Պատմութիւն Հայոց

Ի բազում վշտաց եւ ի նեղութեանց, զոր կրեաց առ հասարակ ամենայն աշխարհ յազգացն հարաւայնոց, յորդւոցն Իսմայելի, ե՛ւս առաւել աշխարհս Հայոց եւ Աղուանից, զի բնաջինջ եղաք ի թագաւորաց եւ յիշխանաց. կաթողիկոսքն Աղուանից այսր անդր յածելով, վասն ոչ ունելոյ հաստատուն տեղի աթոռոյ, դէպ եղեւ նոցա գալ ի քարայր մի ի սահմանս բերդին՝ որ կոչի Չարեք, եւ անդ դադարիլ եւ անդուստ հովուել զհօտ իւրեանց։ Մի ոմն ի նոցունց կաթողիկոսացն, Բեժդէն անուն, եթող զկարգ իւր եւ առ կին եւ ստացաւ որդիս։ Եւ մերժեն զնա յաթոռոյն եւ ձեռնադրեն փոխանակ նորա զտէր Ստեփանոս։

Սորա էր քորեպիսկոպոս մի՝ Սարկաւագ անուն նորա։ Դէպ եղեւ նմա երթալ ի քաղաքն Գանձակ, ժողովել զմուտսն յերիցանցն եւ ի քրիստոնէիցն, որ անդ։ Ընդ մտանելն զնա տեսեալ ամիրայի քաղաքին, որում անուն էր Գուրջի Բադրադին, եհարց զնա, թէ՝ «Ո՞յր եսե։ Եւ իբրեւ ասաց՝ թէ՝ «Կաթողիկոսինե, ասէ ցնա. «Լուեալ է իմ, թէ քրիստոնեայք մեծապէս խնդութիւն առնեն, յորժամ օրհնեն զջուրն։ Արդ՝ աւասիկ տօն ձեր մերձեալ է, կոչեա՛ զկաթողիկոսն ձեր իւրովք պաշտօնէիւք, որպէս սովորութիւն է ձեր, եւ օրհնեցէք զջուր ի քաղաքիս, զի եւ մեք բերկրեսցուք ընդ ձեզե։

Իսկ քորեպիսկոպոսն երթեալ պատմեաց կաթողիկոսին զհրամանս ամիրային։ Եւ նորա ուրախացեալ յոյժ, զի ոչ երբէք իշխէր կաթողիկոս կամ երեւելի ոք յայտնապէս մտանել ի քաղաքն, կամ շրջել անդ, զի պարսիկք ունէին զքաղաքն՝ արք ծարաւիք արեան քրիստոնէից, քանզի բազում վիշտս կրեալ էին նոքա ի բնակչացն Խաչենոյ, որք աւազակաբար կելով՝ զբազումս սպանանէին ի պարսիցն, եւ կողոպտէին զքրիստոնեայսն՝ որք ընդ ձեռամբ նոցա էին. նոյնպէս եւ թագաւորն վրաց եւ զօրք նորա, եւ վասն այսր պատճառի թշնամի էին ամենայն քրիստոնէից։

Իսկ կաթողիկոսն ժողովեալ զեպիսկոպոսս եւ զվարդապետս իւրոյ վիճակին՝ գնաց նոքօք ի կոչ ամիրային։ Եւ տեսեալ զնա ամիրայն յոյժ ուրախացաւ եւ հրամայեաց մեծաւ ճոխութեամբ եւ հանդիսիւ երթալ՝ վառեալ խաչիւք եւ ժամահարօք եւ մեծաձայն պաշտամամբք օրհնել զջուրն։ Եւ ինքն հեծեալ յերիվարն՝ զօրօք բազմօք գնաց ի տես՝ զբօսանաց աղագաւ։ Դղրդեցաւ եւ քաղաքն ամենայն բնակչօքն հեթանոսօք, գնացին եւ նոքա ի տես։ Եւ իբրեւ արկին զիւղն սուրբ ի ջուրն, ասեն պարսիկք. «Աւասիկ զամենեսեան քրիստոնեայ արար ամիրայս, զի զի՞նչ աւելի առնեն քրիստոնեայքն, բայց թէ մկրտեն եւ օծանեն։ Եւ մեք ամենեքեան ըմպեմք ի ջրոյս յայսմանէ եւ լուանամք ի սմանէ, ամենեքեան մեք անհաւատք եմք յայսմհետէ եւ դենակորոյսք։ Արդ՝ եկայք հնարեսցուք ինչե։

Յայնժամ ամբոխ յոյժ արարեալ՝ կալան զկաթողիկոսն եւ եդին ի բանտի, եւ դրդեցան զկնի ամիրային, եւ արկին զնա ի բերդն, եւ ինքեանք գրեցին առ աթաբակն, որ նստէր յԱսպահան, եթէ՝ «Այս ամիրայս զմեզ զամենեսեան եհան ի հաւատոց մերոց, զի զիւղն խոզի արկանել ետ ի ջուրս մեր՝ գլխաւորին քրիստոնէից։ Արդ՝ ի դիպահոջ են երկոքեանս՝ կաթողիկոսն եւ ամիրայն. արդ զինչ կամք քո հրամայեսցեն՝ ա՛յն եղիցիե։ Եւ հրաման ետ՝ զամիրայն՝ լուծանել յիշխանութենէն եւ առ ինքն ածել։ Իսկ ի կաթողիկոսէն բազում գանձս առեալ ոսկւոյ եւ արծաթոյ՝ թողին գնալ, ուր եւ կամեսցի։ Եւ նա զերծեալ ի վտանգէն՝ չոգաւ ի կողմանս Խաչենոյ, եւ այլ ոչ իշխէր մտանել ի սահմանս Գանձակայ։

Իսկ վանորայքն, որ ի կողմանս քաղաքին էին, եւ երիցունք գաւառացն, իբրեւ տեսին՝ թէ ոչ իշխէ գալ տէր Ստեփանոս յայն կողմն, եւ ոչ նոքա իշխէին երթալ առ նա, առեալ զԲեժգէնն զայն կարգընկէց, տան ի նա զձեւ եւ զկարգ քահանայութեան։ Զոր լուեալ տէր Ստեփանոս, ընդ բանիւ կապանաց արկ զնա եւ զգործողս իրացն, եւ ինքն այսր անդր կացեալ մինչեւ մեռաւ ի Հերգ գաւառի։

Իբրեւ տեսին վարդապետք եւ եպիսկոպոսք կողմանցն Աղուանից, եթէ բարձաւ կաթողիկոսութիւնն ի նոցանէ եւ ոչ կայ յազգէն յայնմանէ եպիսկոպոս կամ քահանայ, բայց միայն մանուկ մի սարկաւագ, առեալ զնա՝ տարան ի Բջնի առ եպիսկոպոսն Վրթանէս եւ տան ձեռնադրել զնա քահանայ։

Եւ առեալ բերին զնա ի քաղաքն Գանձակ առ իշխող քաղաքին, որում անունն էր ամիր Օմար, եւ աղաչէին զնա, զի հրաման տացէ ձեռնադրել զնա կաթողիկոս։ Եւ նա ասէ. «Կարի մանուկ է տիօք. դուք, որ կատարեալքդ էք հասակաւ՝ ընդէ՞ր ո՛չ լինիք կաթողիկոսե։ Եւ նոքա ասեն. «Վասն զի սա է յազգէ կաթողիկոսացն, եւ սմա անկ է աթոռնե։ Եւ հրաման տայ ձեռնադրել զնա։ Եւ էին անդ եպիսկոպոսք սակաւ, որ ձեռնադրեցին զնա։ Եւ իբրեւ ձեռնադրեցաւ՝ հեծոյց զնա ամիրայն յազնիւ երիվար, եւ արկ ի վերայ կտաւ ազնիւ ի պատիւ նմա, եւ փողահարս առաջոյ եւ զկնի, եւ հրամայեաց շրջեցուցանել զնա ընդ փողոցս քաղաքին։

Եւ այսպէս կալաւ զաթոռն Աղուանից տէր Յովհաննէս զամս բազումս։ Սա հաստատեաց զաթոռ իւր ի սահմանս Չարեքին, ի քարի անդ, զոր ասացաք վերագոյն։ Սա նեղեալ յայլազգեացն՝ դիմեաց գալ յաշխարհս Հայոց առ մեծամեծ իշխանսն՝ առ Զաքարէ եւ Իւանէ, եղբայր նորա։ Եւ նոքա մեծաւ պատուով ընկալան զնա։ Եւ բնակեցոյց զնա Իւանէ ի գաւառն Միափոր, ի վանքն, որ կոչի Խամշի։ Սա սկսաւ շինել անդ եկեղեցի մեծ եւ հրաշալի. եւ մինչեւ էր աւարտեալ՝ խափանումն եղեւ, զի եկն սուլտանն Խորասանայ՝ Ջալալադինն կոչեցեալ, եւ եհար զթագաւորութիւնն վրաց, եւ խոստացաւ մի զկնի միոյ գալ զօրաց այլազգեաց եւ աւերել զաշխարհս Հայոց, Աղուանից եւ Վրաց։