	աձ	Երկու շաբաթ	Կիրակոսի եւ Յօղիտայի եւ այլն
28	31	13	ակ	Երեք շաբաթ	Լահանայ գողթնացւոյն եւ այլն
29	Օգոստոս 1	14	բձ	Չորեք շաբաթ	Պահ
30	2	15	բկ	Հինգ շաբաթ	Եւգինէոսի եւ այլն
1	3	16	գձ	Ուրբաթ	Պահ
2	4	17	գկ	Շաբաթ	Եփեսոսի Սուրբ ժողովոյն 200 Հայ
3	5	18	դձ	Կիւրակի	Բարեկենդան Աստուածածնի Պահոցն
4	6	19	դկ	Երկու շաբաթ	Պահ
5	7	20	աձ	Երեք շաբաթ	Պահ
6	8	21	ակ	Չորեք շաբաթ	Պահ
7	9	22	բձ	Հինգ շաբաթ	Պահ
8	10	23	բկ	Ուրբաթ	Պահ
9	11	24	գձ	Շաբաթ	Շողակաթին Սրբոյ Էջմիածնի
10	12	25	գկ	Կիւրակի	Սուրբ Աստուածածնի Վերափոխմանն
11	13	26	դձ	Երկու շաբաթ
12	14	27	դկ	Երեք շաբաթ
13	15	28	աձ	Չորեք շաբաթ
14	16	29	ակ	Հինգ շաբաթ
15	17	30	բձ	Ուրբաթ

 

/325/  Այր ոմն Կանամբի յազգաւ մալբարʼի յաւանն էլըմբուր առնելով սէր ընդ այլ կնոջ ումեք ʼի սիրահարութենէն կցեալ ընդ լկտի կնոջն այն միակամ եւ միախորհուրդ ʼի գեշերի մտին ʼի տուն առն ըմբռնեալ զկնոջն ամուսնացելոյ կապելով խարաղանաւ ընդ կոկորդն կախեցին նմա, եւ նովաւ հատին զխղճալի կեանն կնոջն յետ այնու դրացիք նոցա յայտնեցին անցքն դադաւորացն Մադրասիս եւ դադաւորքն առաքեցին որք որոնել զնոսա, եւ զկինն միայն գտին եւ այժմ որոնեն կալնուլ զառն եւ ապա կատարել ʼի վերայ նոցա զպարտս օրինաց:

Գոյ այգի մի ʼի գեղջն վէփէրի առ ʼի վաճառելոյ յիւսիսային կողմն որոյ չափնէ 25 կանի ʼի նմա գոն այսոքիկ:

2 հին շինուածք բնակելոյ

2 մեծ ջրհոր

1 լիճ այսինքն թլաւ

900 նարգլի ծառ

100 ջաքի ծառ

200 նարնջի ծառ

300 ամբի ծառ

 

Տէրն այգոջս կամի վաճառել ովոք կամենայ գնելն կարէ յայտնել զկամս իւր Յոհանջան Յոհաննէսին եւ նա ծանուցանե լոցէ զգինն այգւոյն, նա եւ պարտեն գիտեն ընթերցողքն զի այգին այն, նոյն այգին է զոր առաջ մստր Պօլակինէր լեալ: