Պատմութիւն Հայոց

Վասն զի յօժարեցաք մեք յիշատակ թողուլ յազգս՝ որ գալոց են, քանզի ակն ունիմք մեք յուսով փրկութեան ի նեղութենէ աստի, որ պաշարեալս է զմեզ, սակաւիկ մի ցուցցուք քննասիրաց զկերպարանս եւ զխօսս նոցա։

Էին տեսլեամբ կերպարանաց դժոխատես եւ ահագնալուր՝ մօրուս ոչ ունելով, բայց ոմանց սակաւ թուով մազս ունելով ի շուրթն կամ ի կլափն. ակն նեղ եւ արագատես, ձայնն նուրբ եւ սուր, բազմակեացք եւ տեւողք։

Յորժամ անկանէր, յաճախ ուտէին եւ ըմպէին անյագ, եւ յորժամ ոչ անկանէր, ժուժկալք էին։ Ուտէին զամենայն կենդանիս՝ զսուրբս եւ զանսուրբս, եւ զմիս ձիոյ առաւել մեծարէին, անդամ անդամ յօշեալ եւ եփեալ, կամ խորովեալ առանց աղի, եւ ապա մանր կոտորեալ եւ թացեալ յաղաջուր, այնպէս ուտէին. ոմանք ի գուճս՝ ըստ նմանութեան ուղտուց եւ կէսք նստելով ուտէին, եւ յուտելն հասարակ բաշխէին տէրանց եւ ծառայից, եւ յըմպելն զղմուզ կամ զգինի, առեալ մի ոմն մեծ ամանով ի ձեռս իւր եւ փոքր բաժակով առեալ ի նմանէ՝ ցանէր ընդ երկինս, եւ ապա յարեւելս, յարեւմուտս, ի հիւսիս եւ ի հարաւ, եւ ապա իւր իսկ ցրուողին զայն սակաւ մի ըմպեալ ի նմանէ՝ մատուցանէր աւագագունին։ Եւ թէ ոք բերէր նոցա կերակուրս կամ ըմպելիս, նախ՝ բերողին տային ուտել եւ ըմպել, եւ ապա՝ ինքեանք ուտէին եւ ըմպէին, զի մի ի մահացու դեղոց ինչ դժրիցին։

Որչափ եւ կամէին՝ կանայս առնէին, բայց զպոռնիկս ամենեւին ոչ ապրեցուցանէին ընդ կանայս իւրեանց. բայց ինքեանք՝ ուր եւ հանդիպէին այլազգեաց, անխտիր խառնակէին։ Եւ գողութեան ատելիք էին, մինչ զի չարաչար մահուամբ սպանանէին։

Եւ պաշտօն ինչ որ գոյր առ նոսա, կամ երկրպագութիւն, բայց ստէպ զանուն աստուծոյ յիշէին յամենայն իրս. զայս թէ զԷէ՞ն աստուծոյ գոհանային, եւ կամ թէ զա՞յլ ոմն աստուած կոչէին՝ մեք ոչ գիտեմք, եւ ոչ ինքեանք եւս։ Բայց սովորաբար զայս ասէին՝ զարքայն իւրեանց ազգակից աստուծոյ. զերկինս առեալ աստուծոյ իւր բաժին եւ զերկիրս տուեալ խաղանին. զի ասէին զՉանգզ ղանն, զհայր խաղանին, ոչ ծնեալ ի սերմանէ առն, այլ լոյս իմն եկեալ յաներեւութից, եւ մտեալ ընդ երդ տանն, եւ ասացեալ մօրն, թէ՝ «Յղասջիր եւ ծնցիս որդի ինքնակալ երկրիե։ Եւ յայնմանէ ասէին ծնեալ զնա։

Զայս պատմեաց մեզ Գրիգոր իշխանն, որդի Մարզպանին, եղբայր Ասլանբէկին, Սարգսի եւ Ամիրային, յազգէ Մամիկոնէից, զոր իւր իսկ լուեալ էր ի մեծ առնէ միոջէ ի կարի աւագացն, որում անուն էր Ղութուննուին, յաւուր միում յուսուցանել նորա զմանկագոյնսն։

Եւ յորժամ ոք մեռանէր ի նոցանէ, կամ սպանանէին, է՛ր զոր բազում աւուր շրջեցուցանէին ընդ իւրեանս, քանզի մտեալ դիւի՝ խօսէր անդուստ բազում բարբաջմունս, եւ է՛ր զոր այրէին, եւ զկէսն թաղէին յերկրի խոր փոսիւք, եւ ընդ նմին դնէին զզէնն իւր եւ զհանդերձն, եւ զոսկի եւ զարծաթ, որ ինչ բաժին իւր էր։ Եւ թէ ի մեծաց ոք լինէր, ի ծառայից եւ յաղախնեայց եւս դնէին ընդ նմա ի գերեզմանի, զի սպաս կալցի ասէին նմա. այլ եւ ձի եւս, զի ասէին անդ պատերազմ սաստիկ լինել։ Եւ զոր յիշատակ կամէին առնել մեռելոյ, ճեղքէին զփոր ձիոյն եւ քարշէին ընդ այն զամենայն միսն առանց ոսկեր. եւ ապա զփորոտին եւ զոսկերսն այրէին հրով, եւ կարէին զմորթ ձիոյն, իբրեւ թէ զամենայն մարմինն ունիցի։ Սրեալ փայտ մի մեծ, հարեալ ընդ որովայնն եւ հանեալ ընդ բերանն, այնպէս վերացուցանէին ի ծառ կամ ի բարձրաւանդակ տեղի ինչ։

Այլ եւ կանայք նոցա կախարդք էին եւ զամենայն ինչ հմայէին. եւ առանց հրամանի կախարդացն եւ դիւթիցն ոչ երթային ի ճանապարհ ուրեք, բայց թէ նոքա հրամայէին։ Այլ եւ խօսք նոցա խժականք եւ անծանօթք ի մէնջ. քանզի կոչէին զանուն աստուծոյ՝ թանգրի, եւ զմարդ էրէ, հարան, եւ զկին՝ էմէ, ափջի, եւ զանուն հօր՝ էչկա՛, եւ զմայր՝ աքա, եւ զեղբար՝ աղա եւ զքոյր՝ աքաճի, եւ զգլուխ՝ թիրօն, եւ զաչս՝ նիտուն, եւ զականջս՝ չիքին, եւ զմօրուս՝ սախալ, եւ զերես՝ յիւզ, նիուր, եւ զբերան՝ աման, եւ զատամն՝ սխուր, սիդուն, եւ զհաց՝ օթմակ եւ զեզն՝ օքար, եւ զկով՝ ունէն, եւ զոչխար՝ ղոյնա, եւ զգառն՝ ղուրղան եւ զայծ՝ իման, եւ զձի՝ մօրի, եւ զջորի՝ լօսա, եւ զուղտ՝ թաման, եւ զշուն՝ նօխայ, եւ զգայլ՝ չինա, եւ զարջ՝ այտքու, եւ զաղուէս՝ հօնքան, եւ զնապաստակ՝ թաբլղայ, թուլայ եւ զհաւ՝ թախեա, եւ զաղաւնի՝ քօքուչին, եւ զարծուի՝ բուրքուի-ղուշ, եւ զջուր՝ ուսուն, եւ զգինի՝ տարասու(ն), եւ զծով՝ նաուր-տանգըզ, եւ զգետ՝ մօրան-ուլանսու, եւ զթուր՝ իօլտու եւ զաղեղ՝ նըմու, եւ զնետ՝ սըմու, եւ զթագաւոր՝ մելիք, եւ զպատրոն՝ նուին, եւ զմեծ պատրոն՝ եքա նուին եւ զերկիր՝ էլ, իրկան, եւ զերկինք՝ գօգայ, եւ զարեգակն՝ նարան, եւ զլուսին՝ սարա, եւ զաստեղս՝ սարղա, հուտուտ, եւ զլոյս՝ օտուր, եւ զգիշեր՝ սոյնի, եւ զգրագիր՝ բիթիքչի, եւ զսատանայ՝ բառահուր, էլէպ եւ զայլ այսպիսի խժական անուանս, զոր ի բազում ամաց մեզ անծանօթ, իսկ այժմ ակամայ ծանուցեալ։ Եւ գլխաւորք երեւելիք, որք յառաջադէմք էին, այսոքիկ են. առաջին մեծ, որ գլուխ եւ հրամանատուն էր ամենայն զօրուն, Չարմաղուն-նուինն, այր իրաւարար եւ դատաւոր. եւ որք աթոռակիցք էին նորա՝ Իսրար-նուինն, Ղութուն-նուինն, Տութուն-նուինն եւ Չաղատայն, որ զօրավարն էր զօրուն, զոր սպանին մուլհեդքն։ Եւ այլ բազում գլխաւորք էին եւ անթիւ զօրք։