Ուղեգրութիւն

[Ե] ՀԱԼԷՊ

Եւ անտի անցաք մէկ օրն ի հռչակաւոր [1] եւ մեծահամբաւ մայրաքաղաքն Հալապ [2]. եւ Հոգեւոր Տէրն տարաւ զմեզ ընդ իւր ի Դարպասն. եւ իջաք Եպիսկոպոսարանն։ Եւ կայր չորս եկեղեցի հուպ միմիանց մերձ Դարպասին՝ մէկ բակ, մէկ մարունի, մէկ հոռմի, երկու հայի՝ Սուրբ Աստուածածին եւ Սուրբ Քառսունք. եւ յայսմ [3] ամի [4] նոր նորոգած էր եւ մեծցուցած՝ լայն եւ ընդարձակ, գմպէթաշէն եւ սայլակապ, յոյժ գեղեցիկ եւ վայելուչ. եւ շինօղն էր խոճայ Սանօս՝ եղբայր խոճայ Պէտիկին։ Զի էր Պէտիկն մեծ ոմն եւ երեւելի. զի որպէս փաշայ մի շրջէր, երեսուն, քառասուն եասախչով [5]. ունէր ենկիչերիք, սբահիք. եւ ասին թէ քսան եւ չորս ղալամ ամալ ունի. կօմրուկն, մուխթասիպութիւնն, սուպաշութիւնն, խաներն, համամնին եւ այլն ամենայն նորա ձեռքն էր։

Եւ այս քաղաքս մեծ պէնտէր է եւ շահրիստան. եւ յինքն կայ Հնու-Հնդուստանու մարդ, ամէն տեղաց վաճառական. եւ ինչ կումաշ կամիս, անդ գտանես։ Նստի անդ չորս պալիօս։ Եւ մեր սուրբ Աստուածածնայ [6] ժամն երեք խորան ունին Ֆռանկք, որ ամէն շաբաթ եւ կիրակի գան պատարագ առնեն. եւ թէ մերոնք պատարագեն, նոքա սուրբ Քառասունք երթան։ Բայց Մարունիք մեծ սէր եւ հնազանդութիւն կ՚առնեն մեր առաջնորդին. երբ ժամուն կ՚ելնեն, գան զաջն համբուրեն եւ արձակումն խնդրեն. եւ թէ ժամէն ելած չեն, անչափ պիտոր կենան, որ ժամն արձակի, խաչ առնուն, ապա երթան. իսկ Հոռոմք զայս ոչ առնեն։ Կան եւ Ասորիք յոլով եւ անուանիք. ունին քարէ եկեղեցիք այլ տեղ։

Եւ կայր մերձ եպիսկոպոսարանին քարէ խցեր Հայոց։ Եւ կաթողիկոսարանն ունէր ներքնատուն, միջնատուն եւ վերնատուն վիմաշէն։ Եւ պատրիարգն սուրբ Երուսաղէմայ եւ կաթողիկոս Սըսայ էր Յովանէս կաթողիկոս, որ [7] միշտ ի Հալապ նստէր։ Կայր եւ վարդապետ մի Յօհանէս Ուռհայեցի եւ արքեպիսկոպոս մի տէր Խաչատուր. լաւ տէր վարպետ մի. որք էին հիւրասէրք, հեզ եւ քաղցրաբան։ Կայր այլ եպիսկոպոս երեք. հինգ հաբեղայ եւ հինգ էրէց. եւ երեքհարիւր տուն հայի կայր։ Իմաստունք, փարթամք, գեղեցկատեսիլ, նման Ջուղայեցոց եւ Ամթեցոց՝ անուանիք եւ մեծ վաճառականք, որ մարդ ամաչէր երեսվին հայիլ։ Կայր խոճայ Ղանտիլն եւ այլ համբայք նորա քառսուն հազար, յիսուն հազար բեռան տէր։ Այլ եւ տներն մեծագին, տաշած եւ կոփած, բարձր եւ մեծ, նման Յամթայ տներուն տասն, տասնուհինգ հազար ղուռուշի։ Ունին եւ մարդավարութիւն [8]. եւ են մեծ վաճառականք. գնան Հնդուստան, Պաղտատ եւ Ասպահան։ Ունին եւ ազնիւ կերակուրք. եւ է ազգ մի ճաշ, զոր մըխլա կոչեն, նման պօրէկի, քառսուն, յիսուն ձու ածեն եւ զանազան բանջարօք, եւ աւելի քաբար դնեն, որ է… (դատարկ). առանց մըսի ի տապակի եդեալ տան ի փուռն. զարմանալի համ ունի։ Եւ զգեստ է նոցա սօֆ, խութնի, աթլաս. եւ վաթսուն, եօթանասուն, հարիւր չլայ չուխայ։ Բայց հայնակ, ոչ թուրքնակ չի գիտեն, միայն արապնակ զրուցեն. եւ գիր ընթեռնուն արպի լաւ, ոչ միայն աշխարհականք, այլ եւ քահանայք։ Եւ զամենայն գրեանս արապի լեզու թարգմանած, որպէս Լեհցիք եւ Ստամպոլցիք հայնակ չգիտեն։ Եւ է քաղաքն պարսպաւոր՝ աշտարակօք եւ ամրոցիւք. ունի տասն դուռն. եւ ամէն պուրճ թօբեր շարած. եւ ունի զատ ի բերթէ հիսար մի յոյժ ամրոց, անտաշ քարէ բարձր եւ սուր, նման Համուսայ բերթին. բայց սա ա՛յլ բարձր եւ մեծ, եւ բոլորն խանտակ, ի վերայ բարձրաւանդակ տեղ[ւ]ոջ. եւ անդր յոլով թօբեր հանած պատուհանիցն ի դուրս։ Եւ խանդակին մէջն մեծ եւ խոր, ու ջուր կայր. եւ ինչ ազգ ճանաւար ուզես, անդ տեսանես։ Եւ յայս կողմն ջրին Նասիմին է պառկել. որում վ[ե]րայ երկու ծառ բարակ եւ երկայն բուսել է։

Եւ ունի ՅԿԵ խան աւուր գլուխ՝ մի քան զմին լաւ, եւ անթիւ խանութ, կրպակք, պէզէսդան եւ այլն. եւ ինչ բան ուզես՝ անդ գտնուս, զի մեծ շահրիստան է։ Այլ եւ ֆռանկի խաներն, ուր պալիօսք նստին, լաւ չուխայ, աթլաս, քէմխայ եւ ֆռանկի խումաշ գտանես։ Նոյնպէս ազնիւ բաղանիք եւ ջուրն առողջ, լի եւ առատ։ Եւ կացաք անդ ամիս մի, զի մեծ սէր եցոյց մեզ Հոգեւոր Տէրն։

Իսկ յորժամ մեք ի Հալապ մտանէաք՝ կէս աւուր ճանապարհ դէմ մեզ երեկ Հայոց ազգն, արք եւ կանայք, ծերք եւ տղայք, երիտասարդք եւ կուսանք, այլ եւ Ասորիք, Խբդիք, Մարունիք, նաեւ Թուրքաց. զի ատաթ է յորժամ յԵրուսաղէմայ ըխտաւորք գան, պիտոր դէմ գնան։ Ապա զի Հոգեւոր Տէրն ընդ մեզ էր եւ քաղաքին առաջնորդն, վասն այն առաւել պատիւ արարին. եւ քաղաքն դղրդեցաւ [9] ։ Այլ եւ խոճայ Պէտիկն եկաւ երկու եղբարբք հեծեալ ի սպիտակ ձի արապի. ոսկիակազմ ականակուռ [10] ընդելուզեալ ակամբ [11] եւ մեծագին մարգարտօք սանձն, թամքն եւ այեարն. որ փայլզփայլի [12] տայր ոսկին եւ ակունքն եւ չափրազն դիպակաց պղպջուն եւ մեծածախ. ունէր ընդ իւր բազում ճորտ եւ ծառայ, սիբահիք եւ ենկիչարիք որպէս փաշայ մի. եւ իբրեւ մերձեցաւ նա՝ իջաւ ի ձիոյն եւ անկաւ յոտս կաթողիկոսին, ողջունեաց զնա։ Եւ իբրեւ նստաւ եպիսկոպոսօք, վարդապետօք եւ քահանայիւք եւ բազմամբոխ ժողովրդօք, որք եկեալ երանի տային աչացն եւ զաջն համբուրէին. եւ անտի դարձեալ առ ուխտաւորս եւ առ ծանօթս, առ սիրելիս եւ բարեկամս, ունելով ընդ ինքեանս րախի, գինի, կերակուր եւ այլն. եւ ուրախացեալ ընդ գալուստ նոցա գրկախառն համբուրէին զմիմիանս եւ նստեալ ի ճաշ զուարճանային։ Եւ ոչ ոք մնաց, որ ծանօթ չունաց կամ սիրելի, ո՛չ ծանօթ, ոչ ազգական. ո՛չ ես զոք ծանեայ [13], եւ ո՛չ ոք զիս. եւ մնացի ես միայն ի բացեայ [14] եւ մեկուսի, թափուր եւ ունայն [15]. տրտմեցաւ անձն իմ մինչեւ ի մահ, խռովեցաւ ոգի [16] իմ եւ արտասուս հարեալ հառաչեցի [17] եւ ասեմ զողբս զայս [18].

Յաշխարհս ես ի շուրջ եկի

չի գտայ սրտով սիրելի.

Զխելքուկս ի վ[ե]րայ բերի,

իմ բազուկս էր իմ սիրելի։

Ղարիպ եմ ու խիստ լալի,

այս օտար երկիրս որ եկի.

Չունիմ հայր, չունիմ եղբայր,

չունիմ ես ոչ մէկ սիրելի։

Մէկիկ բարեկամ պիտէր,

որ ասի տա՛ր տէրս ալանի.

Միթէ տեսնելով ըզնա

սակաւ սիրտըս մըխիթարի։

Միթէ մայրս երբ որ [19] ծնաւ զիս,

անիծեց թէ խարիպ լինիս.

Երթաս ի յօտար երկիր,

հայր ու մայր ՚ւ եղբայր չունենաս։

Որ տեղ քոյր ՚ւ եղբայր տեսնաս,

դարձընես զերեսիկդ ու լաս.

Ի խորոց սրտէ հառչես [20],

ու հազար վա՜յ անձինտ ասես։

Եւ սայլն ալ սնարք առնես

ի վերայ հողուն քնանաս.

Գլուխըտ ի վեր կալնես,

քան զԱստուած այլ ճար չունենաս։

Միթէ իմ Տէր ինձ խղճաս,

ղարիպ տնանկիս գթաս.

Փրկիչ ՚ւ օգնական լինաս,

փորձանացս որ գան ի վերաս։

Եւ յետ ճաշուն առեալ զՀոգեւոր տէրն եւ զՂուկաս եպիսկոպոսն եւ զայլսն՝ տանէին ի քաղաքն եւ երկու կողմանց բազմամբոխ ժողովուրդն որպէս պարիսպ էր՝ քրիստոնեայք եւ այլազգիք։ Եւ հարկանէին կանայք զշրթունս եւ ձայն իմն ածէին, ըստ սովորութեան Արապաց. նաեւ յեկեղեցիս հանդիսի աւուրս այսպէս առնէին կանայք։ Եւ այսպէս մեծաւ փառօք մուծին ի դարպասն։ Եւ ես տխուր դիմօք եւ լի սըգով երթայի մինակ ի հեռաստանէ, սրբէի զաչս եւ գոհանայի զԱստուծոյ։ Եւ այն օրն խոճայ Պէտիկն մեծ ընթրիս արար եւ ուրախութիւն մինչեւ յերիկունն։

Եւ կայր Հալապ բարձր պուրճ մի. այժմ մզկիթ է. եւ ասին թէ զանկակատուն է։