Պատմութիւն Հայոց

Իբրեւ սակաւ ինչ ժամանակք անցին ի վերայ, առաքեցին զԱւագն առ արքայն իւրեանց, զոր ղանն կոչէին, ընդ հեռաւոր ճանապարհս յարեւելս հիւսիսոյ. քանզի այսպէս առնէին զամենայն մեծամեծս, զոր կամէին պատուել, առ նա առաքէին, եւ հրամանաւ նորա առնէին՝ զոր ինչ եւ գործէին, քանզի սաստիկ հրամանակատարք էին արքային իւրեանց։ Այլ եւ ինքն իշխանն յօժարեաց գնալ, զի թերեւս ինչ դիւր լիցի իւր եւ երկրին։ Եւ ամենայն ոք աղօթս մատուցանէր վասն նորա առ աստուած խաղաղութեամբ դարձուցանել զնա այսրէն, զի ինքն բարի էր բնութեամբ եւ առաւել եւս զի յուսային, թէ գալստեամբն նորա շահեսցին ինչ։

Իսկ նորա երթեալ՝ յանդիման լինէր մեծի արքային, եւ ցուցանէր նմա զգիրս զօրագլխաց իւրոց, եւ յիշեցուցանէր զպատճառս գալոյն առ նա, թէ ի ծառայութիւն եկեալ է նմա։ Իբրեւ լսէր զայն մեծ արքայն, սիրով ընդունէր զնա, տայր նմա եւ կին ի թաթար ազգէն եւ ուղարկէր զնա յիւր աշխարհն. գրէր եւ առ զօրավարսն իւր տալ ի ձեռն նորա զիւր աշխարհն եւ նովաւ նուաճել զամենայն ապստամբսն. որ եւ եղեւ իսկ։

Զի իբրեւ եկն նա յաշխարհն իւր, եւ արարին զօրագլուխքն զհրամանս արքային իւրեանց, եկին ի հնազանդութիւն ծառայութեան նոցա՝ Շահնշահ, որդի Զաքարէի, եւ Վահրամ իշխանն, եւ որդին իւր Աղբուղայն, եւ Հասան, որ Ջալալն կոչէին, իշխան կողմանցն Խաչենոյ, եւ այլք բազումք, եւ զիւրաքանչիւր երկիր տային նոցա, եւ առ ժամանակ մի ներումն։

Եւ ապա սկսան հարկապահանջութեամբ եւ երթեւեկութեամբ եւ զինուորութեամբ նեղել զնոսա. սակայն թէպէտ այսու ամենայնիւ, եւ որ առաւել քան զայս էր, նեղէին զնոսա, բայց զոք ոչ սպանանէին։ Եւ իբրեւ անցին ամք ինչ, նեղացաւ ի նոցանէ իշխանն Աւագ, զի կարի ժլատք էին, եւ ոչ կարէր զամենեսին՝ ըստ միտս նոցա՝ հաճել, զի ոչ միայն բաւականային ուտելով եւ ըմպելով, այլ եւ պահանջէին երիվարս եւ հանդերձս մեծագինս, զի կարի յոյժ ձիասէրք էին։ Վասն այսորիկ եւ քաղեցին զձի յամենայն երկրէն, եւ ոչ ոք իշխէր համարձակ պահել զիս կամ ջորիս բայց թէ ի ծածուկ ուրեք վասն հարկի զինուորութեան, զի ուր եւ գտանէին յափշտակէին եւ աւելի եւս, յորում գտանէին զնշանն իւրեանց, զի զամենայն անասուն իւրեանց եւ զոր առնուին, իւրաքանչիւր զօրագլուխ իւրով նշանով կնքէր՝ խարելով ի մի անդամսն, եւ թէպէտ գնէին ի նոցունց, եւ այլ ոք հանդիպէր յայլմէ գնդէ, առնուին ի նոցանէ եւ պատժէին զնոսա, իբրեւ զգողս։ Եւ զայս ոչ միայն մեծամեծ մարդիկն առնէին, այլ եւ փոքունքն եւս, եւ մանաւանդ աւելի եւս առնէին զայս, յորժամ մեռաւ զօրավարն զօրուն, որում անուն էր Չաղատայ։ Քանզի սպանին զնա գիշերի, որ մուլհեդքն անուանին. եւ վասն այսորիկ կոտորած սաստիկ եղեւ գերւոյն, որ էր ի զօրսն։ Եւ այրս այս բարեկամ էր Աւագին. իբրեւ մեռաւ նա, բազում թշնամիք յարեան ի վերայ նորա։

Յաւուր միում ի տան Աւագին ոմն ի նոցունց ոչ ի կարի աւագացն եկն ի խորանն, ուր նստէր Աւագն։ Եւ իբրեւ ոչ վաղվաղակի յարեաւ ընդ առաջ նորա, վարոցօք երիվարին, որ էր ի ձեռին նորա, ծեծեաց զգլուխ նորա։ Ձայն տեսեալ սպասաւորաց իշխանին, բարկացեալ ընդ անարգանս իշխանին՝ տեառն իւրեանց, յարեան հարկանել զայրի։ Եւ իշխանն արգել զնոսա, թէպէտ զայրացեալ էր։ Եւ երթեալ առն այնորիկ, որում անուն էր Ջոջ-Բուղա, առեալ ընդ իւր եւ այլ ընկերս՝ կամեցաւ ի գիշերին սպանանել զիշխանն։ Եւ նորա գիտացեալ՝ փախեաւ մազապուրծ առ թագուհին վրաց, զի դեռ եւս ապստամբ էր նա՝ գաղթեալ յամրագոյն տեղիս աշխարհին Վրաց։

Եւ առաւել եւս զայսպիսի անկարգութիւնս վասն այնորիկ գործէին, զի մեծ զօրավարն, որ գլուխն էր ամենեցուն, զոր Չարմաղունն կոչէին, համրացեալ էր ի դիւէ եւ ի ցաւոց. բայց զիշխանութիւնն ոչ էին բարձեալ ի տանէ նորա, զի կին նորա եւ որդիք՝ հանդերձ գործակալօք տանն նորա, վարէին զիշխանութիւնն. զի խաղանն այսպէս հրամայեաց, թէ եւ մեռանի, զոսկերս եւս շրջեցուցանել ընդ զօրսն, զի կարի յոյժ աջողած է այրդ եւ շնորհաւոր։

Եւ իբրեւ փախեաւ Աւագն, տրտմեցան մեծամեծքն, եւ մեղադիր եղեն առն այնմիկ, եւ յղեցին դեսպանսն զկնի նորա՝ մի՛ ապստամբիլ ի նոցանէ, եւ երդնուին նմա ոչինչ առնել նմա չար, եւ ետուն զաշխարհս նորա ի ձեռն Շահնշահի, իբր թէ եղբայր նոցա իցէ. եւ զայս առնէին վասն առաւել հաւատարմութեան։ Իսկ Աւագն գրեաց թուղթ եւ առաքեաց առ խաղանն, թէ՝ «Ի ծառայութենէ քումմէ ոչ եմ ելեալ, այլ ի սպանմանէ փախուցեալ եմ, եւ անսամ քո հրամանիդե։

Եւ մինչ նա յամէր զգալն եւ մնայր պատասխանւոյ մեծ թագաւորին, սոքա զգանձն նորա, որ թաքուցեալ կայր ի բերդորայսն, զամենայնն հանին՝ խոյզ արկեալ։ Եւ դարձեալ պատգամս յղէին մի զկնի միոյ առ Աւագն գալ առ նոսա, զի երկնչէին յարքայէն իւրեանց։

Եւ իբրեւ եկն Աւագն ի զօրն, իսկոյն եհաս հրաման ի խաղանէն առ զօրսն իւր, զի մի՛ ոք իշխեսցէ չար ինչ առնել Աւագին, եւ թուղթ՝ առ Աւագն, եւ պարգեւս նմա, գալ համարձակ եւ մի՛ երկնչիլ։ Ապա մեծարանս արարեալ նմա, հանին արտաքս ի զօրէն զարսն, որք կամէին սպանանել զնա։ Եւ առաքեցին զնա եւ զոմն մի գլխաւոր՝ Տօնղուս-աղա անուն, ընդ նմա, որ եկեալ էր հարկս պահանջել յամենեցունց հրամանաւ ղանին, առ թագուհին վրաց Ռուզուդան, գալ ի հնազանդութիւն մեծի արքային։

Որոց երթեալ առ նա՝ յորդորեցին զնա կալ ի հնազանդութեան մեծ արքային եւ մի՛ երկնչիլ։ Եւ առեալ ի նմանէ զօրս՝ եկին առ առաքիչսն պայմանաւ եւ սիրով խաղաղութեան՝ թագուհւոյն կալ ի հնազանդութեան հանդերձ որդւովն՝ Դաւթաւ մանկամբ, զոր նորընծայ թագաւորեցուցեալ էր, եւ նոցա ոչ ստել ուխտին։