Պատմութիւն Հայոց

Ազդմամբ խնամոց ամենակալ հոգւոյն աստուծոյ այս գիր ձեռին իմոյ՝ Կոստանդեայ ծառայի Քրիստոսի եւ շնորհօք նորին կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, զոր գրեցի յուսով հոգւոյ իմոյ առ Հայաստանեայսդ ընդհանուր լրման կողմանցդ Արեւելից. նախ՝ առ սրբազան եպիսկոպոսունսդ, եւ ապա՝ առ երկնագումար վանորայսդ, եւ առ մենաստանսդ ճգնաւորացն քրիստոսազդեցից՝ առ բանին սպասաւորսդ, եւ զգուշակենցաղ առաջնորդսդ, եւ միայար եղբայրութիւնսդ, այլ եւ քրիստոսասէր իշխանսդ, եւ ազնուական ազատսդ, եւ որ ընդ ձեռամբ ձեր են պատուական քահանայսդ, եւ քրիստոսազարդ ժողովրդականսդ՝ արս եւ կանայս, ծերս եւ տղայս, եւ առ ամենայն հասակի հօտդ աստուծոյ, որ էք ընդ իշխանութեամբ գաւազանի սրբոց առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ մեծավաստակ նահատակին Լուսաւորչին մերոյ Գրիգորի, զորս ետ ինձ ողորմութիւն աստուծոյ յորդեգրութիւն հոգեւոր եւ պարգեւական զաւակս. զորս եւ ողջունեմ երկնաւոր պարգեւօք, եռափափագ կարօտիւ եւ ծնողական սիրով ի հովանիս խնամոց ամրապահ սրբոյ երրորդութեանն, եւ զօրութեամբ աստուածընկալ սրբութեանցս եւ շնորհաց հայրապետական աթոռոյս, այլ ընդ իս առեալ զամենայն սուրբս ի բարեխօսութիւն աղօթեմ առ աստուած՝ արտաքոյ լինել ձեզ ամենայն անախորժելի պատահարաց կրկին տեսակօք։

Գիտութիւն լիցի ձեզ, զի պարտական գթովք հոգամք զձեզ զտիւ եւ զգիշեր եւ հաղորդիմք կրից ձերոց խնդականացս՝ ըստ հայրենի օրինաց եւ հրամանաց սրբոց պատուիրանաց, որ եւ ըստ յաճախելոյ յանցանաց մերոց ի վաղ ժամանակաց, յաճախեաց տրտմականն մասն ի հարուածս գաւազանի ցասմանն աստուծոյ, եւ արբոյց մեզ տէր մրուր ուշաբարձ եւ արտասուս չափով ի վիշտն, զոր կրեաց աշխարհդ այդ՝ կոտորումն, կողոպուտ եկեղեցեաց, հոգեւոր գանձուց, մարմնական տանց եւ գոյից, մանաւանդ ի գերութիւն գառանցն Քրիստոսի, մերոց աղեաց եւ անդամոց, յորոց վերայ կարօտացաք գետաբուղխ արտասուաց եւ խաւարատան սենեկաց, թափել զդառն կսկիծ վիրին մեր ի խորոջ ժողովեալ։ Եւ քանզի տեառն էր պատուհասն, որոյ «բազում են գթութիւնք նորաե <Բ Թագ. ԻԴ 14, Ա Մն. ԻԱ 13>, «ո՛չ ըստ մեղաց մերոց աար մեզ տէր, եւ ո՛չ ըստ անօրէնութեան մերում վճարեաց մեզե <Սաղ. ՃԲ 10>, այլ պահեաց զմեզ գթութիւն նորա՝ զմնացորդ նշխար յիշատակի, եւ սերմն զաւակի աճման հայկական զարմից, եւ ճիռ օրհնութեան ողկուզաց հայրատունկ որթոյն՝ քրիստոսարկու ուռոցն. որոց համբաւ աճման եւ զարգացման որդեկաց մեր մնացելոց, եւ կարկատման եւ վերստին շինուածոյ աւերեալ տեղեացդ, առ սակաւ սակաւ թափէ զտրտմութիւն մեր, եւ փարատէ զմութ սգոյն ձեր ի դիմաց մերոց. եւ կազդուրեալ մխիթարիմք, եւ կանգնեալ գոհանամք զաստուծոյ, հարկանողի եւ բժշկողի ձեռին նորա՝ տալով օրհնութիւն յաւիտեանս։

Բայց եւ երկիւղ կասկածանաց առաջիկայ ժամանակին ոչ թողու զիս. քանզի նոյն նիւթ բարկութեանն աստուծոյ մեղքն մեր՝ ի մեզ հաստատեալ է յեկամուտ չարեաց որոմանցն ցանողի՝ գտանելով առ մեզ, յեկեղեցիս, եւ յիշխանս, եւ յիշխեցեալսն. եւ գտանիմք արտաքոյ կանոնաց՝ սահմանաց հարցն մեր առաքելոց եւ հայրապետաց։ Եւ վասն այս հարկի մեծագունի ցանկացայ խնդրել ճանապարհ եւ անձամբ գալ, զգուշութիւն առնել հօտիդ իմոյ Քրիստոսի աստուծոյ յիս վստահացեալ ժողովրդեանդ՝ աղաչանօք եւ բանադրութեամբ, եւ սպառնալեօք, եւ ամենայն հնարիւք հանել ի ձէնջ զտեսակ ատելի դիմաց չարին, որ են մեղք, եւ երկնել զձեզ վերստին ցաւօք՝ մինչեւ նկարեսցի Քրիստոս ի ձեզ։

Ունէի եւ այլ պատճառս հարկաւոր գալստեան իմոյ, զի այր ծեր եմ ես, եւ հասեալ ի դուռն գերեզմանի, եւ կարօտիմ ի կատարածի կենաց իմոց տեսանել զորդեակսդ իմ ի տէր, տալ ձեզ զյետին օրհնութիւն, եւ պահանջել ի ձէնջ աղօթս եւ պատարագս թոշակ ճանապարհի իմոյ առ Քրիստոս, եւ լինել ձեզ ինձ յիշատակ բարի, անուանի վարուք եւ անսխալ կրօնիք առաջի աստուծոյ։ Եւ քանզի ժամանակս այս կասկածոտ եւ սխալական, այսմ ինձ ոչ ներեաց անձամբ գալ եւ կատարել զբաղձանս իմ։ Ապա այլովք հնարիւք հաստատեաց աստուած զսիրտ իմ զարհուրեալ. եւ առաքեցի առ ձեզ զարդիւնական վարդապետդ զՎարդան փոխանակ անձին իմոյ, զոր ետ ինձ նախախնամութիւնն աստուծոյ՝ ձգելով առ իս ի կողմանց ձերոց ի հինգ ամաց հետէ, զոր իբրեւ տեսի եւ ճանաչեցի ըստ կարի, կապեցի զդա միջնորդութեամբն աստուծոյ ընդ անձին իմոյ կենօք եւ մահու, մեծաւ հարկիւ եւ սիրով բեւեռեալ ընդ իս յաւիտեան։

Իսկ վասն մեծ եւ հարկաւոր կարեաց երկոցունց, զոր գրեցի վերագոյնն, առաքեցի զդա առ ձեզ յուսովն աստուծոյ լնուլ զտեղի իմ ո՛չ ի դորա կամաց եւ ի խնդրոյ, այլ յիմմէ սրտէ եւ ի կամաց յօժարեցուցեալ եւ ի հրամանէ հարկեալ։ Եւ որպէս անդամ ի մարմնոյ կենդանւոյն՝ հատեալ ցաւօք, որ ունի զիմ սիրտ եւ զբան յամենայն իրս ի պատեհ պատուիրանացն աստուծոյ, եւ գայ բերէ առ ձեզ սահման չափաւոր եւ դիւրագործ՝ քաղեալ ի կանոնաց եւ ի հրամանաց հարցն սրբոց՝ ի պէտս եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց։ Զոր աղաչեմ բարեխօսութեամբ սրբոց, եւ փոխանակ ասեմ զանձն իմ, զի ընդունիցիք զդա սիրով, զհրամայեալսն գրոց սրբոց, եւ կատարեցէք ի փրկութիւն ձեզ եւ յանդատապարտութիւն ատենին աստուծոյ։ Իսկ եթէ ստունգանիցէ ոք եւ ոչ ընկալցի եւ կատարեսցէ, մեղս առցէ աններելիս, եւ արիւն իւր եւ կործանումն աշխարհի պահանջեսցի ի նմանէ առաջի ատենին ահաւորի եւ մեծի։

Բայց մեծ յուսով եմ յաստուած չընդդիմանալ ումեք իւրում կենաց եւ փրկութեան եւ ի հաւանելոցդ պահանջեմ աղաչանօք՝ փոխել իւրաքանչիւր ումեք զթուղթդ կանոնական եւ պահել զգուշութեամբ յաւիտեան, եւ ամենայն ումեք գիտելի առնել, եւ զիմ առաքեալ թուղթդ ձեռնագրել ամենայն եպիսկոպոսացդ եւ առ իս առաքել ձեռօք իմոյ վարդապետիդ։ Այլ եւ ամենայն պաշտելի եւ երկրպագելի սրբութիւնդ իմովս երեսօք ընկալցին զերկրպագութիւն եւ աղօթս՝ դիմօք Վարդան վարդապետիդ իմ, եւ ձերովդ։ Նոյնպէս ընկալարուք եւ դուք՝ որպէս յիմմէ սրտէ եւ ի հաւատոյ, բերանով դորա զհայցուածս աղօթից եւ պատարագաց, զոր մաղթեմ՝ յուսալով ի մեծէ եւ ի փոքուէ, ի քաւութիւն պարտեաց յանցանաց իմոց. քանզի որպէս հարք պարտին որդւոց գութ եւ օրհնութիւն, նոյնպէս եւ որդիք օրէնս ունին զպարտս հօրն վճարել։

Եւ ես լի հաւատով, տարածմամբ ձեռաց իմոց խնդրեմ յաստուծոյ միջնորդութեամբ կենսակիր սրբոցն եւ աղօթիւք երանուհւոյ աստուածածնին եւ ամենայն սրբոց, զի ամենայն աստուածաշարժ պարգեւք եւ օրհնութիւնք եւ շնորհք, զոր ետ հայրն երկնաւոր որդւովն եւ սուրբ հոգւովն աշխարհի եւ եկեղեցւոյ, եւ եկն ի հարց յորդիս, եւ այն ամենայն եկեսցէ եւ հանգիցէ յոգիս ձեր, եւ յեկեղեցիս ձեր, եւ յաշխարհդ, եւ յիշխանութիւնդ, եւ ի հոգիս ննջեցելոց ձերոց՝ ի հանգիստ նոցա, եւ կենդանեաց՝ ի փրկութիւն հոգւոյ եւ մարմնոյ. յաճումն եւ ի բազմանալ նորոյս Իսրայէլի՝ քրիստոսական հօտիդ, առաւել քան զբազմութիւն եւ զպայծառութիւն աստեղաց։ Օրհնեսցին երկնաւոր շնորհօք ամենայն գոյք ձեր՝ կայուն եւ գնայուն, եւ պարարտասցին եւ պտղաբերեսցեն անդաստանք ձեր եւ այգեստանք ձեր, եւ ամենայն պտղաբերք երկնաւոր ցօղովն եւ շնորհօք աստուծոյ լցելովք, յորոյ վերայ ասասցեն ամենայն մերձաւորք աստուծոյ՝ երկնաւորք եւ երկրաւորք՝ «Եղիցի՛, եղիցի՛ե։ Ողջ լերուք, եւ անյարմար գրոյս անմեղադիր լիջիք, զի փափագեցի իմովս ձեռամբ գրել առ ձեզ։

Գրեաց եւ միւս եւս թուղթս կանոնականս եկեղեցականաց եւ առաքեաց ընդ շրջաբերական թղթին ի ձեռս նոցունց՝ այսպէս։