Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Է
Միւս չորք եկեղեցիք Վաղարշապատու, այն է սրբուհեացն Գայիանեայ, Հռիփսիմէի, Շողակաթի եւ սուրբ Գրիգորի

Նահատակութիւն սրբոց Հռիփսիմեանց կուսանացն

 

317. Յետ մեկնելոյ սրբոց Հռիփսիմեանց կուսանացն ի քաղաքէն Հռովմայ եւ հասանելոյն հարուստ ճանապարհորդութեամբ յԱրարատ նահանգ Հայոց ի հնձանս այգեստանեայց Վաղարշապատ քաղաքի՝ ուր ունէին օթեւանս կալեալ տարաշխարհիկ անծանօթ յումեքէ, եհաս առ Տրդատ արքայ հրովարտակ Դիոկղետիանոս կայսեր վասն չքնաղագեղ կուսին Հռիփսիմեայ, յորում զկնի պէսպէս բարուրանս յօդելոյն ի վերայ հաւատոց քրիստոնէութեան եւ յանցանս դնելոյն ի վերայ քրիստոնէից՝ ասէ. «Նորին դայեկաւն (Գայիանեաւ) ի կողմանս ձերոյ տէրութեանդ փախուցեալ ուղարկեցին: Արդ՝ փո՛յթ լիցի քեզ եղբա՛յր մեր, զի ուր եւ իցեն զկողմամբքդ զայդոքիւք՝ զհետս նոցա գտանել մարթասցիս. եւ որ ընդ նմայն իցեն դայեկաւն հանդերձ վրիժուց մահու արժանի արասցես. եւ զհրապուրեալն զչքնաղագեղն՝ ինձ ի սոյն արձակեսցես: Ապա թէ հաճոյ թուեսցի քեզ տեսիլ գեղոյ նորա՝ առ քեզ պահեսցես, զի ո՛չ երբէք գտաւ նման նմա՝ ի մէջ Յունաց աշխարհիս. ո՛ղջ լեր» (յԱգաթանգեղոս):

Ի խնդիր լինէր յայնժամ Տրդատէս եւ տեղեկացեալ եթէ ահա՛ մերձ ի թագաւորանիստ քաղաք իւր են եւ ստուգեալ եւս վասն չքնաղապանծ կուսին Հռիփսիմեայ՝ հանդէս հարսանեաց հրամայէր յարդարել, գրաւել զնա ի կնութիւն ինքեան. այլ նա ինքն անարատ հարսն փեսային Յիսուսի հաստատուն մնայր յերկնակրօն ողջախոհութեանն սրբութեան. մինչեւ ոչինչ այլ հնարս գտեալ արքային՝ բռնի ածել յարքունիսն սպառնացաւ. ուրանօր ի միում սենեկի աւելի քան զվեց ժամ մենամարտեալ ընդ սրբուհւոյ կուսին, թերեւս զօրել բռնաբարել զնա կարասցէ, բայց օրիորդն տկար՝ քաջացեալ ի վերին զօրութեանցն՝ զարքայն հսկայ առնէր յուսաբեկ. եւ անդէն զգետնեալ թողոյր այնպէս ի պալատանն վաստակեալ մինչ ի սպառ: Եւ ինքն ելեալ անտի եւ անցեալ ընդ բազմութիւն ամբոխին կուտելոյ, ելանէր ընդ Արեգ դուռն քաղաքին եւ խոտորեալ փոքր ինչ ընդ հիւսիս՝ ուր էր հնձանն տեղի բնակութեան նոցա եւ հասեալ անդր աւետիս մատուցանէր իւրոց տարակուսեալ ընկերացն զմեծամեծացն Աստուծոյ: Եւ անտի եւս յառաջացեալ ուղղակի յարեւելակողմն իբրեւ քարընկէցս երկուս: Ելանէր ի սարաւանդակի ի բարձրաւանդակ աւազին տեղի մի, մօտ ի բուն պողոտային, որ երթայր յԱրտաշատ քաղաք. իբրեւ եհաս յայնմ տեղի, ծունր եդեալ կայր յաղօթս» (յԱգաթանգեղոս, 66 երես):

Հասին անդէն ի վերայ իշխանք արքայի դահճապետօք հանդերձ լցեալ ցասմամբ, որոց խնդրեալ զլեզուն ի հատանել, ինքնին մատուցանէր. եւ ապա ի նմին տեղւոջ հարեալ յերկիր չորս ցիցս քառակուսի եւ պրկեալ յայնս զերանելի կոյսն չքնաղ՝ անշարժ յերկուց ոտիցն եւ յերկուց ձեռացն, լուցանէին ի ներքոյ զբազմաբորբոք ջահս. եւ ողորկ քարինս հոսեալ ի գոգ նորա ի վայր թափէին զաղիսն: Եւ դահճացն յարձակեալ ի վերայ մնացելոցն, որք էին մերձ անդր իբրեւ գառինք անարատք՝ ոմն յաղօթս բազկատարած, ոմն յարտասուս հոգեզուարճ հառաչմամբ կային պատրաստ մտանել ի փարախ երկնաւոր հօտապետին, յառագաստն լուսոյ մշտնջենաւոր պարերգութեանց եւ սուր ի վերայ եդեալ նուիրեցին Տեառն յանգէտս պատարագ ընդունելի, լինել փրկանք աշխարհի իւրեանց, յորոց մին տկար գոլով եւ հիւանդոտ (ըստ աւանդութեանն Մարիանէ անուն) հազիւ քայլափոխս ինչ արարեալ ի հնձանէ անտի ի զննին իւրոց ընկերաց, զնա եւս յերամս նոցին խառնէին նոյնօրինակ մահուամբ:

Այս ամենայն լինէր, բայց տակաւին անծանօթ մնայր ի բանտի սրբուհին Գայիանէ մայրպետ եւ սնուցիչ նոցին՝ երկու ընկերօք հանդերձ, զոր տարեալ էին անդր յարքունիսն յառաջագոյն ի հաճել զմիտս Հռիփսիմեայ առ ի լինել թագուհի Հայոց Մեծաց, բայց նորա զընդդէմն զօրինաւոր բան խրատու աւանդեալ սրբուհի սանին իւրում, եդեալն էր ի բանտի:

Ապա այնինչ տարակուսական ափշութեամբ զգիշերն ի գլուխ հանէր արքայն մեծ Տրդատ եւ լսէր եթէ դեռեւս կենդանի է կորուսիչն այնպիսի չքնաղագեղ կուսի, հրաման տայր վասն սրբուհւոյն Գայիանեայ սպանման՝ նախ զլեզուն ընդ ծոծրակն հանել եւ ապա սպանանել. վասն զի իշխեաց, ասէ, վնասակար խրատուն իւրով կորուսանել զայնպիսին, որ զդիցն գեղեցկութիւն ունէր ի մէջ մարդկան:

Արդ՝ ելեալ դահճապետին ետ հանել զնոսա զերեսին շղթայիւք երկաթի ի քաղաքէն ընդ դուռն հարաւոյ ընդ կողմն պողոտային, որ հանէր ի Մեծամօրի կամուրջ՝ ի տեղին յայն, ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս՝ ի ճախճախուտ տեղի մի մօտ ի պարկէնփոսն, որ շուրջ գայր զքաղաքաւն. եւ վարսեցին անդէն ընդ երկիր չորս չորս ցիցս միում միում ի նոցանէ: Եւ յետ այնորիկ պատառեցին զհանդերձս նոցա եւ պրկեցին զնոսա ի ցիցսն եւ ծակեցին զմորթս ի պճղունս նոցա եւ եդին փողս եւ փչելով այնպէս կենդանւոյն մորթեցին զերեսին եւս ի ներքուստ ի վեր մինչ ցստինսն. եւ ծակեալ զծոծրակն եւ զլեզուն ընդ այն հանէին Գայիանեայ: Եւ վարեցին զքարինս ընդ գոգս նոցա եւ քանզի դեռ կային կենդանի, բարձին եւ զգլուխս նոցա:

Ապա յետ մնալոյ զինն տիւ եւ զինն գիշեր պատուական նշխարաց սրբոց կուսանացն ի բացեայ անարատ ամենեւին եւ անմերձ ի թռչնոց եւ ի գազանաց խնամօք Տեառն, յելանել սրբոյն Գրիգորի ի Վիրապէն եւ ի գալն ի Վաղարշապատ քաղաք, յառաջնում աւուր առաջին հարցումն զնահատակացն առնէր, աներեւոյթ հոգւոյն զօրութեամբն տեղեկացեալ. «Իսկ անդէն սկսաւ հարցանել Գրիգորիոս՝ թէ ո՞ւր եդիք զմարմինք վկայիցն Աստուծոյ» (յԱգաթան. 76):

Զորս ժողովեալ սրբոյն Գրիգորի յիւրաքանչիւր տեղեաց եւ տարեալ ի հնձանն, ուր էին վանք նոցա, ամփոփէր ի պատառատուն հանդերձիկս նոցա. եւ ինքն ի նմին տեղւոջ կալնոյր օթեւանս եւ վարդապետէր բազմութեանն զարարչութենէն Աստուծոյ եւ զմարդանալոյն ծոցածին բանին հօր զաւուրս վաթսուն՝ մինչեւ տեսանէր զտեսիլ զարմանագործութեանցն Աստուծոյ եւ զցոյց մարդասիրական խնամոցն առ մարդիկ, յորում միջոցի զկնի տեսանելոյ զխարիսխն ոսկի ի վերայ նորա սիւնն հրեղէն, ի վերայ նորա թակաղաղն ամպեայ եւ խաչ լուսոյ ի վերայ նորա. տեսանէր զայլ խարիսխս երիս (յԱգաթանգեղոս 272). «Եւ նայեցայ եւ տեսանեմ այլ խարիսխս երիս՝ մի ի տեղւոջ ուր վկայեաց սուրբն Գայիանէ երկու ընկերօքն, եւ մի ի տեղւոջն, ուր վկայեաց Հռիփսիմէ երեսուն երկու ընկերօքն եւ մի ի տեղւոջ հնձանին»:

Զկնի այսոցիկ ամենայնի յորդոր մատուցեալ սուրբ Գրիգոր առ նորեկ հաւատընծայ արքայն եւ բազմութիւն մարդկանն ի պատրաստութիւն նիւթոց շինութեանց վկայարանացն սրբուհի օրիորդաց, ի ջերմեռանդ սէր շարժէին ամենեքեան՝ արքայն եւ արքայուհին, իշխանք եւ իշխանուհիք եւ հասարակութիւնն բովանդակ: Եւ փութացեալ ոմն ի քար, ոմն ի փայտ եւ այլք ոմանք յայլ հարկաւոր նիւթս՝ պատրաստէին, բերէին եւ կուտէին ի նշանադրեալ տեղիսն, ուր վկայեցինն եւ շող լուսոյն յերկնից ճառագայթեալ ցուցաւ. իսկ զճարտարապետութեանն պաշտօն ունէր ինքնին սուրբն Գրիգոր. ուստի յԱգաթանգեղոս 279. «Կանգնեալ երիս վկայարանս՝ մի ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին, ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ երեսուն երկու ընկերօքն, եւ զմիւսն շինեցին ի հարաւակողմն կուսէ անտի՝ ուր վկայեաց սուրբն Գայիանէ նորին սնուցիչ երկու ընկերօք, եւ միւսն մօտ ի հնձանն ի մէջ այգւոյն, ուր էին վանք նոցա»:

Կազմեցան եւ բեւեռակապ արկեղք ի մայր փայտից ըստ հրամայելոյ սրբոյն վասն իւրաքանչիւր սրբոց վկայիցն, յորս ամփոփեալ սրբոյն Գրիգորի ուրոյն ուրոյն նոցին իսկ պատառատուն հանդերձիւքն՝ կնքէր քրիստոսական կնքովն եւ հանգուցանէր ինքնին միայնակ ի դիրս հանգստեան:

Եկեղեցի եւ տեղի արկեղաց սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ եւ ընկերաց նորա

318. Վկայարան կամ տաճար սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ եւ վկայողացն ընդ նմա՝ ի նոյն տեղւոջ արտաքոյ քաղաքին Վաղարշապատու յարեւելից հիւսիսոյ նորա՝ ըստ վկայելոյ Ագաթանգեղոսի ի վեր անդր, հեռի գտանի ի Կաթուղիկէ եկեղեցւոյն աւելի քան զքառորդ ժամ մի. յայնմ իսկ տեղւոջ սուրբն Գրիգոր ըստ խնդրոյ արքային Տրդատայ տայ նմա իսկ արքայի զչափ արկեղացն՝ փորել, պեղել ինքնին արքայի հանդերձ Աշխէն տիկնաւն եւ Խոսրովիդուխտ քերբն (յԱգաթան. 281). «Եւ նա (սուրբն Գրիգոր) տայր նմա (արքայի) չափ զարկեղաց սրբոցն, զի հատեալ զտեղիսն իւրաքանչիւր բնակութեան՝ յօրինեսցէ ի ներքս մարտիրոսական յարկի հանգստեան Տեառն»:

Այս տեղի, զոր փորեաց արքայն ինքնին, ուրանօր եւ սուրբն Գրիգոր եդ զարկեղսն նշխարաց սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ եւ ընկերաց նորուն, անկանի ուղղակի ի ներքոյ բեմին սեղանոյ սրբազան խորհրդոյն: Առաքել պատմիչ, յերես 178. «Եւ մատուռն գերեզմանին Հռիփսիմէի խոր ի մէջ գետնոյն շինեալ ի ներքոյ աւագ բեմին եւ զբեմն ի վերուստ կողմանէ ի վերայ մատրանն կառուցեալ կազմեալք էին ի տեղւոջ իւրում ի մէջ աւագ խորանին»:

Սոյնօրինակ տեսանի եւ այժմ փոքրիկ մատուռն տեղւոյ արկեղաց սրբոցն կամարակապ օրօրոցաձեւ ի կոփածոյ քարանց, որոյ եւ բարձրութիւնն աւելի քան զչափ հասակի առն, ուղղակի ի ներքոյ բեմին եւ մուտ դրանն ի հիւսիսային աւանդատանէն ի ներքս անդր ի մատուռն ի խոնարհ երեք հարուստ աստիճանօք. այլ իսկ տեղի արկեղացն խորագոյն եւս քան այժմեան յատակ մատրանն գտանի:

 

319. Զայս տաճար, զոր ետ կանգնել սուրբն Գրիգոր յամի Տեառն 301, կործանեցին զօրք Շապհոյ արքայի Պարսից յամի 380:

Այլ վերստին նորոգեաց զայն սուրբն Իսահակ հայրապետ որդի Մեծին Ներսէսի՝ յամի 395, զորմէ գրէ Ստեփաննոս Ասողիկ (հատոր Բ-րդ, գլուխ Ա). «Սա (Իսահակ Պարթեւ) նորոգեաց զտաճար սրբոց կուսանացն զկործանեալն ի Շապհոյ թագաւորէ. եւ անգէտ տեղւոյն ոսկերաց սրբոյն Հռիփսիմեայ, խնդրովք յԱստուծոյ գիտակ եղեւ»:

 

320. Ապա անցեալ ի վերայ այնր երկրորդ շինութեանն ամք 223, այն է՝ յամի Տեառն 618, Կոմիտաս կաթուղիկոս, որ յառաջագոյն իսկ եռայր հոգւով ունել ժամանակ դիպող վերստին նորոգ հիմնարկութեամբ շքեղազարդել զտաճար սրբուհւոյս, որում եւ փակակալ իսկ էր, ի նստիլ իւր յԱթոռ հայրապետութեանն իսկ եւ իսկ ձեռն ի գործ էարկ եւ քակեալ զայն մթին շինուած հիմամբք հանդերձ, եւ գտեալ եւս զտապան չքնաղ կուսին կնքեալ կրկին կնքով սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյն Իսահակայ նորուն շառաւիղի՝ զոր ո՛չ համարձակեալ բանալ, յաւելու եւ զիւր կնիք եւ դնէ պատուով ի բացեայ. առ որ դիմէին գունդագունդ բազմութիւնք հաւատացելոց եւ գտանէին զառողջութիւն ամենայն ցաւոց: Եւ ինքն երանելի հայրապետն յաւարտ հասուցեալ զշինուած փառացի տաճարին սրբութեան, ամփոփէ ապա անդրէն զայն գանձ տիրապարգեւ ի պատրաստեալն տեղի, զորմէ կանխաւ քան զամենայն պատմաբանս Սեբեոս եպիսկոպոս, որ եւ ժամանակակից իսկ նմին Կոմիտասայ գրեա թէ յայս ձեւ օրինակի.

«Եւ եղեւ յամի ԻԸ, թագաւորութեանն Ապրուէզ Խոսրովու (Պարսից) քակեաց կաթուղիկոսն Կոմիտաս զմատուռ սրբոյն Հռիփսիմեայ ի Վաղարշապատ քաղաքի, զի կարի ցած եւ մթին էր շինուածն, զոր շինեալ էր սրբոյն Սահակայ հայրապետի Հայոց կաթուղիկոսի, որդւոյն սրբոյն Ներսէսի:

Արդ, մինչ քակէին զորմն մատրեանն, յանկարծակի լուսաւոր եւ չքնաղագիւտ արքունական մարգարիտն, այսինքն կուսական մարմնոյ սրբոյ տիկնոջն Հռիփսիմէի եւ քանզի անդամ անդամ յօշեցին զնա յօշեալ ի միմեանց եւ երանելի սրբոյն Գրիգորի կնքեալ մատանեաւ իւրով եւ մատանեաւ երանելոյն Սահակայ Հայոց կաթուղիկոսի զոր նա ո՛չ համարձակեցաւ բանալ. եւ կնքեալ իւրով եւս մատանեաւ, որ արժանի իսկ էր կնքել զայնպիսի մարգարիտ, որ ո՛չ ծովային, այլ մարգարիտ, որ ծնեալ ի թագաւորական ազգէ եւ սնեալ ի գիրկս սրբութեան եւ նուիրեալ Աստուծոյ, որում ցանկացեալ էին տեսանել զքեզ արդարք: Եւ խանդակաթ էր ի սէր երանելին Կումիտաս. չափ հասակի երանելոյն (Հռիփսիմեայ) ինն թիզ եւ չորս մատունս: Եւ դղրդեալ ամենայն կողմն գայր յերկրպագութիւն եւ բազում ախտաժետաց լինէր բժշկութիւն ամենայն ցաւոց: Շինեաց զեկեղեցին եւ զերանելին եթող ի բացեայ վասն գիճութեան որմոցն մինչեւ ցամաքիլ կրոյն. ապա ամփոփեցաւ ի կայեանս իւր»: Ի սմանէ առեալ պատմագրին Զ-րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի՝ գեղեցիկ տողէ զշինութենէ աստի.

«Զայսու ժամանակաւ (յելանել մեծին Հերակլի Յունաց յԱսորեստան եւ ի գերելն Խոռեմայ զօրավարի Պարսից զԵրուսաղէմ) մեծ պատրիարգն Կումիտաս զվկայարանն սուրբ Հռիփսիմեանց, որ նախ խրթին եւ փոքրատեսակ իմն էր շինեալ, եւս հրաշապէս եւ վայելուչ եւ նազելի եւ պայծառ շինուածով յարդարէր. ուր եւ պատահեալ սուրբ տիկնոջն Հռիփսիմեայ, ո՛չ սակաւ լինէր հոգեւոր մխիթարութիւն բնաւ իսկ Հայաստանեայցս: Եւ էր նա կնքեալ մատանեաւ սրբոյն Գրիգորի եւ սրբոյն Սահակայ. ապա եւ մեծի հայրապետին եւս Կումիտասայ ո՛չ համարձակեալ բանալ զնա՝ եդ եւ զիւր եւս կնիք ի վերայ նորա: Իսկ չափ հասակի սուրբ տիկնոջն՝ ինն թիզ եւ առ չորս մատունս. ապա շինեալ զեկեղեցին սուրբ եւ անդ ամփոփեալ ժողովէ զնշխար սուրբ տիկնոջն ի պատրաստեալ իւր կայանսն»:

Ունի այս տաճար սրբութեան զարձանագրութիւն այսր շինութեան յանուն Կոմիտասայ կաթուղիկոսի ի վերայ սեաւ վիմի մեծի եդելոյ ի գագաթ կամարին արեւմտեան դրան անդր քան զտանիք ներքնայարկի զանգակատանն, բայց առանց թուականի՝ յայս օրինակ.

«Ես Կոմիտաս եկեղեցապահ1 Սրբոյ Հռիփսիմէի, կարգեցայ2 յԱթոռ սրբոյն Գրիգորի եւ շինեցի զտաճար սրբոց վկայիցս Քրիստոսի»:

 

321. Անցեալ եւս ի վերայ շինութեանցն Կոմիտասայ ամք 1035,

այն է յամի Տեառն 1653. նորոգութիւնս առնէ ի բազում քայքայեալ տեղիս այսր եկեղեցւոյ՝ յորմունսն եւ ի տանիսն Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի եւ տայ կառուցանել գաւիթ փոքրիկ ի վերայ արեւմտեան դրանն չորս սեամբք, որոց երկուքն կից յորմն աստի եւ անտի դրանն, եւ երկուքն հանդէպ նոցին: Յիշատակագրութիւն այսց շինութեանց դնի ի վեր քան զարձանն Կոմիտասայ ի պատուանդանի քառաթեւ խաչին եդելոյ անդէն՝ յայս օրինակ.

«Ի թուիս ՌՃԲ (1653) Քրիստոսի ծառայ Փիլիպպոս կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց վերստին նորոգեցի զեկեղեցի սրբոց կուսանացն Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ»:

 

322. Իսկ ի յետին ժամանակս յամի 1790, Ղուկաս կաթուղիկոս Կարնեցի տայ կառուցանել զանգակատուն վայելուչ ի վերայ այնր յիշատակեալ փոքրիկ գաւթին (321) եղելոյ ի վերայ արեւմտեան դրան տաճարիս, արդեամբք Խաչիկ աղայի Ջնթլումեան, որոյ արձան յիշատակագրութեանն կայ ի ներքնայարկի զանգակատանս յորմն հիւսիսակողման դրանն, ըստ այսմ.

«Զանգակատունս այս յիշատակ իւր կանգնեալ,
Ազնիւ աղայ Խաչիկ իշխանն պերճացեալ,
Որ էր տոհմիւ քաջ Ջնթլումեան գովեցեալ,
Որդի պարոն Առաքելի յատկացեալ,
Նոր-Ջուղայու ի Հնդիկս գնացեալ,
Ի Կալկաթա մեծ քաղաքի բնակեալ,
Ուր եւ գործով պարծանք ազգի երեւեալ,
Ի բազում ազգս բարի անուամբ հռչակեալ,
ՅԱնգլիացւոց թագաւորէն օժտեցեալ,
Ոսկեայ մանեակ եւ պատկերաւ պսակեալ,
Իսկ զկնի վախճան բարի ընկալեալ,
Ռայ ընդ Չայի, Ղատն ի վերայ յաւելեալ.
Այսինքն է թիւ Փրկչին ՌՉՂ (1790)»:

 

323. Քառակուսի պարիսպ մենաստանիս հանդերձ բրգամբքն եւ քարաշէն կամարաւն մեծի դրանն հիւսիսային շինեցաւ ի հիմանց յամի 1776, արդեամբք Մկրտիչ եպիսկոպոսի՝ միաբանի Սրբոյ Էջմիածնի, որոյ արձան յիշատակարանի եդեալ կայ ի թեւ արեւելեան հարաւոյ կամարի դրան պարսպիս ի ներքին կողմանէ, յայս օրինակ.

«Շնորհիւ Տեառն Աստուծոյ արտաքին պարիսպ սրբոյ վանիցս հանդերձ բրգովքս եւ կամարակապ դրամբս, արդեամբք տեառն Սիմէօնի սրբազան կաթուղիկոսի սպասաւոր Մկրտիչ եպիսկոպոսին ի յիշատակ իւր եւ կրկնակի ծնողաց իւրոց հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց. ի ՌՄԻԵ [1776], ի յունիսի ելն»:

 

324. Պատմի եւ գիւտ նշխարաց սրբուհւոյ կուսին Հռիփսիմեայ եւ ընկերաց նորուն՝ բացի վերոգրելոցն, ի պատմութեան Առաքել վարդապետի Դաւրիժեցւոյ, զոր համառօտակի առաջի առնել ընթերցանելեաց ո՛չ դանդաղեսցուք:

«Ի ժամանակի անդ Մելքիսէթ կաթուղիկոսի Հայոց արք ոմանք միսիոնարք անուանեալք, որոց միոյն անուն Գլէլում (ըստ Չամչեանին՝ Գուլիելմոս) եւ միւսոյն Արքանճէլի, հանդերձ միով սպասաւորաւ գնացեալ շրջագայութեամբ եւ հասեալ յԱրարատ Հայաստանի յամի 1611, ի խնդիր լինէին նշխարաց սրբոց եղելոց ի Հայաստան եւ ըստ գրաւոր տեղեկութեանց իւրեանց իջանեն յԷջմիածին եւ ըստ խաբուսիկ բարուց իւրեանց ընտելանան ընդ հոգեւորականսն Էջմիածնի եւ մնան զաւուրս ինչ անդ:

Յայնոսիկ միջոցս երթեւեկեն ի վանս Կուսանացն, որք կային յայնմ ժամանակի յամայութեան. ապա հետախոյզ քննութեամբ հասու եղեալ, թէ նշխարք սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ գտանի ի ներքոյ բեմին եւ մուտ նորա ի մէջ հիւսիսային աւանդատանն՝ կարի մեծ վիմաւ ամրացեալ անհնարին ի բանալ զայն. յերթեւեկելն իւրեանց անդր, յաւուր միում քակեն զհիւսիսակողման ծայր աստիճանաց բեմին եւ մեծ աշխատութեամբ բացեալ զայն, մտանեն ի փոքրիկ մատուռն եւ պեղեալ խորագոյն զյատակ նորա՝ գտանեն զարկղն նշխարաց կուսին սրբոյ եւ հանեալ զայն ի մէջ եկեղեցւոյն՝ այնինչ սկսանին ժողովեալ զնշխարսն ի քսակ ինչ, հասանեն ի վերայ եպիսկոպոսք երկու Գրիգոր եւ Վարդան անուն, որք ի պատճառս զբօսանաց ելեալ էին անդր. զգաստացեալ նոցա տեսութեամբն նորոգ դիպելոյ եւ տեղեկացեալ իրացն եղելոց՝ զայրանան առ նոսա եւ յարուցանեն կագ եւ կռիւ՝ մինչեւ հարկանել զմիմեանս եւ վիրաւորիլ եւս գլխոյ եպիսկոպոսին Վարդանայ. եւ այնպէս երկոքին եպիսկոպոսքն զնշխարսն արկեղբ հանդերձ կորզեալ ի նոցանէ՝ բարձեալ ածեն յԷջմիածին. գնան զկնի պատրիկքն: Ընդ այս նորալուր համբաւ ժողովին ի հրապարակ անդր գիւղականք եւ միաբանք եւ Մելքիսէթ կաթուղիկոսն իսկ: Թէպէտ յարուցանէին անդ միաբանք վէճ ընդ պատրիացն, այլ դարձեալ մեղմէին զբանս՝ մնալով վրէժխնդրութեան կաթուղիկոսին. իսկ պատրիկքն տեսին թէ ոչի՛նչ փոյթ է նմա եւ զի յառաջագոյն հաճեալ էին զերեսս նորա, համարձակեցան. եւ այն ինչ առնուին ի նշխարաց անտի ի մոմշոր քսակ իւրեանց աւելորդութեամբ, յարեան եպիսկոպոսքն հանդերձ այլովք եւ ի բաց վարեցին զպատրիսն եւ առեալ եւս զգլուխ սրբուհւոյն ի նոցունց՝ եդին յարկեղ անդ. եւ բարձեալ զայն քրթմնջանօք զկաթուղիկոսէն՝ տարին անդրէն եւ ամփոփեցին ի նոյն իսկ ի տեղւոջն ի մէջ մատրան տաճարին խորագոյն եւս. եւ խճով եւ կրով ամրացուցեալ՝ եդին ի վերայ զվէմն տապանին: Խցին զայն մուտ յաստիճանաց բեմին ի մատուռն, ո՛չ այնքան կարգաւորեալ ամրութեամբ, զոր եւ մեք տեսաք. քանզի ի ներքուստ կողմանէ յարկ կամարի մատրանն յայն տեղի տակաւին կայ անշէն, իսկ ի վերուստ կողմանէ բեմին ամրացեալ ի յետնոց. այլ զբնական մուտ նորա, որ ի հիւսիսային աւանդատանէն, թողին բաց. եւ կայ այնպէս մինչեւ ցայսօր:

Ապա պատրիկքն զվերառեալ նշխարսն ի քսակն մոմշորեայ առեալ գնան յԵրնջակ ի գիւղն Ապարաներ. ուրանօր արարեալ զայն յերիս բաժինս՝ զմին ամփոփեն ի լեառն մերձ յայն գիւղ, զմին առաքեն ընդ հաւատարմաց յԱսպահան քաղաք Պարսից ի վանքն լատինաց Հուսէնիա անուանեալ եւ անդ արկեղբ դնեն ի տան ուրեք. եւ զմնացեալ զերրորդ բաժինն պահեն անդ առ ինքեանս:

Դաւիթ կաթուղիկոս Հայոց, որ անդ յԱսպահան քաղաքի գտանէր յայնժամ, տեղեկացեալ զայսմանէ միջնորդութեամբ Գրիգոր անուն սպասաւորի իւրոյ խորհրդակցեցաւ ընդ պատուաւոր հայազգիս ոմանս եւ նոքօք հանդերձ ծանոյց Միրզայ Մահամատ քաղաքապետին Ասպահանայ, յորմէ առեալ զօրականս՝ գնան եւ բառնան ի տանէ անտի զարկղն նշխարօք հանդերձ, զոր կնքեալ յիշեալ քաղաքապետին՝ աւանդ տայ ցխօջայ Սաֆար հայ իշխանն՝ պահպանել ցգալուստ շահին ի Դավրիժոյ:

Նա ինքն Դաւիթ կաթուղիկոս եւ խօջայ Սաֆարն գրեն զայսմանէ եւ զմնացեալ նշխարացն յԵրնջակ ի Դավրէժ առ Ջուղայեցի հայ իշխանն Նազար՝ եղբայր վերոյիշելոյն Սաֆարայ, որ էր սիրեցեալ յաչս շահին եւ էր առ նմա. եւ նա յայտնէ շահին. եւ առեալ զոմն արքունի պաշտօնատար հայ ազգաւ Աւետիք անուն, առաքէ արքունի հրամանաւ յԵրնջակ ի գիւղն Ապարաներ: Հասեալ անդր Աւետիքայ, կալնու զպատրիսն եւ կարելի միջոցօք պարսկային պատժոց ի յայտ բերէ զնշխարսն, թէ զեղեալն անդ ի տան եւ թէ զթագուցեալն արտաքոյ, զոր առեալ հանդերձ պատրեօքն՝ հասանի յԱստապատ եւ անդ հանդիպի Պօղոս վարդապետի Հայոց, ընդ որում բարեկամացեալ՝ տայ նմա ի նշխարաց անտի զմատնաչափ ոսկր մի. եւ անտի անցեալ՝ ժամանէ ի Դավրէժ առ վերոյիշեալ հայ իշխանն Նազար: Եւ ի տեղեկանալն զայսմանէ շահին, հրամայէ ուղարկել զնշխարսն յԱսպահան՝ առ խօջայ Սաֆարն յաւանդ մնալ ցանդրէն դարձիւր անդր եւ զպատրիսն թողուլ յազատ:

Ապա ի վերադառնալ շահին յԱսպահան եւ յայց ելանելն յաւուր միում ի տուն խօջայ Սաֆարին՝ դիպեալ են անդ եւ ոմանք պատրիկք յընկերացն վերոյիշելոց: Եւ ի մէջ այլոց առարկութեանց, յիշատակեալ են եւ զնշխարացն Հռիփսիմեայ եղելոցն անդ ի տան իշխանին. ուստի ի հրամայել շահին, բերեալ են զամենայն նշխարսն ի ներկայութիւն հանդիսականացն: Դիպուկ ժամ գտեալ պատրեացն խնդրեալ են ի շահէն՝ պարգեւել նոցա զմասն ինչ անտի: Յայնժամ առնու զմի ոսկր իւրով ձեռամբ եւ բեկեալ զայն դանակաւ, տայ զմասն ցպատրիսն. եւ նոցա առեալ զայն տարան ի Հնդիկս ի սահմանս Պումբայու եւ Սուրաթու ի Կուա, որ ընդ տէրութեամբ լիւսիտանացւոց եւ եդին անդ ի վանս Կուսանաց, ուր եւ ասի լինել ցայժմ: Իսկ զմիւս մասանց սրբուհւոյն՝ որ անդ ի տան խօջայ Սաֆարին Ջուղայեցւոյ, տե՛ս ի Պատմութեան Հայոց հատոր Գ, յերես 573: Եւ յԱռաքել պատմիչ ի ԺԶ գլուխ, յերեսսն 176 ց196:

Դարձեալ յամի 1653, ի նորոգութեան անդ տաճարի սրբուհւոյ կուսին Հռիփսիմեայ ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ Հաղբակեցւոյ յայտնեցան դարձեալ արկեղք նշխարաց սրբուհեացն, զորմէ գրէ Առաքել Դավրիժեցի՝ ըստ այսմ.

«Աստ եւս յայտ եկեալ գտաւ նշխարք սրբուհի կուսին Հռիփսիմեայ, ո՛չ միայն ի միում տեղւոջ, այլ յերիս տեղիս, զոր բաժին բաժին էին արարեալ եւ ամփոփեալ ի զգուշաւոր տեղիս. զերկու տեղաց նշխարքն ի մէջ վիմաց եդեալ էին եւ զմին, որ եւ բազում էր նշխարն, եդեալ էին ի մէջ փայտեայ արկեղ՝ որ է սնտուկ, լի՛ նշխարօք». ի ԻԵ գլուխ, յերես 322:

Ի յայտնութեան այսոցիկ ի խորութեան անդ յորմն մատրան ի վերայ վիմի տեսեալ Առաքել վարդապետի զգրուածս ինչ՝ առնու ի գիր եւ դնէ յիւրումն պատմութեան ի գլուխն Ե եւ է այս, ըստ հարազատ ձեռագրին.

«+Ո՜վ հրաշափառ եւ երջանիկ վկա՛յ անբաժանելի ծոցածին հօր եւ համազոյգ հոգւոյն կամողին ընդ ստորինս ասեմ, անոխակալ երկնաւոր փեսային հարսն, զբարեգործակ արքայն ունող. գոլով գլուխ միշտ եւ անընդհատ յաղագս ծանօթ քեզ սպասաւոր Սուրբ Հոգւոյն: Ո՜վ սրբուհի, աղաչեմ յիշատակողացս անուան քո բարեխօսութեամբ եւ աննուազ աղօթիւք լե՛ր պահապան եւ անդիս, որով հանդիսասցիս ստորնոցս լինել: Սո՛ւրբ կոյս արա՛գ օգնական, որ եւ պատսպարան եղիցիս յամենայնի յաղթող բարեբան:

+Յիշեա՛ եւ զիս, զոր նուիրեցայց իսկապէս ըստ անուանս վերստին աստուածագործողին կամահաճոյ յարկիս. զոհն մասնատի՛պս, որոյ շնորհօքն բաւականացայց աղաչեմ յա՛նձն եւ յարանուն քեզ Հռիփսիմէ:

+Յակոբ քահանայ սուրբ կաթուղիկէ արհի եպիսկոպոսարանին:

+Ես Խոսրովիկ ծառայ սուրբ Հռիփսիմէի:

+Սուրբ Ոլոգին:

+Ստեփաննոս»:

Արդ՝ այսքան բանքս, յորոց սկիզբն նկարեալ եմ նշան խաչի, ուրոյն գրեալք էին յորմն մատուռին, յորում եդեալ էին զսնդուկն եւն:... Եւ սկիզբն եւ կատարումն երկուց վկայարանացս՝ սրբուհւոյն Գայիանեայ եւ սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ եղեւ յամս երիս, զի ՌՃ [1651] թվին սկիզբն արարին նորոգութեան եւ ի ՌՃԲ [1653] թվին զերծան ի գործելոյ, բազում ծախիւք եւ յոլով աշխատութեամբ շինեալ կատարեցին ի փառս Քրիստոսի եւ սրբոց վկայից նորա:

 

325. Ի մէջ այսր տաճարի զառաջեաւ բեմին սրբոյ սեղանոյ, ուր դնի գրակալ ընթերցուածոց, է տապան երանելոյն Կոմիտասայ կաթուղիկոսի վայելչակերտ յարդարողի սրբոյ եկեղեցւոյս ըստ աւանդութեանն հասելոյ առ մեզ եւ վէմն, որ կայ ի վերայ հարթ հաւասար սալայատակին, է մեծ դրութեամբ եւ ձեւով տապանաքարի, որոյ նման ո՛չ գտանի ի բովանդակ սալայատակին անդ. եւ թէ լեալ իցէ յառաջագոյն ի նմա մակագրութիւն անուան, գուցէ ընդ այլ քայքայլեալ սալայատակացն՝ ի քանի նուագս նորոգութեանցն փոփոխեալ եւ անհետացեալ:

Ի մէջ անդ եկեղեցւոյս ի հիւսիսային դասու է տապան Փիլիպպոս կաթուղիկոսի Հաղբակեցւոյ վերջին նորոգողի տաճարիս, որոյ մահարձանն ի ժամանակս պատերազմաց մանրեալ եւ անհետացեալ գոլով, նոր ի նորոյ ետ կազմել Եփրեմ կաթուղիկոս ի թափանցիկ մարմարոնեայ վիմէ, որ ունի օրինակ արձանագրութեանն զայս. «Հազար հարիւր չորս թուին, մարտի քսան եւ հնգին վախճանեցաւ Հաղբակեցի Փիլիպպոս սքանչելագործ կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց եւ եդաւ սուրբ նշխարք նորա յայսմ շիրմի, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի»:

Շիրիմք երկուց կաթուղիկոսացն Կարապետի Ուլնեցւոյ եւ Աստուածատրոյ Համատանցւոյ գտանին ընդ զանգակատամբ արեւմտեան դրան տաճարիս. ի հիւսիսակողմն է Աստուածատուր կաթուղիկոսի, որ վախճանեցաւ ի 1725 ամի ի 10 հոկտեմբերի. իսկ ի հարաւակողման Կարապետին, որ վախճանեցաւ ի 1729 ամի յ2 հոկտեմբերի: Հասարակ վէմք տապանաց սոցա գտանին եւ արդէն, իսկ մարմարոնեայ ագուցեալքն յայնս անհետացեալ են ի ժամանակս պատերազմաց, որոյ վասն չեղեւ մեզ առնուլ զմակագրութիւն նոցին:

Յարեւելակողմն տաճարիս ի թիկանց սեղանոյ ի մէջ պարսպին են շիրիմք առաջնորդաց վանացս եւ ոմանց վարդապետաց, յորոց միջի է եւ շիրիմն մեծանուն վարդապետին Ստեփաննոսի հայ Լեհացւոյ, որ ի Միքայէլէ Չամչեանց կոչի Լէոպօլսեցի (յԳ-րդ հատոր, ԻԶ գլուխ, յերես 620): Եւ է մակագրութիւն տապանին այս գրուած.

«Յարկ.............. եդեալ պահի,
Մարմին մաքուր վարդապետի,
Աստուածաբան Ստեփաննոսի [1],
Որ տեղեաւն իսկ Լեհացի,
Անիւն ի գուբս այս ընկրկի,
Հազար հարիւր ընդ երեսնի,
Կրկին բառիւ Կ՝ թիւ հայկազնի,
Որք հանդիպիք տո՛ւք զողորմի,
Աստուած եւ ձեզ ողորմեսցի»:

Ի տապանէն Լեհացւոյ ընդ հարաւ, յութերորդումն տապանավիմի գրուած.

«Ողջոյն քեզ շիրիմ,
Ճշմարիտ տուն իմ,
Փախուցեալս ընկալ
Յաշխարհէս մոլեալ.
ԶԱնտօն ըզտըկարս,
Քրիստոսի ծառայս,
Զառաջնորդ ուխտիս,
Հռիփսիմեայ կուսիս.
Որ հազար թըվի,
Երկ հարիւր եօթի [1758],
Ըստ հաստչին բանի,
Հողս ի հող դարձցի»:

Զկնի այսր յերկրորդումն տապանի.

«Տապանս այս եւ յարկ շիրմի,
Է Ղազարու վարդապետի,
Որ էր տեղեաւ Աստապատցի,
Մեծի գահոյս յոյժ պիտանի,
Քաջ երաժիշտ եւ ժամասաց,
Յոյժ բանիբուն եւ դասասաց,
Եկեղեցւոյն կարգաւորօղ,
Ժիր քարոզիչ եւ ժամօրհնօղ,
Իսկ աստ առեալ զվախճան բարի,
Չուեաց առ Տէրն համայնի.
Արդ, որ ասէ սմա ողորմի,
Ի Քրիստոսէ զնոյն ընկալցի»:

Սամուէլ վանաց երէց մենաստանիս, որ գտաւ ի ժողովն Դունայ վասն ընտրութեան Ա Աբրահամ կաթուղիկոսի:

Վանք սրբուհւոյն Գայիանեայ եւ տեղի պատուական նշխարաց նորա եւ երկուց նահատակակից ընկերացն

 

326. Ի վեր անդր (317) ցուցաւ տեղի նահատակութեան սրբուհւոյ կուսին Գայիանեայ լինել ի հարաւկոյս քաղաքին արտաքոյ հարաւային դրանն՝ ոչինչ այնքան հեռի որպէս միւս երկուքն. եւ զի մին յերից լուսեղէն խարսխաց անտի էջ ի սոյն տեղի նահատակութեան սրբուհւոյս (յԱգաթան. յերես 272). «Մի ի տեղւոջ, ուր վկայեաց սուրբն Գայիանէ երկու ընկերօքն»: Եւ վասն շինութեան տաճարիս՝ անդ 279. «Եւ զմիւսն շինեցին ի հարաւակողմն կուսէ անտի, ուր վկայեաց սուրբն Գայիանէ նորին (Հռիփսիմեայ) սնուցիչ երկու ընկերօք»:

Յայսմ իսկ տեղւոջ սուրբն Գրիգոր հանդերձ բազմութեամբ հաւատացելոցն շինէ զվկայարանն եւ ի նմա ամփոփէ զնշխարս սրբուհւոյն Գայիանեայ եւ երկուց ընկերաց նորուն՝ յամի 301:

 

327. Զկնի այսորիկ շինութեան ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ անցեալ ամք 329՝ այն է յամի 630, Եզր կաթուղիկոս զառաջին զայն նսեմ եւ մթին շինուած եկեղեցւոյս քակեալ՝ նոր ի նորոյ ընդարձակ հիմնարկութեամբ տայ կառուցանել վայելչապէս, զորմէ Զ-րդ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ. «Իսկ ապա հայրապետն Եզր զվկայարան սրբոյն Գայիանեայ, զոր երբեմն խրթին եւ մթին էր զնա շինեալ. քակեալ զայն՝ եւս ընդարձակագոյն եւ պայծառագոյն զնա շինեաց կոփածոյ քարամբք եւ կրով ձուլելով եւ յարտաքուստ յարդարէր կայանս բնակութեան քահանայական դասուց ի պաշտօն աստուածային խորանին»:

 

328. Ապա յետ անցանելոյ հարուստ ժամանակաց ի վերայ շինութեանցն Եզրի եւ քայքայելոյ մեծ մասամբ այսր եկեղեցւոյ, Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի յամի 1652, նախքան զշինութիւն նորոգութեան վանաց սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ, նորոգէ զսա գրեա՛ թէ ըստ մեծի մասին եւ զկաթուղիկէն գլխովին, որ ի վերայ չորից սեանցն ի միջավայր տանեաց տաճարին. յայս կաթուղիկէ ի բաժնի արեւմտեան հարաւոյ յարտաքին կուսէ գրի թուական շինութեանն, ըստ այսմ.

«ՌՃԱ [1652] թուին նորոգեցաւ եկեղեցիս եւ շինեցաւ Կաթուղիկէս»:

Զնորոգութենէ աստի այսր տաճարի եւ զյայտնութենէ մաքուր նշխարաց երից սրբոց կուսանացս, այսօրինակ ստորագրէ Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի, զոր արժա՛ն է ընթեռնուլ.

«Բայց սրբոյն Գայիանեայ կուսին տաճարն առաւել աւերեալ էր, զի տանիքն բովանդակ իջեալ էր. միայն շուրջանակի որմունքն եւ չորեք սիւնքն կային կանգուն, գլուխն ի բաց եւ յստակ որմոցն աստ եւ անդ ծակոտեալ եւ խրամատեալ, որոց արար նորոգման սկիզբն կաթուղիկոսն տէր Փիլիպպոս մեծաիղձ կարօտիւ եւ ջանիւ եւ զբազում գանձս ծախելով նորոգեաց գեղեցկաշէն ի հիմանց մինչեւ ցգագաթ գմբեթին, յորոյ վերայ կառուցին զնշան տէրունական խաչին»:

 

329. «Եւ ի նորոգել զեկեղեցին սրբուհւոյ կուսին Գայիանեայ, գտեալ եղեւ սուրբ նշխար նորին եւ նորին ընկերացն... վասն զի ամենեքեան խոկային... իցէ արդեօք ի տեղին, թէ ոչ. քանզի աւագ խորանի ներքոյ շինեալ մատուռն, որ է դիր հանգստեան նշխարաց սրբոցս, աւերեալ էր բնաւին՝ ո՛չ միայն մատուռն, այլեւ ի վերայ նորին կառուցեալ աւագ բեմն աւերեալ եւ քանդեալ էր մինչեւ ցյատակն... »:

«Եւ յաւուրս նորոգման սորին աբեղայ ոմն տէր Յովհաննէս անուամբ, այր արդիւնաւոր եւ գործօնեայ եւ խորհրդական խորհրդով, զոր եւ տեառն Փիլիպպոսի կաթուղիկոսի կարգեալ էր զսա վերակացու եւ գործավար ի վերայ գործոյս այսորիկ. սա յաւուր միում պատճառանօք իմն յայլուր առաքեալ զամենայն գործող եւ առանձնացուցեալ զտեղին գիշեր եւ ցերեկ մի. եւ ինքն իւրովի միայնակ պեղեաց զտեղին, ուր կարծիք մտաց ազդեալ նշանակէր. եւ այնքան պեղեաց զհողն մինչեւ եհաս ցանշարժ հողն, յորոյ վերայ կառուցեալ էր հիմն եկեղեցւոյն. եւ անդէն եգիտ զերիս տապանս ի ներքոյ հիման եկեղեցւոյն, որոց մին էր ի կողմն հարաւոյ եւ մին ի կողմն հիւսիսոյ եւ երրորդն ի կողմն արեւելից: Եւ ընդ բանալ կափարչաց վիմաց տապանացն, իսկոյն բուրեցաւ հոտ անուշութեան նորասքանչ եւ զարմանալի... եւ տեսանէ զնշխարս իւրաքանչիւրոցն ի մէջ տապանացն սպիտակ փայլուն որպէս զձիւն եւ բովանդակ նշխարն անպակաս ի մէջ տապանացն... »:

«Եւ ապա առեալ զնշխար մի յոսկերաց սրբոցն առ ի նշան հաստատութեան. եւ ապա խփեալ զկափարիչ վէմսն ի վերայ տապանացն եւ խճով եւ կրով ամրացեալ փակեաց շուրջանակի զտապանսն եւ անհետ արարեալ զնշանսն եւ յարանց գործաւորաց ո՛չ ոք իմացաւ զայն: Եւ յետ կատարմանս այսորիկ զառեալ նշխարն, բերեալ եցոյց վարդապետաց եւ եղբարց ամենեցուն եւ պատմեաց զամենայն որպիսութիւնն... »:

«Եւ եղեւ գիւտ նշխարաց սրբուհւոյ կուսին Գայիանեայ եւ ընկերաց նորա եւ նորոգումն նորին եկեղեցւոյն, հազար եւ հարիւր եւ մէկ թուին եւ հոկտեմբերի ամսոյ տասն եւ ինն, յաւուր երեք շաբաթի» (յամի 1652):

 

330. Ապա Եղիազար կաթուղիկոս Հռոմկլայեցի յամի 1683 շինէ նորոգ հիմնադրութեամբ գաւիթ վայելուչ կից յարեւմտեան որմն եկեղեցւոյն աւելի երկայնեալ զայն քան զլայնութիւն տաճարին յերկուց կողմանց. եւ յերկոսին ծայրսն գաւթիս յարդարէ զերկուս փոքրիկ սեղանս կից յորմսն յանուն երկուց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի եւ ի վերայ այնց զերկուս փոքրիկ զանգակատունս. էած շուրջ զեկեղեցեաւս եւ զպարիսպ քառակուսի եւ կանգնեաց զայլ եւս շինուածս ի նմա ի բնակութիւն հոգեւորական դասուն. այսց շինութեանցս արձանագիր կայ եդեալ յաջակողմն արեւմտեան դրան տաճարիս ընդ յարկաւ գաւթին, յայս օրինակ.

«Ես տէր Եղիազար կաթուղիկոս սուրբ Էջմիածնի Հռոմկլայեցի գոլով, տեսի զամայութիւն սուրբ վանացս, որ յանուն սրբուհւոյն Գայիանեայ, շարժեցայ ի գութ հոգեւոր սիրով եւ պարսպեցի զսա սրահօք, յարկօք եւ խցերօք. նաեւ զգաւիթ եկեղեցւոյս կառուցեալ՝ յաջմէ խորան սուրբ առաքելոյն Պետրոսի եւ ի ձախմէ խորան սուրբ առաքելոյն Պօղոսի, յիշատակ հոգւոյ իմոյ. եւ ի Հայոց թուականիս ՌՃԼԷ (1688), ամէն»: Գրէ առ այս եւ Զաքարիա Սարկաւագ Յօհանավանից ժամանակակից այնմ ի հատորն Բ, գլուխ ԾԲ. «Նոյնպէս եւ ի սուրբ մայրն Գայիանէ շրջապատեալ պարսպեաց. եւ յարեւմտեան դրանն (եկեղեցւոյ) արտաքոյ կողմանէ շինեաց խորանս եւ ի նոյն տեղին հիւսիսոյ կողմն շինեաց զգերեզման իւր եւ զտնտեսատունն եւ զխուցսն, հաստատեաց եւ միաբանս» եւ այլն:

 

331. Ի գաւթի աստ ամփոփեալ կան մարմինք ոմանց կաթուղիկոսաց աթոռոյ Էջմիածնի՝ պատուեալ թափանցիկ մարմարոնեայ վիմօք. ի քարանց աստի եօթն հատ եւեթ գտանին արդէն ի վերայ այնց շիրմաց, իսկ այլքն ի ժամանակս պատերազմաց անհետ եղեն՝ ընդ այնց եւ արձանագրութիւնքն. ուստի զորս եւ գտաք ամբողջ, եդաք աստէն առաջի:

Ի հիւսիսակողման անդ.

Ղազարու Ջահկեցւոյ.

«Չքնաղ տապանս է հրաշալի,
Առն մեծի գիտնականի,
Տեառն Ղազարու հայրապետի,
Հանուրց Հայոց պատրիարգի,
Որ ի մարմնի քաղցրավարի,
Բարւոք մահուամբ վերափոխի,
Դիմեալ առ Տէր ի նա հանգչի,
Որում բաղձան հոգիք բարի.
Ի մին հազար երկ հարիւրի [1751],
Մերս հայկազնեայ թուականի,
Ի ծաղկազարդ յօր վերջ մարտի,
Աստ ամփոփեալ վերապատուի»:

 

Յակովբայ Շամախեցւոյ.

«Քրիստոս Որդի Հօր Միածին,
Դատօղ ազգի մեր մարդկային,
Յորժամ գայցես փառօք կրկին,
Առ ի դատել զամենեսին.
Ողորմութեամբ յայնժամ քոյին,
Եւ գթութեամբդ աստուածային,
Յիշեա՛ զհոգի քո ծառային,
Որ է սրբոյ արեանդ քո գին.
Տեառն Յակովբայ հայրապետին,
Շամախեցի զոր կոչէին,
Յարքայութիւնդ մոյծ երկնային,
Դասեա՛ ընդ սուրբս ամենեսին:
Եղեւ թուականս ՌՄԺԲ [1763]
Եւ յամսեանն մարտի 21»:

Ի միջոցի երկուց այսոցիկ կաթուղիկոսաց ամփոփեալ է մարմին Եղիազարու կաթուղիկոսի Հռոմկլայեցւոյ ի ՌՃԼԹ թուականի Հայոց, յամի Տեառն 1690, յ8-րդ օգոստոսի:

 

Դաւիթ կաթուղիկոսի Էնէգեթեցւոյ.

«Ահա՛ դամբարան եւ յարկ բնակութեան,
Դաւիթ հօրն այն դիոյ հանգստեան,
Կաթուղիկոսի շնորհիւ օծութեան,
Եւ հայրապետի գահիս սրբութեան.
Որոյ դադարեալ ի խռովութենէ,
Զկնի հրաժարման ի վեհութենէ,
Սիրով միշտ գգուեալ ի պետէն մերմէ,
Սրբազան տեառն մեծէն Եփրեմէ.
Հանգեաւ սա յամի Տեառն Փրկչական
Հազար ութն հարիւր տասնեօթ թուական,
Ի նոյեմբերի աւուր միական,
Մեծաշուք փառօք եդաւ յայս տապան»:

 

Ի հարաւակողման անդ.

Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ.

«Քրիստոս Աստուած իմ Տէր բարի,
Լո՛ւր աղէտից քոյս ծառայի,
Դու կացուցեր զիս յայս կարգի,
Ի մշակել ըզքո այգի,
Իսկ ես անուամբ այս պաշտօնի,
Գտայ ծառայ ամենայնի,
Եւ որպէս թէ զպարտաւոր մի,
Փոխատուաց զիս մատնեցի,
Ոյց ետու եւ ծառայեցի,
Վարձն իմ զսուգ եւ զցաւ առի,
Այսու կենօք ողորմելի,
Ժամանակս իմ վճարեցի,
Այժմ ամօթով կամ առաջի,
Զի ծառայել քեզ չկարացի.
Արդ դու նայեա՛ց յիս քաղցրութեամբ,
Թո՛ղ զյանցանս ներողութեամբ,
Ուրախացո՛ առ քեզ կոչմամբ,
Եւ սփոփեա՛ քո սուրբ տեսլեամբ,
Վասն խաչիդ զոր պաշտեցի,
Եւ սուրբ անուանդ, զոր կրեցի.
Սիմէօն կաթուղիկոս Երեւանցի,
Ի ՌՄԻԹ [1780] թուի եւ յուլիսի 26-ի,
Ի Վարդավառ կիւրակէի»:

Կից յայս տապան ի հիւսիսոյ է շիրիմն Բ Աբրահամ կաթուղիկոսի Մշեցւոյ, որ վախճանեցաւ յամի 1734, ի 11 նոյեմբերի, որոյ մարմարոնեայ վէմ մակագրութեամբն հանդերձ անհետացեալ է. եւ կից սմին ըստ այնմ Մինասայ կաթուղիկոսի Ակնեցւոյ, որ վախճանեցաւ յամի 1753, ի 12 մայիսի, այսր տապանի վէմ գոլով կիսաբեկ եւ այն հատոր վիմին անյայտ, թողաք ի բաց զթերին մակագրութիւն:

 

Ղուկաս կաթուղիկոսի Կարնեցւոյ.

«Յարկ դամբարանիս է վեհին մեծի,
Տեառն Ղուկասու կաթուղիկոսի,
Բնիկ գաւառաւ էր սա Կարնեցի,
Հանդարտակենցաղ եւ ջանիւք բարի,
Թէպէտ դիպեցաւ դառն [ժ]ամանակի,
Պատեցեալ վշտօք ըստ փողոյն մեծի,
Այլ յօրէ կոչմանն եդ իսկ ի մտի,
Շքեղազարդեալ զգահն հրաշալի,
Որ եւ ետ ծաղկել կարի սխրալի,
Զմէջ տաճարին Միածնաիջի,
Նաեւ նորոգել ետ շուրջանակի,
Շինեալ եւ զայլ շէնս, որք են իսկ յայտնի,
Ապա ընկալեալ զվախճան բարի,
Դիմեաց առ Քրիստոս յոյսն ամենայնի,
Յորմէ ընկալցի զվարձս բարի,
Եւ յարքայութեան նորին հրճուեսցի.
Ամփոփեցաւ յամի Տեառն 1799, ի դեկտեմբերի 29, ի տօնի որդւոցն Որոտման»:

 

Յովսէփայ կաթուղիկոսի Տփխիսեցւոյ.

«Արղութեան քաջ արհին,
Տէր Յովսէփ պանծալին,
Կայսրընտիր արժանին,
Մեծ գահիս Միածնին,
Այլ տապար ժանտ մահուն,
Ի սա իսկ հար իսկոյն,
Որոյ կամք կալ յաթոռ,
Եմուտ աստ ի տուն խոր,
1801. յ9 մարտի»:

 

Վանք տկար կուսին Մարիանէի [2] միոյ յընկերացն Հռիփսիմեանց եւ տեղի նահատակութեան նորա

 

332. Տաճար կամ եկեղեցի Շողակաթ անուանեալ՝ գիտեմք ըստ յայտնութեան գրոց տիրապէս զԿաթուղիկէ մայր եկեղեցին Հայաստանեայց ի Վաղարշապատ եւ ո՛չ զայլ միւս եւս ի Հայս. բայց աւանդութիւն է բնակչաց կողմանցս պիտակաբար անուանել Շողակաթ եւ զայսր սրբոյ կուսի զվկայարան սակս շող լուսոյն ծագելոյ եւ ի վերայ տեղւոյ նահատակութեան սրբոյ կուսին ի տեսլեան անդ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի:

Այս տաճար յարեւելեան հիւսիս սրբոյ Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Էջմիածնի՝ հեռի ի նմանէ իբր քառորդ ժամաւ եւ ուղղակի յարեւմուտս տաճարի սրբոյն Հռիփսիմեայ իբրեւ յերկուս քարընկեցս՝ մերձ ի հնձանատեղին, ուր օթեւանս կալեալ էին սրբուհի կուսանքն, շինեցաւ յառաջն ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ, զի ի տեսլեան սրբոյն Գրիգորի յիջանել լուսեղէն խարսխացն՝ մին յերից խարսխաց անտի, ասէ ճառն՝ էջ ի տեղւոջ հնձանին (յԱգաթանգեղոս, 272). «Եւ մի ի տեղւոջ հնձանին». իսկ վասն շինութեան եկեղեցւոյս ասէ լինել մերձ ի հնձանն (յԱգաթանգեղոս, 279). «եւ միւսն մօտ ի հնձանն ի մէջ այգւոյն, ուր էին վանք նոցա» (317): Յորմէ յայտ է թէ՝ չեղեւ նահատակութիւն սրբոյ կուսին ի հնձանի անդ՝ թէեւ գրէ Ագաթանգեղոս. «Եւ մինաւորն որ ի հնձանին սպանաւ». այլ փոքր ինչ արտաքոյ քան զհնձանն, զի գոլով ինքն հիւանդոտ եւ տկար, հազիւ ուրեմն դողդոջուն անձամբ ել ի հնձանէն եւ այն ինչ փոքր մի հեռացեալ անտի՝ թերեւս ի տեսանել զկատարումն անմեղ գառանց ընկերաց իւրոց եւ կամ խառնիլ յերամս նոցուն, զի եւ ինքն հաղորդեսցի պսակացն պատրաստելոց, հասին անդէն դահիճք եւ յիւր վերայ, յորոց ընկալեալ զվկայական կատարումն յաստի կենաց, եհաս որում ցանկայրն: Քանզի յայտնի իսկ տեսանին եւ տեղիք երկոցունցն՝ Հնձանին, ուր է այժմ քակեալ փոքրիկ տաճար մի, որոյ որմունք մասնաւոր բարձր յերկրէ կան տակաւին կից հիւսիսակողման ճանապարհին, որ տանի յԵրեւան. եւ աւանդութիւն իսկ բնակչացս ստուգէ լինել նոյն: Իսկ նահատակութեան կուսին, ուր է այժմ եկեղեցին կառուցեալ յանուն սրբուհւոյն, հեռի ի մատրանէ հնձանին յարեւելս հիւսիսոյ դէպ յայգեստանսն իբրեւ յիսուն հասարակ քայլ, վասն զի եւ փախուստ կուսանացն ի հնձանէն ընդ յայգեստանսն եղեւ, որ են յարեւելս հիւսիսոյ նորա:

 

333. Յայս տեղի նահատակութեան սրբոյ կուսին ի սկզբան անդ ընդ երկուց եկեղեցեացն Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ ետ կառուցանել սուրբն Գրիգոր զվկայարան յանուն նորա՝ յամի 301, որպէս ասացաւ, այլ զկնի այնր մինչեւ ցամ Տեառն 1694, թէ ո՛յք ոմանք ձեռնարկեալ նորոգեալ իցեն զայս եկեղեցի, որպէս զմիւս երկուսն, չունիմք ինչ ծանօթութիւն: Եւ զի չունի ինչ մնացուած յառաջին շինութեանց անտի, զի թերեւս յարձանագրութեանցն լինէր տեղեկութիւն ըստ միւսոցն. այլ գլխովին նորոգ կառուցեալ է տաճարն ի հիմանց ի ժամանակս Նահապետ կաթուղիկոսի Ուրհայեցւոյ, արդեամբք Աղամալ իշխանին Շօռօթեցւոյ, յամի 1694, ի սրբատաշ քարանց բարեյարմար ձեւակերպութեամբ, միջակ դրութեամբ, եւ է փոքր քան զմիւս եկեղեցիսն եւ անսիւն. ունի եւ կաթուղիկէ ի միջավայր տանեացն եւ գաւիթ վայելուչ, յորոյ վերայ է եւ զանգակատուն փոքրիկ. ունէր եւ կրկին գաւիթ վիմակերտ ըստ տաճարին, այլ այն անկեալ տապալեցաւ ինքնին յամի Տեառն 1807:

Այս սուրբ տաճար ունի արձան յիշատակի շինութեանն ի վերայ արեւմտեան դրան ընդ յարկաւ գաւթին, այս օրինակ.

«Շնորհօքն Աստուծոյ Որդւոյն Միածնի,
Շողակաթ անուամբ տաճարս կանգնի,
Ի թուականիս մեր հայկականի,
Հազար եւ հարիւր քառասներեքի [1694],
Ի հայրապետութեան Սուրբ Էջմիածնի
Տեառն Նահապետի հօր սրբազանի,
Արդեամբք Աղամալ բարեպաշտօնի,
Գոլով քաղաքէն Նախիջեւանի,
Շինեաց յիշատակ փրկեալ զիւր հոգին,
Հօրն Աղաջանին, մօրն Նանակուլին.
Նաեւ կենակցին իւր Մարիամին,
Եւ որդւոց իւրոց Ալբերդիոսին,
Ագաթանգեղոսին, Աղէքսանդրոսին
Եւ Խարիսիմոս փոքր եղբայր սոցին.
Դստերաց իւրոց Նոյեմզարային,
Այլեւ զԱսանէթ եւ Նանակուլին,
Որք զմեզ յիշեն առ Տէր ի բարին,
Արժանի լիցին տեսութեան նորին»:

Այս մենաստան ունի ինչ ինչ սենեակս միաբանից, յորոց ոմանք են քարաշէն կառուցեալք ընդ եկեղեցւոյն եւ ոմանք ի հողոյ եւ ի փայտէ շինեալք ի յետնոց. ունի եւ պարիսպս ածեալ շուրջանակի ներքին եւ արտաքին հանդերձ բրգամբք. եւ ի բուրգն անկեան արեւմտեան հիւսիսոյ արտաքին պարսպի եդեալ կայ արտաքուստ խաչվէմ մի փոքրիկ բարձր յերկրէ երկկանգնաչափ, ուր ի պատուանդանի խաչին գրի այս ինչ. «Շինեցաւ հնձանեաց մատուռս ի թվին զՃ եւ Գ», որ երեւի լինել արձանն փոքրիկ մատրան եղելոյ ի տեղւոջ հնձանին, որ ցուցաւ ի վերոյ: Թերեւս ի կանգնել զայս բուրգ պարսպօքն հանդերձ առեալ յաւերակաց հնձանատեղւոյն, եդեալ իցեն աստէն, զի երթեւեկք յայգեստանսն, որ առ բրգամբս անցանեն, տացեն զարժանաւորն երկրպագութիւն տէրունական նշանիս, որպէս եւ ստուգէ այն պատմութիւն բնակչացս թէ՝ մինչեւ ի ժամանակս Ղուկաս կաթուղիկոսի Կարնեցւոյ դնէին առ սոյն բրգամբս գրակալ եւ Աւետարան ի վերայ՝ յերկրպագութիւն եւ ի համբուրումն բարեպաշտ անցորդացն ընդ այն. այլ այժմ այս սովորութիւն խափանեալ կայ:

 

334. Տեղի տապանի սրբոյ կուսիս Մարիանէի ի մէջ եկեղեցւոյս աւանդութեամբ ստուգի լինել ի մէջ աւանդատանն հարաւակողման, ուր որոշակի գտանի եւ տապանավէմ. բայց ճշմարտօրէն չգտանի, թէ արդե՛օք իսկապէս աստ ամփոփեցաւ մարմին սրբոյ կուսին, եթէ հաւաքեալ ընդ այլ կուսանացն զետեղեցաւ ի վկայարանի սրբոյն Հռիփսիմեայ: Այլ զի ըստ հաշուի թուոց նոցին երեւի լինել աստ, քանզի ամփոփեցաւ ի տապանի սուրբն Հռիփսիմէ երեսուներկու ընկերօք, սուրբն Գայիանէ երկու ընկերօք, լինին 36, մին եւս աստ, այն է՝ Մարիանէ, որովք լրանայ թիւ սրբուհեացն երեսուն եւ եօթն՝ ըստ վկայելոյ շարակնոցին յԱնձինք կուսանացն ի տառն Փ. «Փառաց ի փառս բարձրացեալ պարծին երեսուն եւ եօթեանքն, քանզի այս է թիւ երանեալ կուսանացն, որք անթառամ պսակեցան յանվախճան յաւիտեան»: Այլ թերեւս ասասցէ ոք զթիւն 37, լրացուցանեն սուրբ կուսանքն Նունէ առաքելուհին Վրաց եւ Մանի, որ ի Սեպուհ լեառն Դարանաղեաց: Բայց գրուածք Ագաթանգեղոսի եւ Շարակնոցին ճշտօրէն հային առ նահատակեալսն աստէն ի Վաղարշապատ քաղաքի:

Ի գաւթի աստ վանացս եւս ամփոփեալ կան մարմինք կաթուղիկոսաց Հայոց. նախ նորուն Նահապետ կաթուղիկոսի Ուրհայեցւոյ ի հիւսիսակողման անդ, որ ունի մակագրութիւն տապանի ըստ այսմ.

«Այս է տապան դամբարանի,
Տեառն Հայոց հայրապետի,
Սա Նահապետ անուամբ կոչի,
Որ է տեղեաւ Ուրհայեցի,

Ի թուին ՌՃԾԴ» (1705):

Աստ ամփոփեցաւ եւ մարմին Աբրահամ կաթուղիկոսի Կրետացւոյ ի հարաւակողմանն ի թուին Հայոց ՌՃՁԵ (1736): Այլ մարմարոնեայ վէմ տապանին բարձեալ գոլով անտի ընդ նմա անհետացեալ է եւ մակագրութիւն նորա:

Եկեղեցի կոչեցեալ Սուրբ Գրիգոր Առապարի

335. Հռչակաւոր եկեղեցի անուամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի յԱռապարին Վաղարշապատու մերձ յեկեղեցիսն նորա, այն է, որ այժմ ի բնակչացս առհասարակ Հանգուցեալ կոչի, այսինքն՝ Անկեալ, ի վայր խոնարհեալ, փլուզեալ բովանդակ շինուածովքն հանդերձ. եւ էր յիրաւի մեծահռչակ եկեղեցի ըստ լայնադիր եւ գեղեցկայարմար շինուածոցն, որպէս եւ վկայեն պատմաբանք ազգիս՝ շինեալ յԳ-րդ Ներսէս կաթուղիկոսէ Շինող անուանելոյ:

Զայսմանէ յայտնագոյնս գրէ պատմաբանն Սեբէոս եպիսկոպոս Բագրատունեաց ժամանակակից նմին Գ-րդ Ներսէս կաթուղիկոսի, յորոյ աւուրս գտաւ եւ ի ժողովի անդ ի Դուին քաղաքի եւ կոչէ զեկեղեցին յանուն երկնաւոր Զուարթնոցն. իսկ ի պատճառս ամփոփելոյ անդէն նշխարաց սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի, կոչեցաւ Սուրբ Գրիգոր:

«Յայնժամ արկ ի միտս իւր կաթուղիկոսն Հայոց (Գ Ներսէս) շինել իւր բնակութիւն մերձ առ սուրբ եկեղեցեացն, որ ի Վաղարշապատ քաղաքին, ի վերայ ճանապարհին, յորում ասեն՝ ընդառաջ եղեւ թագաւորն Տրդատ սրբոյն Գրիգորի [3], շինեաց անդ եւ եկեղեցի մի յանուն երկնաւոր զուարթնոցն, որոց երեւեալ ի տեսլեան սրբոյն Գրիգորի բազմութիւն երկնաւոր զօրացն եւ շինեաց եկեղեցին բարձր շինուածովք եւ չքնաղ զարմանալեօք արժանի աստուածային պատուոյն, որում նուիրեացն. ած ջուր եւ եբեր զգետոյն (Քասաղ) եւ արկ ի գործ զամենայն զվայրն առապար, տնկեաց այգիս եւ ծառատունկս եւ շուրջանակի պատուիրեաց զբնակութեամբն գեղեցկադիր յօրինուածով՝ բարձր պարսպաւ ի փառս Աստուծոյ»: Եւս ի վախճան պատմութեանն նա ինքն Սեբէոս եպիսկոպոս գրէ ըստ այսմ. «Իսկ կաթուղիկոսն Հայոց Ներսէս գնաց ընդ թագաւորին (Կոստանդնի) որպէս վերագոյն ասացի եւ չուեաց ընդ նմա ի Կոստանդինուպօլիս:... Եւ ապա յետ Զ ամի հալածանացն դարձաւ անդրէն ի տեղի իւր եւ հաստատեցաւ յԱթոռ կաթուղիկոսութեան, փութայր կատարել զշինուածոյն, զոր շինեաց ի վերայ պողոտային Վաղարշապատ քաղաքի»:

Ի ժամանակս իշխանին Աղուանից Վարազտրդատայ եւ կաթուղիկոսի նոցա Եղիազարու առաքի դեսպանութեամբ ի նոցունց անտի ի Հայս Իսրայէլ եպիսկոպոս ոմն առ իշխանն Արարատայ Գրիգոր Մամիկոնեան եւ առ Գ Սահակ կաթուղիկոս Հայոց սակս խորհրդոյ իրիք, որոյ եկեալ եւ տեսեալ աստէն ի Վաղարշապատ քաղաքի զպատուական նշխարս սրբոյն Գրիգորի, հայցէ զմասն ինչ միջնորդութեամբ Հեղինէ դշխոյն տիկնոջ իշխանին Գրիգորի, որ էր դուստր իշխանին Աղուանից եւ առնու զմասն յօրէնսուսոյց ծնօտէն եւ տանի ընդ իւր յԱղուանս, զորմէ տողէ եւ զեկեղեցւոյ աստի Մովսէս Կաղանկատուացի (հատոր Բ, գլուխ 38). «Ի ժամանակս յայնոսիկ բերեալ էր իշխանն մեծ զաւրավարին Հայոց (Մամիկոնեան Գրիգոր) ի Թորդանա ի Դարանաղեաց գաւառէն զնշխարս սրբոյն Գրիգորի բոլորովին ամենայն ոսկերաւքն հանդերձ յաշխարհն Հայոց յԱյրարատեան գաւառն ի Վաղարշապատ քաղաք, հանգուցեալ ի նորաշէն յարկս եկեղեցւոյն, զոր Մեծին Ներսէսի (Գ Ներսէս) շինեալ էր յանուն սրբոյն Գրիգորի: Ապա մեծաւ աղաչանաւք եկեալ Իսրայէլ եպիսկոպոսն առաջի կաթուղիկոսի եւ զաւրավարին» եւ այլն:

Իսկ Զ-րդ Յովհաննէս կաթուղիկոս պատմիչ զկնի յիշատակելոյ զշինութիւն երկուց եկեղեցեացն ի նոյն Գ Ներսէս կաթուղիկոսէ, առաւել եւս տեղեկութեամբ հանգամանաց յիշատակէ զմիւս զայս եկեղեցի երրորդ, յասելն.

«Դարձեալ յուսացեալ ի Տէր եւ ո՛չ զմտաւ ածեալ զկրթական արշաւանս հինիցն թշնամեաց գեղեցիկ իմն մոլութեամբ դնէ ապա հիմն մեծ եւ հրաշալի բազմապայծառ յարկի տանն Աստուծոյ ըստ անուանակոչութեան սրբոյն Գրիգորի, յանձն առնելով զկատարումն իմաստութեան շինողին Քրիստոսի: Իսկ ի հիմնարկել զաստուածակերտ փարախն բանաւոր հօտին Քրիստոսի, ի ներքոյ չորից սեանցն հաստահեղուսից բաժանեալ դնէ զնշխարս ոսկերաց սրբոյն Գրիգորի առ ի անշուշտ մնացականութեամբ պահիլ գանձոյն երկնաւորի ի գերչաց ապականչաց եւ ի պարծանս հաւատոյ քրիստոնէական կարգաց: Իսկ զքրիստոսադրոշմ եւ զպատուական գլուխն ո՛չ ի խորոջ, այլ արտաքոյ ի գզրոցի եդեալ դնէ ի գանձարանս աստուածութեանն ի յոյս բարեաց փափագողացն նմա եւ ի բժշկութիւն ախտակրելոցն»:

Ստեփանոս Տարօնեցի պատմաբան մականուն Ասողիկ կոչեցեալ, զբացայայտ ծանօթութիւն տեղւոյ եկեղեցւոյս այսորիկ գրէ (հատոր Բ, գլ. 2). «Սա (Գ Ներսէս) շինեաց եւ զմիւս եւս հրաշապայծառ եկեղեցին զՍուրբ Գրիգոր ի Վաղարշապատու Առապարին զանազան յօրինուածով»:

Շուրջ զեկեղեցեաւս ետ կառուցանել նա ինքն Գ Ներսէս կաթուղիկոս եւ զտունս բնակութեան ինքեան եւ հոգեւորական դասուց պաշտօնէից եւ զպարիսպս շուրջանակի զբնակութեամբն. եւ ի մերձակայ աւազուտ վայրսն ետ տնկել այգիս եւ ծառաստանս եւ այնպէս պայծառացուցանէր զվայրն գեղեցիկ արարուածովք զօրէն քաղաքաց:

Յետ պատմելոյ նորուն Սեբէոս եպիսկոպոսի զայսոցիկ շինարարութեանց որպէս տեսաւ ի վեր անդր, պատմէ եւ Զ Յովհաննէս կաթուղիկոս գեղեցիկ իմն դասաւորութեամբ.

«Բայց հայրապետն Ներսէս պարապ անձին գտեալ զարտաքոյս հրաշակերտ եկեղեցւոյն զոր իւր իսկ էր շինեալ, շուրջանակի պատուար պարսպով փակեալ ամրացուցանէր, յօրինեալ ի նմա յարկս բնակութեան ինքեան հաստահեղոյս կոփածոյ քարամբք: Այլեւ կարգեալ կացուցանէր ի նմա ամբոխութիւնս երդու մարդաց ըստ պայմանի քաղաքականաց եւ ածեալ ջուր ի Քասաղ գետոյ զամենայն աւազախիր դաշտավայրն ի գործ արկանէր. տնկէր այգիս եւ բուրաստանս ծաղկոցաց»:

Եւ որպէս երեւի ի բանից Մովսէսի Կաղանկատուացւոյ, բովանդակ ծախք շինութեան այսր եկեղեցւոյ շնորհեցան ի Կոստաս կայսերէ Յունաց ըստ պատմելոյ նորին Կաղանկատուացւոյ (հատոր Գ, գլուխ 15). «Իսկ Կոստաս սորին (Հերակլի) որդի ամս ԻԹ:... Նստի կաթուղիկոս Հայոց տէր Ներսէս ամս Ի:... Սա էր հայրագիր նորին Կոստանդնի եւ գանձիւք նորա շինեաց զբազմապայծառ փարախն բանաւոր հօտից ի քաղաքի դաշտի զսուրբն Գրիգոր: Եւ ի նաւակատիս կոչեաց զթագաւորն Հոռոմոց, ընդ որ յաւէժ հիացեալ ընդ շինուածն՝ ետ հրաման շինողացն գնալ զկնի իւր, զի զնոյնաձեւն յարմարեսցէ ի պաղատանն. եւ ո՛չ ժամանեալ Գաղատոսն՝ ի ճանապարհին վախճանիւր»:

Յայսմ եկեղեցւոջ նստաւ երբեմն եւ Գէորգ կաթուղիկոս Հայոց ըստ առաջ բերելոյ հին Հայաստանի ի Թովմայէ Արծրունւոյ. «Բայց երանելի հայրապետն տէր Գէորգ... թողեալ զբնակելն ի Դուին, ելեալ բնակեցաւ ի Նոր Քաղաքին (ի Վաղարշապատ) ի մեծ եկեղեցւոջն, որ յանուն սրբոյն Գրիգորի շինեալ էր երանելոյն տեառն Ներսիսի Երկրորդի (երրորդի) Հայոց կաթուղիկոսի»:

Այս հռչակաւոր եկեղեցի եկաց կանգուն ի շինութեան ո՛չ կարի ընդ երկար՝ ըստ ակնարկելոյ բանիցն Ստեփաննոսի Ասողկայ եւ Կիրակոսի Գանձակեցւոյ, զոր յառաջ բերեն ըստ այսմ Ասողկայն. «Գագիկ արքայ Հայոց խորհուրդ բարի ի յանձին կալեալ՝ զմեծաշէն եկեղեցին որ ի Քաղաքուդաշտի անուամբ սրբոյն Գրիգորի շինեալ, որ էր փլեալ եւ կործանեալ, կամեցաւ նոյնաձեւ չափով եւ յօրինուածով յարդարել ի քաղաքն Անւոյ» (Գ, 47): Եւ Կիրակոսին՝ «Սա (Ներսէս կաթուղիկոս) շինեաց զվկայարան սրբոյն Սարգսի ի Դուին... եւ զսուրբն Գրիգոր զարմացուցիչն տեսողաց, որ յետոյ աւերեցաւ ի տաճկաց»:

Արդարեւ տապալումն եկեղեցւոյս հանդերձ այլովք շինուածովքն երեւի լինել յօտարազգի թշնամեաց, զի բովանդակն գրեա՛ թէ ի հիմանց քակեալ կայ. բեկորք որմոց եւ տանեացն, որ անկեալ դնին առ տեղեաւն, գուշակեն զհաստապինտ շինուածոցն, եւ շրջանակ հիմունք նորա. եւ ընդարձակութիւն միջոցաց չորից մեծամեծ սեանցն զմեծութենէ եւն. յայսոցիկ ծանօթութեանց բաւականաչափ ստուգին միտք գրուածոց պատմագրացն ազգի Հայոց, որք խօսին զմեծութենէ եւ զգեղեցկութենէ սորին եւ անուանեն Զարմացուցիչ տեսողաց, ըստ հանգամանաց այնր դարու:

Աւերակն այսր եկեղեցւոյ եւ շուրջ զնովաւ մենաստանին գտանի մերձ յԱթոռ Էջմիածնի աւելի քան զկէս ժամ հեռաւորութեամբ ուղղակի յարեւելս նորա, ի տեղի արդարեւ բարձրաւանդակ եւ աւազուտ ի հարաւակողման ճանապարհին, որ տանի յԵրեւան քաղաք. կան այժմ եւ երեւին իսկ որպէս հիմունք եկեղեցւոյն եւ աւելի քան զմարդաչափ բարձրութիւնք սեանց զուրկ յարտաքին կոփածոյ քարանց. նմանապէս երեւին եւ հիմունք պարսպի նորա եւ բրգանցն եւ առ նովաւ սենեկացն իսկ, որ եւ ասի հանգած եկեղեցի եւ այժմ եւ անուն նորա Սուրբ Գրիգոր:

 

Վախճան Ա հատորոյ