Ժամանակագրութիւն Ա

/44բ/ Կարգ եւ թիւ թագաւորաց Պարսից. Ի թուաբերութեանս Հայոց ՊԽԶ (1397) յորժամ Լանկ Թամուրն յել երկրէ իւրմէ եւ եկն երկիրս Ատրպատականի, զՎան, զԵրեւան եւ զՆախչուան աւերեաց. էր տէր Արտաւիլոյ շեխ ոմն, անուն Սէֆի: Սորայ որդի լեալ շեխ Հայդար անուն, որ առեալ էր իւր կնութիւն զքոյր Յեաղուր թագաւորին, որ էր տէր Թաւրիզոյ: Եւ էր սայ, այս Յեաղուրս թոռն Ջհանշահ թագաւորին: Եւ այս շեխ Հայդարէս եւ Յեաղուբ թագաւորի քւերէն ծնանի որդի եւ անուանի Իսմայէլ: Այս շեխ Հայդ[ա]րս եւ կինն իւր խորհին դեղօվ սպանանել զՅեաղուբ թագաւորն, զի ինքեանք առցեն զթագաւորութիւնն: Եւ սիրոյ պատ•առօք կոչեն զՅեաղուբ թագաւորն ի •ճաշ եւ տան ուտել նմայ զդեղեալ կերակուրն: Եւ յետ զգալոյն թէ դեղեալ է կերակուրն եւ տայ նոցա եւս բռնութեամբ ուտել. եւ մեռան երեքեանս` Յեաղուբ թագաւորն, շեխ Հէյդարն եւ կին նորայ: Եւ մանուկն Իսմայէլ փախստական տարան յԱխթամար կղզի եւ անդ սընանի: Եւ յորժամ հասանէ յարբունս հասակի բերեն զնա ազգականքն իւր եւ ասեն, թէ սայ է ժառանգն երկոցունց կողմանցն, քանզի սայ է ժառանգն:

Շահ Իսմայէլս նըստի թագաւոր Թարվէզ ի թուին Հայոց ՋԾ (1501), գնաց յԱսպահան պատերազմեցաւ ընդ Ալվանդին եւ փախոյց զնայ եւ ինքն էառ զթախտն եւ նստաւ: Եւ ի թվին ՋՀԵ (1526) մեռաւ, որ թագաւորեալ ամս ԻԵ (25):

Շահ Թահմազ, որդի շահ Իսմայիլին նստաւ թախտ թվին ՋՀԵ (1526): Եւ թվին ՋՂՕ (1541) գնաց էառ Երեւան, Գանջայ, Շամախի, գնաց եւս ի Վրաց տուն եւ բազում աւերութիւն արար:

Դարձեալ ի սոյն թվին թագաւորն Հընդկաց Հումայուն նեղացեալ ի թշնամեաց եկն առ շահն եւ առեալ ի սմանէ զօրս իբրեւ ԻՌ (20. 000) եւ տարեալ յաշխարհն իւր, պատերազմեցաւ, եւ կոտորեաց զթշնամիսն իւր, եւ փախոյց, եւ զերկիրն իւր գրաւեաց, եւ այլ բազում քաջութիւնս արար շահ Թահմազս, որ գնաց մինչ ի Վան, Եզնկան եւ զԱրզրում աւերութիւն դարձոյց: Մեռաւ թվին ՌՕԻԲ (1573), թագաւորեալ սորայ ամս ԽԸ (48) եւ այլք ասեն թէ` ԾԱ (51):

/45ա/ Շահ Իսմայէլ նստաւ թախտ թվին ՌՕԻԳ (1574), որ թագաւորեալ սորայ ամս Բ (2) եւ մեռաւ ի թվին ՌԻԴ (1575)-ին:

Եւ (1. դարձեալ ի սոյն թվիս, ասեն թէ, եղբայր սորայ Թահմազ անուն, թախտ նստուցին եւ յետոյ ի մէջ բաղանեացն խեղդեցին այս շահ Թամազիս, 2. եւ յետ սորայ, եղբայր սորայ, սուլթան Հայդարն սպանին եւ ապայ գնացեալ մեծամեծքն, 3. զպստիկ շահ Իսմայէլն բերդէն դուրս բերին թախտ նստուցին, որ եւ յետոյ սպանին, եւ սայ եւս էր եղբայր սոցայ, 4. Ամիր Համզայ միրզէն եւս, եղբայր սոցայ, սպանին, որ այս ամենայն եղեւ ներ երկու ամում):

4. Շահ Խուդայբանդայ, որ էր որդի շահ Թահմազին եւ եղբայր շահ Իսմայէլին այլեւ եղբայր այս չորեցունցս, նըստաւ թախտ թվին ՌԻԷ (1578): Եւ էր սայ շեխ, եւ պակասեալ ի լուսոյ, որ էր կարգեալ ի հօրէն իշխան յերկրին Խորսանայ: Այլ էր սայ յոյժ անարի վատթար ի գործս թագաւորութեան. ի սորայ ժամանակաս առին Օսմանցիք զԹաւրիզ, զԵրեւան, Գանջայ, Շամախի: Եւ այլք ասեն, թէ վերոյ ասացեալ Ամիր Համզէն սորա որդի էր, որ սպանին Կարմրագլուխքն տիրատեաց, այսինքն Ղզլբաշքն, որ իսկոյն թախծեալ սրտիւ եկեալ առ միւս որդին իւր Աբազն, որ կարգեալ էր զնայ իշխան երկրին Խորասանայ եւ կացեալ ամս ինչ մեռաւ, թագաւորեալ ամս Գ (3) անարիս այս:

5. Շահ Աբազ, որդի շահ Խուդաբանդային, թախտ նստաւ ի Մաշադ, թվին ՌԻԹ (1580): Սայ յոյժ խոհեմ ի գործս թագաւորութեան եւ յաղթող ի պատերազմի: Էառ ի ձեռաց Օսմանցոց զԹաւրիզ, զԵրեւան, զԳանջայ, Շամախի եւ հասեալ մինչեւ ի Վան /45բ/ եւ զԲասեն աւերեաց: Եւ անտի զամենայն ազգս Հայոց քշեաց, սկսեալ անտի մինչ Երեւան: Եւ անտի բերեալ ափն Երասխ գետոյն, որ էր թիվ ՌԾԴ (1605) մուտ տարոյն: Ընդ նմին եւ գիւղաքաղաքն Ջուղայ քշեաց եւ տարաւ յԱսպահան բնակեցոյց եւ ի գաւառս նորայ սփռեաց: Այս է մէծ սուրգունն. որ եւ յետ Բ (2) ամի եղեւ սով սաստիկ, մինչ Գ (3) ամ, այնպէս որ մարդիք զմեռեալս եւ զկենդանիս սպանանեալ ուտէին, որ է սարսռելի ի լսելն:

Եւ թվին ՌԿԲ (1613) գնաց ի Վրաց տուն եւ զբազումս գերեցոյց եւ բերեալ ի Պարսկաստան բնակեցոյց:

Եւ թվին ՌՀԱ (1622) գնաց ի Ղանդահար եւ էառ պատերազմաւ զբերդն, եւ զՀարաթ էառ եւս:

Ի սոյն թվին գնաց Իմամղուլի խանն էառ զՀուրմուզ: Եւ այլ բազում արիութիւն արարեալ, բայց յոյժ նեղեաց զազգս Հայոց եւ երկիրս Հայոց ցիր եւ ցան արար եւ անբնակ արար Հայաս տուն եւ ոչընչացոյց զերկիրն. որ մեռաւ ի թվին ՌՀԸ (1629), որ թագաւորեալ ամս ԽԹ (49):

[6]. Շահ Սէհֆի, թոռն շահ Աբազին նըստաւ թախտ թվին ՌՀԸ (1629): Ի սորայ աւուրս եւ ի սոյն թվին Մօվսէս կաթողիկոս նստաւ յաթոռ Էջմիածին եւ գնաց առ շահն եւ ըզհարիւր թուման մուղադայն Էջմիածնայ վերացոյց. որ ետ Գ (3) ամաց տէր Փիլիպոս կաթողիկոս նստաւ եւ գնաց առ շահն խնդրեաց յաջն սուրբ Լուսաւորչին եւ եբեր Էջմիածին:

Եւ սուլթան Մուրադն թվին ՌՕՁԷ (1638) գնաց Բաղդատ էառ. եւ զԵրեւան ետուն շահին. եւ այնմհետէ եղեւ հաշտութիւն ի մէջ երկոցունցս: Մեռաւ թվին ՌՂԱ (1642), թագաւորեալ ամս ԺԳ (13):

[7]. Շահ Աբազ Երկրորդ, որդի շահ Սէֆուն, նըստաւ թվին ՌՕՂԱ (1642) մայիսի ԻԶ (26): Սա ասի թէ քրիստոնեայսէր էր: Եւ ի տիս մանկութեան նստաւ: Եւ ասեն թէ էր յոյժ ուղղադատ:

/46ա/ Եւ ի թվին ՌՂԷ (1648) գնաց ի Ղանդահար եւ էառ զնայ պատերազմաւ ի ձեռաց Հընդկաց: Եւ կոտորեաց զամենայն զօրականսն, որ ի բերդին էին:

Եւ ի թվին ՌՃԱ (1652) Շահիջհան թագաւորն Հընդկաց առաքեաց որդի իւր, շահզատայ Օվրանգզիբն ԷՃՌ (700. 000) մարդօվ եւ Սադուլա խանն սարդար կարգեաց ի վերայ Ղանդահարայ, որք եկեալք ասպատակեցին զբերդն եւ Բ (2) կէս ամիս նստան, ԻՌ (20. 000) մարդ սփահի ջարթվեցան, թող զօրդիբազարի մարդն եւ բեռնակիրսն, ապայ յետ դարձան գն[ա]ցին:

Եւ դարձեալ ի թվին ՌՃԲ (1653) միւս անգամ Շահիջհանն առաքեաց մեծ զորդին իւր Դարաշուքուրն այլ եւս ԷՃՌ (700. 000) մարդօվ, որք եկեալք Գ (3) ամիս նստան շուրջ զՂանդահարօվն, ԼՌ (30000) մարդ ջարդեցաւ սփահի, թող զօրդիբազարի եւ բեռնակիր եւ զայլ ծառայս եւ ոչ կարացին առնուլ դարձան յետս յերկիրն իւրեանց ի Հընդստան:

Եւ այլ բազում արիութիւնս ցուցեալ այս երկրորդ շահ Աբազս մեռաւ ի թվին ՌՃԺԵ (1666) թագաւորեալ ամս ԻԴ (24):

8. Շահ Սուլէման, որդի շահ Աբազ Երկրորդին. յառաջ քան զայս, ասեն` թէ յետ մեռնելոյն շահ Աբազ Երկրորդին ասեն, թէ էր եղբայր այս Սուլէմանիս, Սէֆի անուամբ, Գ (3) ամիս թագաւորեաց, բայց երկբայութիւն երեւի զ•շմարիտն ոչ երեւի, այլ սայ ասեն, թէ յառաջն անունն Սէֆի էր, որ միշտ հիւանդանայր, վասն այս պատ•առի անունն փոխեալ Սուլէյման: Բայց այլք ասեն, թէ յառաջին անուն Իսմայէլ էր եւ յետոյ Սուլէյման փոխեցին: Արդ` եթէ այսպէս եւ եթէ այնպէս, այս Սուլէմանս թագաւորեաց յետ հօրն իւրոյ երկրորդ շահ Աբազի եւ թախտ նստաւ ի թվին ՌՃԺԵ (1666):

Ի սորա աւուրս խաղաղութիւն էր Պարսս, որ ոչ գոյր պատերազմ` ոչ ի Օսմանցոց կողմանէ եւ ոչ այլ կուսէ, այլ խաղաղութեամբ կայր. մեռաւ ի թվին ՌՃԽԳ (1694)-ին, որ թագաւորեալ ամս ԻԸ (28):

9. /46բ/ Շահ սուլթան Հուսէյն, որդի շահ Սուլէյմանին, նըստաւ թախտ թվին ՌՃԽԳ (1694) յուլիս ԻԷ (27), յաւուր ուրբաթի եւ Ազարիայի թվին ՀԹ (79) զամար Թ (9) ի Յասպահան: Ի սորա աւուրս բազում պատերազմունք ի Խորասան. մինչ զի ազգքն, որ կոչին Բլուջ եւ Աղվան եկեալք աւէրէին ի քաղաքն Քրման եւ Քաշան եւ այլ բազում տեղիս, որ աւար առնելով մինչ ի Իսպահան եւս գային: Մինչ ի որ ան•ար մնացեալ կոչեն թագաւորն Վրաց, որոյ անունն էր Գօրգին խան, որ սայ գնաց Քրման ի թվին ՌՃԽԵ (1696) եւ պատերազմեցաւ ընդ Բլօջին: Եւ կոտորեաց ի սուր սուրսերի զամենեսեան եւ զմնացեալսն փախստականս արար եւ նստաւ անդ մինչեւ ցԸ (8) ամ: Եւ յետ այնորիկ առաքեցին զնայ ի Ղանդահար եւ բազում արիութիւն եւ քաջութիւն արարեալ անխնահ կոտորէր զամենայն Բլոջս եւ զԱղվանս: Եւ կեցեալ անդ ամս Դ (4): Եւ յետոյ զոմն Միր-Վէյիզ անուամբ, ազգաւ Աղվան, որ էր յիւզբաշի յառէջ եւ յետոյ սուլթան եղեւ ի կողմանէ Պարսից, սայ յարուցեալ ի միում գիշերի գաղտ իւրով մարտկականօք արամ[բ]ք, որ մերձ Գօրգին խանին բնակեալ էր չորս հազար արամբք, իբր բարեկամ եւ ցաւակից, ցուցանէր զինքն: Թվին Հայոց Ռ[Ճ]ԿԸ (1719) ապրիլ ամսոյ ի մէջ գիշերի, գաղտ էսպան զԳօրգին խանն եւ բերդն Ղանդահարայ էառ զինքն եւ գրաւեաց, քանզի զօրքն Գօրգին խանին ելեալք էին եւ պատերազմէին ընդ Բլօջին եւ ոչ էին անդ Ղանդահար: Եւ յետ սորայ Բ (2) անգամ Պարսիք զօրք առաքեցին ի Ղանդահար, այլ ամենեքեան կոտորեալք յետս դարձան: Եւ յետոյ եկեալք այլ ազգ Աղուանքն առին զքաղաքն Հէրաթ եւ աւարի հարին զամենայն երկիրն Խօրասանայ, որդոյ նեղեալ թագաւորն Պա[ր]սից գնաց ի քաղաքն Ղազբին եւ Թէհրան նստաւ մինչ ի Գ (3) ամ թերեւս խորհիլ մարթասցի ինչ վասն Հէրաթայ կամ Ղանդահարայ եւ ոչ կարաց: Որ յետ Գ (3) ամաց դարձաւ ի Յասպահան թվին ՌՃՀՕ (1721) մայիսի Ա (1), թվին Ազարիայի ՃԶ (106) շբաթ Բ (2) եկն յԱսպահան եւ նստեալ վարանեալ խորիհի եւ ոչ ձեռնահաս լինի /47ա/ իրողութեանս:

Ի սոյն թվիս ՌՃՀՕ (1721) յորժամ շահն էր Թէհրան, քաղաքի բնակեալ զօրօքն, սորա էհթիմադօվլէն, որ է վազիրն, որ էր անունն Ֆաթայալի խան, ազգաւ Լազգի, Շամխալի տոհմէ, ապստամբեալ գաղտնի խորհէր սպանանել զշահն. որմէ իմացեալ շահին զնենգութիւնն նորա իսկոյն Բ (2) աչացն խաւարեցոյց եւ զամենայն ինչս նորա եւ զտունն գրաւեաց: Եւ արդ այժմ, յորժամ է թվականս մեր ՌՃՀՕ (1721) ապրիլ ԺԵ (15) եւ թվին Ազարիայի ՃԶ (106) շամս ԻԶ (26), օրն շաբաթ, որ է Նոր կիրակէի շաբաթ աւրն, շարժ եղեւ Թաւրիզ մինչ ի ԼՕ (30) ժամ այնպէս ահագին երերեալ եւ տատանեալ մինչ ի ՃԽՌ (140. 000) մարդ մեռեալ եւ բազում տեղ երկիր պատառեալ եւ բազում տունս մարդկամբք փլեալ, որ է սարսռելի յիշելն:

Դարձեալ ի սոյն թվին եւ օգոստոսի ամսոյն Կովկաս լեռնային բնակեալ Լազգիքն եկեալք առին զքաղաքն Շամախի եւ ամենայն Պարսիկքն սուր սուրսերի մաշեցին եւ ամենայն մերձակայ գաւառս` եթէ Շաքի, Շրվան եւ Ղաբալայ աւարի առեալ, քանդեալ քայքայեցին, որ է այժմ այսպէս:

Առումն թագաւորութեան Պարսից ի Յաղվանէն: Ի սոյն թվի 1170 (1721) եւ որդի նոյն Աղվան Միր-Վէիզին, որոյ անունն էր Միր-Մահմուդ, որ գրաւեալ նստէր Ղանդահար, եկն բազում զօրօք երկիրն Քրմանայ եւ էառ զքաղաքն պատերազմաւ: Եւ նստաւ անդ աւուրս ԽՕ (40) եւ աւարի առեալ զքաղաքն ամենայն բնակչօք իւրով եւ գեղօրէիւք սուր սուսերի մաշեաց եւ զմնացեալսն աւար արարեալ, գերեալ զամենայն ուստերս եւ դստերս խաղացոյց տարաւ երկիրն Ղանդահարայ անդ բնակեցոյց զամենայն գերեալսն:

Իսկ ի յետակայ ամին, որ էր թիվս Հայոց ՌՃՀԱ (1722) յունվար ամսոյ ել աստուածասաստ բարկութիւնն ի վերայ Պարսից, որ սքանչելաբար պատուհասեցան ամենայն բնակիչք Պարսկաստանայ հանդերձ այն թագաւորաւն իւրեանց. քանզի ել ի Ղանդահարայ Միր-Մահմուդն այն, որ էր որդի այն Միր-Վէյիզին, ԺԲՌ (12000) Աղվան հեծելօք եկն ի վերայ ի Սպահանայ: Եւ մին[չ]դեռ եհաս մերձ ի Սպահանայ, Գուլնաբաթ կոչեցեալ տեղին, որ է Բ (2) կամ Գ (3) ասպարէզ, այսինքն աղաջ, մինչ ի Սպահան, ելին ի Սպահանայ զօրքն Պարսից շահ սուլթան Հուսէյնին իբր ՀՌ (70000) արամբք հեծելօվք եւ •ակատեցան մինչ ի կէս ժամս որ եւ յաղթեալ Միր-Մահմուդն զօրացն Պարսից, անխնահ կոտորեաց եւ մնացեալ զօրքն Պարսից փախեան քաղաքն ի Սպահան: Եւ յետ երկու աւուրց եկեալ Միր-Մահմուդն ԺԲՌ (12000) Աղվան զօրօքն իւրովք մերձ ի Ջուղայ /47բ/ Բաղի Ֆահրաբադ կոչեցեալ այգին եւ անդ նստաւ, եւ պատեալ պաշարեաց զքաղաքն: Իսկ Հայք, որք կային ի Ջուղայ, կէսն փախեան յԱսպահան եւ կէսն մնաց անդ Ջուղայ. որ եւ եկեալ Աղվանքն Ջուղայ չարչարելով եւ հարկանելօվ օր ըստ օրէ առին զամենայն ինչս եւ ըստացուածս Հայոց. որ եւ գերեցին բազում աղջկունս Հայոց անդ: Յորժամ եկն Միր-Մահմուդ եւ պաշարեաց զքաղաքին էր թիվն ՌՃՀԱ (1722) մարտ Ա (1). եւ նստաւ ամիսս Է (7): Եւ եղեւ սով մեծ քաղաքն, որ ի վ•արել կերակրոց կերին ձի, էշ եւ այլ այսպիսիս անսուրբ կենդանեաց, որ եւ յիշելն եւ գրելն է բան սարսռելի, քանզի կերան եւ դիակունս մեռելոց մին[չ] զի ասի, թէ բազում մայրք զորդիս իւրենց սպանին եւ կերան ի սովու: Իսկ յետ Է (7) ամսոց ան•արակ եղեալ շահն սուլթան Հուսէյն ել ի պալատէն իւրմէ Գ (3) ձիաւորօք եւ գնաց առ ոտս Միր-Մուհմուդին եւ ասաց. «Որովհետեւ Աստուծոյ կամքն այսպէս է, եկ նիստ ի թախտ, եթէ կամիս կառաւարել դուե: Եւ եդ ի գլուխն Մուհմուդին զջղայն իւր: Եւ միւս աւուրն ել անտի Միր-Մահմուդն եւ եկեալ եմուտ ի Սպահան քաղաք: Գնաց ի պալատն արքունի եւ նստաւ թախտ. եւ շահ սուլթան Հուսէյնն եդ ի կալանս: Եւ յետ Գ (3) ամսոյ կոտորեալ զամենայն շահզադէքն եւ զամենայն նախարարս Պարսից եւ բազումս ի մեծամեծաց եւ մօլայից, մինչ որ ասի, թէ ի սովոյ, որ բազումք եւ թէ ի սրոյ վեց ՃՌ (600000) անձինք մեռան ի Սպահան: Իսկ յորժամ պաշարեալ էր քաղ[ա]քն Իսպահան Միր-Մահմուդն, որդի շահիս, որ էր Թահմազ շահզադէն, փախստեամբ գնաց Ղազմին նստաւ անդ քանի ամիսս, որ եւ հասին զօրքն Աղվանից, եւ անտի եւս փախստեամբ եհաս ի Թաւրէզ: Եւ ս[ո]քայ ետ անուանբ թագաւորութեանն իւրոյ Մահմուդն. եւ էառ շուրջանակի քաղաքսն մինչ ի Քաշան եւ Շիրազ. եւ եղեւ թագաւոր անուա[մ]բն, հոկտեմբեր ԺԲ (12) թվին ՌՃՀԱ (1722), յորժամ էառ Իսպահան քաղաքն եւ նստաւ:

Առումն աշխարհաց Պարսից` Օսմանցոց եւ Ռուսաց. Ի սոյն ամի ելին Օսմանցիք բազում պատրաստութեամբ ամենայն կողմամբ Պարսիկ երկրաւ: Բայց յայսմ ամի Ռուսն եկեալ զօրօք եւ էառ երկիրն Լագզու, զԹարխու եւ Անդրիու բերդն: Եւ անտի մեծ կոտորումն եղեւ երկուց կողմանցն: Եւ անտի եկեալ զօրքն Ռուսաց ի վերայ բերդին Դարբանդու, այսինքն Դուռն արկաթի, որում կային Պարսիկք, եւ կամաւ ետուն զբերդն եւ զքաղաքն: Այլ եւ առին զԲաքու եւ մերձակա գաւառս: /48ա/ Եւ ի սոյն ամի ելեալ զօրքն Ռուսաց եւ խաղաղութեամբ մտին երկիրն Գիլանայ, ղՌաշտ, Լահիջան, Գասկար եւ այլ ամենայն քաղաքս Գիլանայ` զի ի Նիազովու մինչ ի Աստարաբադ եւ այլ քաղաքս Մազանդարանու եւ ամենայն մերձակայ քաղաքս Կասբից ծովու կամաւ ետուն: Եւ մտին Ռուսքն եւ նստան, եւ տիրեցին խաղաղութեամբ: Իսկ հետեւեալ ամին, որ էր թիվ ՌՃՀԲ (1723), Վախտանգն, որ էր եղբօր որդի Գօրգին խանին անցելումդ յիշեցեալն եւ տէրն Թիֆլիզոյ եւ Վրաց աշխարհին, պատրաստութիւն առնէր զօրաց պահպանութիւն երկրին իւրոյ, վասն զօրացն Օսմանցոց, որք բանակեալ էին ի Ղարս: Ի սոյն աւուրս Մահմադղուլի խան ոմն, որ էր բի• որդի Թամրազ խանի, թոռն Հէրակլին Կախէթոյ` Վրաց տեառն, սայ ի կողմանէ շահզադայ Թահմազին, ել զօրօք Երեւանայ եւ շրջակայկայ քաղաքացն, այլ եւ նոյն Կախէթու Վրացօքն ի վերայ Վախտանգին պատերազմէր: Եւ յոչ գտանել յաջողութիւնս ել եւ գնաց առ լեռնաբնակ Լաղգիսն եւ ետ նոցա բազում ռո•իկս. առեալ ընդ իւր զօրս նոցա եւ յանկարծօրէն եհաս բան[ա]կն Վախտանգին եւ փախստական արար. եւ եմուտ ի քաղաքն Թիֆլիզ աւար առնելօվ, ետ զամենայն ինչս նոցա Լազգեացն եւ տիրեալ նստաւ: Իսկոյն լուեալ զօրացն Օսմանցոց, որ ի Ղարս նստէին, Ե (5) փաշայ ելեալ դեպի Թիֆլիզ: Եւ Մահմադղուլի խանն առեալ զբալանիսն բերդին ել ընդառաջ, ետ Օսմանցոց: Եւ եկեալ Օսմանցոցն նըստան ի բերդին եւ տիրեցին զքաղաքն:

Ի սոյն թվին ել Հասան փաշայն Բաղդադու զօրօք բազմօք եւ գնաց էառ Քրմանշահ, որ եւ անդ վաղ•անեցաւ մահուամբ:

Իս[կ] հետեւեալ ամին, որ էր թիվ ՌՃՀԳ (1724), որդի Հասան փաշայիս, Ահմէդ փաշայ սարասքէր, այլ Ե (5) փաշայօք ել եւ գնաց բազում զօրօք ի վերայ Համադանու եւ պաշարեաց զքաղ[ա]քն իբրեւ ամիսս. քանզի ժօղովեալ էին ի մէջ քաղաքին իբրեւ Ռ (1000) գիւղից եւ գաւառաց անհամար անձինս: Եւ սաստիկ պատերազմաւ էառ զքաղաքն յամսեանն օգոստոսի, եւ սրոյ •արակ տուեալ անձինս իբրեւ երեք ՃՌ (100000) եւ գերեցան ամենայն գաւառօքն տղայս եւ աղջկունս եւ կանայս իբրեւ երկու ՃՌ (100000). առին եւ ամենայն շուրջանակի քաղաքս ամենայն գաւառօք մինչ ի Հաւիզայ եւ միւս կողմն մինչ ի Զանգան եւ Սուլթանիայ եւ մինչ ի մերձ Իսպահան իբրեւ Դ (4) աւուր •անապարհ: Բայց աւա~ղ աղէտալի գրիչս եւ արեան արտասուայխառն մելանիս, քանզի որ Համադան բնակեալք էին երեք հարիւր տուն Հայք, թող զգեղորէիցն շուրջանակի, այնպէս կոտորեցան եւ գերեցան մին[չ] զի հազիւ թէ Լ (30) տուն գտանի այժմ, որ երեք Ճ (100) անձինք ի մեջ եկեղեցոյն էին կոտորեալ:

Առումն աշխարհաց Պարսից Օսմանցոց. Արդ ի սոյն թվին եւս զօրքն Օսմանցոց ելին ի վերայ Երեւանայ եւ պատերազմեցան յոյժ սաստիկ, ապայ կամաւ ետուն զբերդն: Եւ մինչդեռ գային զօրքն Պարսից ի վերայ Երեւանայ, մտին զօրքն Օսմանցոց ի շրջակա գաւառս նորա եւ ողորմելի ազգս Հայոց բազումս կոտորելով գերեցին բազում անձինս յոյժ: Առին եւ Նախչվան ամենայն Գողթնաս տամբ եւ Չօրս, Մարաղայ մինչ ի Գանջայ ամենայն գաւառօք: Եւ ան•արակ ազգս Հայոց մեծաց, եթէ ի Շամախու եւ Շրվանայ երկիրն, եթէ Գանջայ եւ գաւառսն մինչ ի Թիֆլիզ եւ Երեւանայ մինչ ի Արդաւէլ եւ Թարվէզ եւ Չօրս, Մարաղայ, որ եթէ ի Լագզեացն, եթէ ապստամբ եւ թէ այս Օսմանցոց այնպէս տապալեցան մինչ զի մեծ մասն Հայոց սրոյ •արակ եղեն եւ գերեցան, որպէս այժմ տեսանեմք:

Ի սոյն թվին Աբդուլայ փաշայն, որ նստէր ի Վան, ել սարասքէր Է (7) փաշայիւք ի վերայ Թաւրիզոյ, էառ զամենայն գաւառսն եւ զքաղաքն ոչ կարաց առնուլ, ձմերեաց անդ: Եւ ի հետակայ ամին, որ էր թիվ ՌՃՀԴ (1725) յուլիս ամսին պատեր[ա]զմեցաւ եւ բազում մարտիւ էառ զքաղաքն Թարվէզ: Եւ զոր ինչ հանդիպեցաւ Համադանայ, այսպէս եւ Թարվիզոյ, եւս եւ ողորմելի եւ տառապեալ ազգիս Հայոց, որք անդ բնակէին: Եւ այսպէս աստուածասաստ բարկութիւնն ել ի վերայ ազգին Պարսից եւ պատուհասեաց այրելով ընդ նմայ եւ զազգս Հայոց:

Ի սոյն թվին եւ մայիս ամսին առին Օսմանցիքն զԳանջայ եւ ի սոյն թվիս առին եւ զԱրդաւէլ ամենայն գաւառօքն:

Մարտ Օսմանցոց ընդ Աղվանս եւ ընդ Պարսից. /49ա/ Ի սոյն թվիս Միր-Մահմուդն, որ ի Սպահան ի խելացն ցնդեալ այսայհարութեամբ մեռանի, եւ հօրեղբօր որդի նորա` Աշրաֆ սուլթան, ապրիլ Գ (3) նստաւ ի տեղի Մահմուդին ի Սպահան թախտ եւ յետ Սքայ անունն իւր:

Եւ ի թվի ՌՉԻԶ (1726) սեպտեմբեր ամսին [եւ] Հայոց ՌՃՀԵ, վերոյ Ահմադ փաշայն Բաղդադայ ել սարէսքէր Ը (8) փաշայիւք, իբր ՃՌ (10000) մարդօք ի վերայ Աշրաֆ սուլթանին: Եւ հասեալ մինչ ի Ասպահանայ մերձ Գուլփէյքան պատերազմեցաւ ընդ Աղվանաց. եւ պարտեաւ, որ եւ կոտորեցան Օսմանցիք իբր ԽՌ (40000) եւ մն[ա]ցեալքն ցիր եւ ցան փախստական դարձան, ընդ որս եւ Ահմադ փաշայն փոքր արամբք փախստական, դարձաւ ամօթալի ի Բաղդադ: Եւ Աշրաֆ սուլթանն բազում քաջութեամբ եւ աւարօք Օսմանցոց դարձաւ ի Սպահան:

Դարձեալ ի յետակա ամին, որ էր թիվ Փրկչին ՌՉԻԷ (1727) եւ Հայոց ՌՃՀԶ, մայիս ամսոյն, ել հրաման թագաւորէն Օսմանցոց. ի վերայ Ահմադ փաշային` ելանել մարտ ի վերայ Աղվանին. որ եւ եկեալ բազում փաշայիւք եւ իբր ԲՃՌ (200000) արամբք մերձ ի Սպահանայ, իբրեւ Է (7) աւուր •անապարհ բանակեցաւ: Ել եւ Աշրաֆ սուլթանն ի Սպահանայ զօրօք իւրօք եւ բանակեցաւ մերձ Օսմանցոց, իբրեւ աւուր միոյ •անապարհ: Եւ բազում պատգամաբերք ելեւեկութեամբ արարին հաշտութիւն ընդ միմեանս. դարձան Օսմանցիք ի Բաղդադ եւ Աղուանքն ի Սպահան:

Իսկ ի թվին 1729 եւ Հայոց ՌՃՀԸ Թուրքման ոմն Պարսիկ, անուն Նազար խան, որ անուանեցաւ Թահմազ Ղուլի խան, արի եւ քաջ պատերազմօղ, ել Մաշադ քաղաքէն, բազում զօրօք, ի վերայ Աղվան Աշրաֆ սուլթանին: Գ (3) անգամ պատերազմեցաւ, երեք անգամ եւս պատերազմեալն պարտեցաւ Աշրաֆ սուլթանն եւ փախեաւ: Եւ ի •անապարհին կալան զնայ զօրավարքն իւր Աղվանք տարան` ի Ղանդահար եւ անդ գլխատեաց զնայ երկրորդ որդին Միր-Վէիզին, որոյ անունն էր: Եւ Թահմազ Ղուլի խան բերեալ Մաշադայ շահ Թահ[մ]ազն, որդի շահ սուլթան Հուսէյնին եւ թախտ նստոյց ի Սպահան, ի նոյեմբեր ամսին:

/49բ/ Մարտ Պարսից ընդ Օսմանցիս. Ի սոյն ամի ել Թահմազ Ղուլի խանն զօրօք բազմօք եւ էառ Համադան, Քրմանշայ, Հաւիզայ, Շուշտար եւ ի յայնկոյս երկրայս Պարսից ի ձեռաց Օսմանցոց: