XVI
դարում,
երբ
Օսմանյան
կայսրությունը
հասնում
էր
իր
հզորության
գագաթնակետին,
եվրոպական
պետությունների
մոտ
առավել
ուժեղացավ
հետաքրքրությունը
այդ
պետության
նկատմամբ,
որի
անմիջական
արդյունքն
էր
պատմական
մեծ
ու
փոքր
աշխատությունների
հրապարակումը
Եվրոպայում։
Միայն
XVI
դարի
առաջին
կեսին
եվրոպական
հասարակությանը
հայտնի
դարձան
901
նման
աշխատություններ,
որոնց
համառոտ
նկարագրությունը
տրված
է
գերմանացի
արեւելագետ
Կարլ
Գյոլների
1961
թ.
Բեռլինում
ու
Բուխարեստում
հրատարակված
գրքում
[1]
։
Այս
ժողովածուում
մատնացույց
արված
աղբյուրների
մեջ
հայ
ժողովրդի
պատմության
տեսակետից
առավել
կարեւոր
են
1535
թ.
«Մեծ
թուրքի
(իմա՝
սուլթանի
—
Մ.
Զ.
)
նկատմամբ
Սոֆիի
տարած
հաղթանակի
մասին
Կոստանդնուպոլսից
ուղարկված
մի
նամակի
պատճենը»։
Իտալացի
Ջիովիի
(Պաոլո)
1538
թ.
ֆրանսերեն
թարգմանված
ու
Փարիզում
հրատարակված
հետեւյալ
վերնագրով
աշխատությունը.
«Թուրքիայի
կայսրերի
պատմությունը
վերջերս
լատիներենից
ֆրանսերեն
թարգմանված»
[2]
եւ
1547
թ.
դարձյալ
Փարիզում
հրատարակված
«Կոստանդնուպոլսից
ուղարկված
նամակների
պատճենը,
որը
պարունակում
է
Պարսկաստանի
թագավոր
Սոֆիի
մեծ
թուրքին
վերջերս
հասցրած
մեծ
պարտությունը…»
գիրքը
[3]
Կարլ
Գյոլների
կողմից
հրատարակված
աղբյուրների
ցանկից
երեւում
է,
որ
Թուրքիայի
մասին
Եվրոպա
ուղարկված
նյութերի
մեծ
մասը
գրված
է
լատիներեն։
Եվրոպական
պետութունների
հետ
Օսմանյան
կայսրության
հարաբերությունները
XVI
դարում
դարձան
ավելի
կայուն։
Միմյանց
նկատմամբ
թշնամական
դիրք
գրաված
եվրոպական
պետությունների
տարբեր
խմբավորումներ
աստիճանաբար
սկսեցին
իրենց
կողմը
գրավել
Թուրքիային։
Մյուս
կողմից,
թուրքական
վտանգը
Եվրոպայի
կենտրոնից
հեռացնելու
նպատակով,
եվրոպական
պետությունները
ձգտեցին
կանոնավոր
դեսպանություններ
ուղարկել
Կոստանդնուպոլիս։
Ավելի
ու
ավելի
հաճախ
տարբեր
մասնագիտությունների
տեր
եվրոպացիներ
սկսեցին
ուղեւորություններ
կատարել
Թուրքիայում։
Եվ
ահա,
դեսպանությունների
զեկուցագրերը
եւ
առանձին
ուղեգրությունները
բավականին
պատմական
նյութեր
են
հաղորդում
Օսմանյան
կայսրության
հասարակական-տնտեսական
եւ
քաղաքական
պատմության
մասին։
Այս
նյութերից
միայն
մի
մասն
է
առ
այսօր
հրապարակված,
մյուսը,
դժբախտաբար,
դեռեւս
մնում
է
Եվրոպայի
տարբեր
երկրների
արխիվներում։
Մասնակիորեն
հրատարակված
նյութերի
շարքին
կարելի
է
դասել
1839-1846
թթ.
ընթացքում
Ե.
Ա.
Ալբերիի
կողմից
լույս
ընծայված
«Սենատին
հղված
վենետիկյան
դեսպանների
զեկուցագրերը»
վերնագրված
փաստաթղթերի
ժողովածուն
[4]
։
Այդ
փաստաթղթերն
արտացոլում
են
1527-1577
թթ.
Արեւելքում
Ֆրանսիայի
վարած
քաղաքականությունը։
Համանման
փաստաթղթերի
մի
ժողովածու,
որն
ընդգրկում
է
1515-1580
թթ.
ժամանակաշրջանը,
պարունակում
է
նաեւ
1848-1853
թթ.
Է.
Շարիերի
կողմից
հրատարակված
չորս
հատորանոց
գիրքը
[5]
։
XVI
դարի
40-ական
թթ.
հայ
ժողովրդի
պատմության
ուսումնասիրության
համար
որոշակի
արժեք
ունի
ֆրանսիական
թագավոր
Հենրիխ
2-րդի
դեսպան
դ’Արամոնի
ուղեգրությունը
[6]
։
Նա
1548-1549
թթ.
մասնակցում
էր
սուլթան
Սուլեյման
Կանունիի
(1520-1566
թթ.
)
իրանական
արշավանքին
ու
օրը-օրին
նկարագրում
է
դրա
ողջ
ընթացքը։
Նա
արժեքավոր
տեղեկություններ
է
հաղորդում
Ամասիայի,
Թոխատի,
Սեբաստիայի,
Էրզրումի,
Վանի,
Մուշի,
Բիթլիսի,
Դիարբեքիրի
եւ
պատմական
Հայաստանի
մյուս
քաղաքների
մասին։
Դ’Արամոնի
հաղորդած
վկայություններից
եւս
մի
անգամ
պարզվում
է
այն
իրողությունը,
որ
արշավող
թուրքական
բանակի
սարսափից
բնակչությունը
ստիպված
լքում
էր
հայրենի
երկիրը։
Ֆրանսիական
դեսպան
դ’Արամոնի
վկայությունները
գրի
է
առել
իր
քարտուղար
Ժան
Շեզնոն։
Բնագիրը
հրատարակել
է
ֆրանսիացի
հայտնի
արեւելագետ-պատմաբան
Շառլ
Շեֆերը,
որը
գրքին
կցել
է
առաջաբան,
ծանոթագրություններ
եւ
ֆրանսիական
արխիվային
նյութեր,
որոնց
թվում
սուլթան
Սուլեյմանի
1549
թ.
Հենրիխ
2-րդին
հղած
նամակը,
ուր
սուլթանը
մասնավորապես
նկարագրում
է
շահ
Թահմասպի
հետ
հր
պատերազմները
եւ
թուրքական
բանակի
հարձակումը
դեպի
Վրաստան։
XVI
դարի
50-60-ական
թթ.
Թուրքիայի
ներքին
ու
արտաքին
քաղաքականության
ուսումնասիրության
տեսանկյունից
մասնակի
հետաքրքրություն
են
ներկայացնում
նաեւ
բելգիացի
դիվանագետ
Օժիե
Դիսլեն
վան-Բուսբեկի
(1522-1592)
թողած
հուշագրությունները
[7]
։
Բուսբեկը
որպես
ավստրիական
կայսր
Ֆերդինանդ
2-րդի
դիվանագիտական
ներկայացուցիչ,
1553
թ.
հաշտություն
կնքելու
նպատակով
ուղարկվեց
Թուրքիա,
ուր
մնաց
մինչեւ
1562
թ.
։
Թուրքիայի
մասին
իր
տպավորությունները
Բուսբեկը
շարադրեց
չորս
ընդարձակ
զեկուցագիր-նամակների
ձեւով,
որոնք
1589
թ.
առաջին
անգամ
լույս
տեսան
ֆրանսերենով։
Հետագայում
այդ
աշխատությունը
հրատարակվում
է
նաեւ
եվրոպական
այլ
լեզուներով։
Նույն
դարի
70-ական
թթ.
մեզ
հետաքրքրող
աղբյուրների
մեջ
առանձնահատուկ
տեղ
է
գրավում
շահ
Թահմասպի
իշխանության
վերջին
տարիների
Իրանի
ներքին
կացության
վերաբերյալ
Վենետիկի
հանրապետությանը
իտալացի
Վինչենցո
դ’Ալեսանդրիի
հղած
ընդարձակ
զեկուցագիրը
[8]
։
1571
թ.,
երբ
թուրքերը
սպառնում
էին
Կիպրոսին,
Վինչենցո
դ’Ալեսանդրին
Վենետիկի
հանրապետության
կողմից
ուղարկվեց
Իրան՝
շահ
Թահմասպին
հորդորելու
համատեղ
հանդես
գալ
Թուրքիայի
դեմ։
Վինչենցո
դ’Ալեսանդրիի
Վենետիկ
հղած
վերոհիշյալ
զեկուցագիրը
հեղինակի՝
Իրանում
երկար
ժամանակ
ապրելու
ու
շահական
պալատի
բարձրաստիճան
ներկայացուցիչների
հետ
շփվելու
անմիջական
արդյունքն
է։
Իրանի
եւ
Արեւելյան
Հայաստանի
հասարակական-տնտեսական
կյանքին
վերաբերող
արժեքավոր
վկայություններից
բացի,
Վ.
դ’Ալեսանդրիի
մոտ
տվյալներ
կան
XVI
դարի
70-ական
թթ.
Բիթլիսի
քուրդ
կառավարիչ
Էմիր
Շարաֆի
ապստամբության
ու
թուրքերի
կողմն
անցնելու
եւ
այս
առթիվ՝
տեղեկություններ
նաեւ
Բիթլիսի,
Վանի,
Ոստանի,
Բերկրիի,
Արճեշի,
Արծկեի
եւ
հարավային
Հայաստանի
այլ
քաղաքների
մասին
[9]
։
XVI
դարի
70-80-ական
թթ.
անգլիական
առեւտրական
կապիտալը
ամենաեռանդուն
ձեւով
սկսեց
իր
պայքարը
Արեւելքում
եվրոպական
մյուս
պետությունների
ներկայացուցիչների
դեմ՝
առեւտրի
բնագավառում
առանձնաշնորհումներ
ձեռք
բերելու
նպատակով։
Մշտապես
զարգացող
անգլիական
արդյունագործության
համար
առանձնակի
հետաքրքրություն
ուներ
Իրանի
հում
մետաքսը՝
բոժոժը։
Ե՛վ
հայկական
բամբակը,
ե՛ւ
իրանական
մետաքսը
ներմուծման
կարեւորագույն
ապրանքներն
էին
դառնալու
Անգլիայի
համար։
Անգլիացիներն
առաջինն
էին,
որ
Ջ.
Բարբարոյից
ու
Ա.
Կոնտարինիից
հետո
իրենց
ուշադրությունը
սեւեռեցին
Վոլգա-կասպիական
առեւտրական
ուղու
վրա։
XVI
դարի
կեսերին
վոլգյան
ուղին,
ընդհուպ
մինչեւ
Աստրախանը
ներառյալ,
անցել
էր
Մոսկովյան
պետության
գերիշխանության
ներքո։
Ուստի
անգլիացիները
շտապեցին
ռուսների
հետ
առեւտրական
գործարքներ
կնքել։
Այդ
գործի
առաջամարտիկը
հանդիսացավ
անգլիացի
նավագնաց
Անտոնի
Ջենկինսոնը,
որը
1557-1571
թթ.
ընթացքում
Վոլգա-կասպիական
առեւտրական
ուղով
ճանապարհորդություն
կատարեց
Բուխարա
եւ
Իրան։
Հետագայում
Ա.
Ջենկինսոնի
ձեռնարկած
գործը
շարունակեցին
անգլիական
առեւտրական
կապիտալի
մյուս
ներկայացուցիչները,
որոնց
թվում
Բերրոուն,
Չափմանը,
Էդվարդը,
Ջոնսոնն
ու
այլք։
Անգլիացիներին
հաջողվեց
ոչ
միայն
ձեռք
բերել,
ինչպես
նշվեց,
Վոլգա-կասպյան
առեւտրի
մենաշնորհը,
այլեւ
ազատ
իրավունք՝
իրանական
ապրանքներն
առանց
որեւէ
մաքսի
Ռուսաստանի
վրայով
փոխադրելու
Անգլիա։
Վոլգա-կասպիական
ուղիների
յուրացմանը
զուգընթաց,
անգլիական
առեւտրական
կապիտալը
ձգտում
էր
իր
համար
տեղ
ապահովել
այսպես
կոչված
լեւանտյան
ավանդական
ուղիներում։
Դեռեւս
1553
թ.
նույն
ինքը՝
Ա.
Ջենկինսոնը,
սուլթան
Սուլեյման
Կանունիից
ստացավ
հատուկ
առեւտրական
արտոնագիր,
որով
անգլիացիները
դասվում
էին
«…
առավել
առանձնաշնորհյալ
ազգերի»
թվին
[10]
։
Այդ
արտոնագիրը
հետագայում՝
80-ական
թվականներին,
դարձավ
ապագա
անգլիական
կապիտուլյացիայի
հիմքն
ու
լեւանտյան
ընկերության
հիմնադրման
սկիզբը
[11]
։
Այդ
բոլորը
իրավական
ձեւակերպում
ստացավ
անգլիական
թագուհի
Էլիզաբեթի
եւ
սուլթան
Մուրադ
3-րդի
միջեւ
կնքված
հատուկ
պայմանագրով։
Երկու
կողմերն
էլ
փորձեցին
այդ
առեւտրական
պայմանագրին
տալ
քաղաքական
բնույթ
[12]
։
Անգլիական
առեւտրական
կապիտալի
համար
բարենպաստ
այս
պայմաններում
1599-1600
թթ.
առաջինը
Թուրքիա
ուղեւորվեց
Թոմաս
Դալլամը,
որի
ուղեգրությունը
[13]
սույն
թեմայի
համար
նույնպես
որոշակի
արժեք
ունի։
Հայ
ժողովրդի
պատմության
հարցերն
ուսումնասիրողների
համար
առավել
հետաքրքիր
են
Ա.
Ջենկինսոնի
ընդարձակ
ուղեգրության
այն
էջերը,
որոնք
վերաբերում
են
Իրանի
ներքին
կացության
նկարագրությանը
եւ
նրա
առեւտրական
հնարավորություններին։
Չնայած
Ա.
Ջենկինսոնը
հիշատակում
է
այն
մասին,
թե
ինքը
եղել
է
Հայաստանում,
սակայն
որեւէ
մասնավոր
տեղեկություն
չի
հաղորդում։
Իրանի
վերաբերյալ
Ա.
Ջենկինսոնի
հաղորդած
վկայություններն
արժեքավոր
են
Արեւելյան
Հայաստանի
ընդհանուր
վիճակը
հասկանալու
առումով։
Այդ
տեղեկություններն
ամենից
շատ
արտացոլվել
են
1561-1563
թթ.
ընթացքում
Իրան
կատարած
նրա
ուղեւորության
հուշագրություններում։
1561
թ.
հունիսի
1-ին
դուրս
գալով
Աստրախանից,
Ա.
Ջենկինսոնը
Դերբենդի,
Շամախու,
Թավրիզի
վրայով
նոյեմբերի
2-ին
ժամանում
է
Ղազվին՝
շահ
Թահմասպի
նստավայրը։
Վերջինս,
նկատի
ունենալով
թուրքերի
հետ
կնքված
հաշտության
պայմանագիրը,
նպատակահարմար
է
համարում
անգլիացիներին
չտալ
որեւէ
առեւտրական
առանձնաշնորհում։
Հետագայում,
սակայն,
ինչպես
շահ
Թահմասպը,
այնպես
էլ
նրա
հաջորդները,
անգլիացիներին
տալիս
են
նման
առանձնաշնորհումներ։
Ա.
Ջենկինսոնի
հաղորդած
վկայությունները
հիմնականում
վերաբերում
են
Իրանի
տնտեսությանն
ու
առեւտրին,
սակայն
կան
նաեւ
քաղաքական
պատմությանը,
մասնավորապես
թուրք-իրանական
պատերազմների
վերաբերյալ
նյութեր։
Այսպես.
խոսելով
Թավրիզի
մասին,
նա
գրում
է,
որ
Իրանի
մեծագույն
քաղաքը
«…չունի
այն
առեւտուրը
կամ
վաճառականությունը,
ինչ
որ
նախապես
ուներ,
կամ
ինչպես
ուրիշ
(քաղաքներն)
են
այս
ժամանակ,
թուրքական
արշավանքների
պատճառով,
որոնք
Սոֆիից
գրավել
են
գրեթե
մինչեւ
հիշյալ
Թավրիզ
քաղաքը»
[14]
։
XVI
դարի
վերջի
Իրանի
տնտեսությանն
ու
քաղաքական
պատմությանը
վերաբերող
նյութերի
կարելի
է
հանդիպել
նաեւ
Ա.
Ջենկինսոնի
գործընկերներ
Արթուր
էդվարդսի,
Լորենս
Չափմանի,
Ջոն
Սպարքի,
Թոմաս
Բանիստրի
ու
այլոց
իրանյան
ուղեգրություններում,
որոնք
նույնպես
թարգմանված
են
հայերեն՝
Հովհ.
Հակոբյանի
կողմից
[15]
։
Այս
հեղինակների
մոտ
խոսվում
է
նաեւ
Եվրոպայի
ու
մասնավորապես
Վենետիկի
հետ
Ջուղայի
հայ
խոջաների
ունեցած
առեւտրական
հարաբերությունների
մասին։
Ինչպես
երեւում
է
անգլիացի
այս
ուղեգիրների
վկայություններից,
անգլիական
առեւտրի
ներկայացուցիչներն
ուղիներ
են
փնտրել
խանգարելու
հայ
խոջաների
եւ
Վենետիկի
միջեւ
ծավալված
ապրանքափոխանակությանն
ու
տիրանալու
Իրանի
հում
մետաքսի
արտահանման
մենաշնորհին։
Բայց
եւ
այնպես,
նրանք
խիստ
վախեցել
են
Արեւելքում
առեւտրական
հարաբերությունների
համար
գոյություն
ունեցող
բազմաթիվ
խոչընդոտներից
եւ
այն
աստիճան,
որ
բացականչում
են.
«…ավելի
լավ
է
ամբողջ
կյանքում
մշտապես
մնալ
մուրացկան
Անգլիայում,
քան
լինել
հարուստ
վաճառական
Իրանում»
[16]
։
Վերջապես,
XVI
դարի
վերջին
քառորդին
է
վերաբերում
անգլիացի
մի
ուրիշ
վաճառականի՝
Ջոն
Նյուբերիի
թողած
ուղեգրությունը,
ուր
նույնպես
հանդիպում
ենք
հայերի
եւ
Հայաստանի
մասին
ուշագրավ
վկայությունների։
Ջոն
Նյուբերին
որեւէ
առնչություն
չի
ունեցել
անգլիական-մոսկովյան
ընկերության
հետ։
Նա
1581-1582
թթ.
ընթացքում
առեւտրական
նպատակներով
ճանապարհորդել
է
Իրան
եւ
Հնդկաստան։
Վերադարձին՝
1581-1582
թթ.
ձմռան
ամիսներին,
եղել
է
Հայաստանում
եւ
ուղեւորվել
դեպի
Թոխաթ։
Թավրիզից
մինչեւ
Թոխաթ
ուղեգրության
թարգմանությունը
դարձյալ
տրված
է
Հովհ.
Հակոբյանի
կողմից
[17]
։
Շահ
Թահմասպի
մահից
հետո
Իրանում
ծայր
առած
գահակալական
կռիվներն
առժամանակ
դադարեցրին
դիվանագիտական
այն
բանակցությունները,
որ
վարում
էին
եվրոպական
պետությունները
Իրանի
հետ՝
վերջինիս
հակաթուրքական
դաշինքի
մեջ
ներգրավելու
նպատակով։
Դարավերջին,
սակայն,
երբ
Իրանում
իշխանության
գլուխ
է
անցնում
Շահ
Աբասը,
որի
ժամանակ
ոչ
միայն
վերջ
է
տրվում
գահակալական
կռիվներին,
այլեւ
սանձահարվում
են
կենտրոնախույս
ուժերը,
եվրոպական
պետությունների
հակաթուրքական
դաշինք
կնքելու
նախաձեռնությամբ
հանդես
է
գալիս
Անգլիան,
պայքարելու
Վենետիկի
դեմ՝
իրանական
հում
մետաքսի
արտահանությունն
իր
մենաշնորհը
դարձնելու
նպատակով։
Անգլիան
ձգտում
էր
ամեն
կերպ
վերացնել
այն
բոլոր
խոչընդոտները,
որ
Թուրքիան
հարուցում
էր
իրանական
մետաքսի
արտահանության
առաջ։
1599
թ.
Շահ
Աբասի
պալատում
հայտնվեց
անգլիացի
սըր
Անտոնի
Շիրլեյը,
որն
առաջարկում
էր
իր
զինվորական
ծառայությունները։
Անգլիական
կառավարության
ներկայացուցիչների
կողմից
Անտոնի
Շիրլեյը
ուղարկվել
էր
Իրան՝
համոզելու
Շահ
Աբասին
մտնել
հակաթուրքական
դաշինքի
մեջ
ու
անգլիական
հպատակներին
որոշ
առեւտրական
առանձնաշնորհումներ
տալ։
1598
թ.
մայիսի
24-ին
իր
եղբոր
Ռոբերտ
Շիրլեյի
ու
այլոց
հետ
նա
մեկնեց
Վենետիկից
եւ
ուղեւորվեց
դեպի
Իրան։
Այստեղ
Շահ
Աբասի
զորավար
Ալլահվերդի
խանի
միջնորդությամբ
Շահ
Աբասը
տվեց
հակաթուրքական
դաշինք
ստեղծելու
մասին
իր
համաձայնությունը։
Նա
Անտոնի
Շիրլեյին
լիազորեց
իր
անունից
բանակցություններ
վարելու
գերմանական
կայսր
Ռուդոլֆի,
Հռոմի
պապի,
Վենետիկյան
հանրապետության
եւ
իսպանական
թագավորի
հետ։
Ապա
Անտոնի
Շիրլեյի
հետ
նա
Եվրոպա
ուղարկեց
նաեւ
իր
ներկայացուցիչ
Հյուսեին
Ալի
Բեկին։
Իրանում
գտնվելը,
ապա
նաեւ
եվրոպական
երկրներում
շահի
անունից
վարած
բանակցությունները
Անտոնի
Շիրլեյը
գրի
է
առել
ուղեգրության
ձեւով
[18]
։
Հռոմում
Անտոնի
Շիրլեյը
կաթոլիկ
եկեղեցու
պետին
հավաստիացնում
էր,
որ
իրանաբնակ
բոլոր
«հերձվածողները»,
այսինքն
հայերը,
վրացիները
եւ
այլք,
հպատակություն
են
հայտնելու
իրեն,
եթե
պապը
կազմակերպի
եվրոպական
պետությունների
հակաթուրքական
դաշինքը
[19]
։
Նման
հավաստիացման
հիմքում
ընկած
կարող
է
լինել
Անտոնի
Շիրլեյի
տեղեկությունը
հայերի,
վրացիների
կողմից
եվրոպական
պետություններին
արված
օգնության
դիմումների
մասին
եւ
Շահ
Աբասի
մտադրությունը
օգտագործել
հայ
բանագնացներին
Եվրոպայի
հետ
վարվելիք
դիվանագիտական
բանակցություններում։
Երբ
Շահ
Աբասի
դիվանագիտական
ներկայացուցիչ
Հյուսեին
Ալի
Բեկը
շրջագայում
էր
եվրոպական
մայրաքաղաքներում,
գերմանական
կայսր
Ռուդոլֆը
Շահ
Աբասի
մոտ
էր
ուղարկել
հատուկ
պատվիրակություն
տրանսիլվանացի
իշխան
Կակաշ
դե
Զալոնկեմենիի
ղեկավարությամբ՝
Եվրոպայի
հետ
Շահ
Աբասի
ծրագրած
դաշինքի
մասին
լրացուցիչ
տեղեկություններ
ստանալու
նպատակով։
Մյուս
կողմից,
Էտիեն
Կակաշը
կայսեր
կողմից
հանձնարարություն
ուներ
ռուսական
ցարին
ներգրավելու
հակաթուրքական
դաշինքի
մեջ
[20]
։
Դեպի
Իրան
ուղեվորության
ժամանակ
Էտիեն
Կակաշին
ուղեկցում
էր
Գեւորգ
Թեկտանդեր
ֆոն
դեր
Յաբելը։
1603
թ.
հոկտեմբերի
25-ին
Լենքորանից
ոչ
հեռու
գտնվող
իրանական
Լանցեն
քաղաքում
պատվիրակության
ղեկավարը
մահանում
է,
եւ
Թեկտանդերը
ստիպված
է
լինում
ինքը
կազմել
կայսերը
ներկայացվելիք
զեկուցագիրն
Իրան
այցելելու
մասին։
Մենք
օգտագործել
ենք
Շառլ
Շեֆերի
հրատարակությունը
[21]
։
Թեկտանդերը
գտնվել
է
Շահ
Աբասի
բանակում,
որը
թուրքերի
դեմ
պատերազմ
էր
վարում
Արեւելյան
Հայաստանը
նրանց
ձեռքից
հետ
խլելու
նպատակով։
Նա,
որպես
ականատես,
նկարագրում
է
Թավրիզի,
Մարանդի,
Նախիջեւանի,
Երեւանի
գրավումը
Սեֆյանների
կողմից։
Շահի
թույլտվությամբ
նա
եղել
է
նաեւ
Էջմիածնում
ու
տեսակցություն
ունեցել
հայոց
կաթողիկոսի
հետ։
Թեկտանդերի
հաղորդած
վկայությունները
համընկնում
են
հայկական
աղբյուրների
հաղորդած
տվյալներին։
Իսպանիան
դեռեւս
Ֆիլիպ
2-րդ
թագավորի
ժամանակ՝
XVI
դարի
80-ական
թթ.,
շահ
Մուհամմեդ
Խուդաբանդայի
հետ
բանակցություններ
էր
վարում
մի
կողմից
առեւտրի
բնագավառում
առանձնաշնորհումներ
ստանալու,
մյուս
կողմից՝
Թուրքիայի
դեմ
միացյալ
ճակատ
կազմելու
նպատակով։
Սակայն
դիվանագիտական
այդ
փորձերը
հաջողություն
չէին
ունեցել։
Ֆիլիպ
2-րդը
ընթանալով
իր
հոր
ծրագրած
ուղիով,
Իրանի
հետ
նոր
դիվանագիտական
շփման
մեջ
մտավ՝
1601
թ.
այդ
երկիր
ուղարկելով
եւս
մի
պատվիրակություն՝
բաղկացած
Հնդկաստանի
իր
ներկայացուցիչներից։
Այդ
պատվիրակության
մեջ
էր
նաեւ
ավգուստինյան
հոգեւորական
Անտոնիո
դե
Գուվեան,
որը
եւ
դարձավ
Շահ-Աբասի
կյանքին
ու
քաղաքական
գործունեությանը
նվիրված
մեծարժեք
ու
հավաստի
գրքի
հեղինակը
[22]
։
Իսպանական
պատվիրակությունը
1602
թ.
փետրվարի
15-ին
դուրս
է
գալիս
Գոայից
եւ
սեպտեմբերի
4-ին
հասնում
իրանական
Մաշհադ
քաղաքը՝
Շահ-Աբասի
այն
ժամանակվա
նստավայրը։
Իսպանական
պատվիրակությունն
ընդունելության
ժամանակ
շահին
հավաստիացնում
է,
որ
Հնդկաստանի
փոխարքան
որեւէ
մտադրություն
չունի
ռազմական
արշավանք
կազմակերպելու
Պարսից
ծոցում։
Ապահով
իր
թիկունքից,
ինչպես
այդ
մասին
գրում
է
Անտոնիո
դե
Գուվեան,
Շահ-Աբասը
պատերազմ
է
հայտարարում
Թուրքիային։
Անտոնիո
դե
Գուվեայի
աշխատությունն
ընդգրկում
է
Շահ-Աբասի
կողմից
Թուրքիայի
դեմ
ձեռնարկված
պատերազմի
սկզբից,
այսինքն
1602
թ.
աշնանից
ընդհուպ
մինչեւ
1608
թ.
ընկած
ժամանակաշրջանը։
Հաղորդված
նյութերի
առատությամբ
ու
խորությամբ,
արված
նուրբ
դիտողություններով
Անտոնիո
դե
Գուվեայի
այս
գիրքը
հայ
ժողովրդի
պատմության
ուսումնասիրության
համար
բացառիկ
արժեք
ունի։
Բերված
վկայությունները
հավաստի
են
եւ
զերծ
իրանական
ու
թուրքական
աղբյուրների
միակողմանի
մեկնություններից։
Աշխատության
մեջ
հեղինակը
մեծ
համակրանքով
ու
ցավով
է
գրում
թուրք-իրանական
պատերազմների
ընթացքում
հայ
ժողովրդի
կրած
անլուր
տառապանքների
մասին.
երկասիրության
երրորդ
գրքում,
որ
վերնագրված
է
«Հայերի
ստրկացման
ու
նրանց
բռնագաղթի
մասին»,
սրտաճմլիկ
տողերով
մանրամասն
նկարագրվում
է
հայերի
բռնագաղթի
դժնդակ
պատկերը
[23]
։
Անտոնիո
դե
Գուվեայի
գլխավորած
պատվիրակությունից
հետո
Իսպանիան
1618
թ.
Իրանի
հետ
անմիջական
դիվանագիտական
եւ
առեւտրական
հարաբերություններ
հաստատելու
մի
նոր
փորձ
կատարեց։
Այդ
նպատակով
Իրան
ուղարկվեց
Մադրիդի
պալատի
նոր
պատվիրակությունը,
որին
գլխավորում
էր
Գարսիա
դե
Սիլվա
Ֆիգուերան,
որը
եւ
թողեց
պատմական
որոշակի
արժեք
ներկայացնող
իր
ուղեգրությունը
[24]
։
Ճիշտ
է,
Գարսիա
դե
Սիլվան
բուն
Հայաստանում
չի
եղել,
այլ
հասել
է
մինչեւ
Թավրիզ,
սակայն
Նոր
Ջուղայի
հայերի
մասին
խոսելիս
նա
անդրադառնում
է
նաեւ
ոչ
հեռավոր
անցյալում
հայերի
բռնագաղթի
հետ
կապված
որոշ
հարցերի,
Եվրոպայի
հետ
հայ,
մասնավորապես
Նոր
Ջուղայի
խոջայության
ունեցած
առեւտրական
հարաբերություններին
եւ
այլն։
XVII
դարի
20-ական
թթ.
Շահ-Աբասն
Անգլիայի
հետ
դաշնակցած
գրավեց
Հորմուզը
եւ
վերջ
տվեց
Պարսից
ծոցում
պորտուգալացիների
գերիշխանությանը։
Անգլիացիների
այս
օգնությունը
Իրանին
մեծապես
ուժեղացրեց
անգլիական
Արեւելահնդկական
առեւտրական
ընկերության
ազդեցությունը
երկրում։
Նման
պայմաններում
Ֆրանսիան,
հանձինս
կարդինալ
Ռիշելիեի,
արեց
առավելագույնը՝
Իրանի
հետ
իր
տընտեսական
ու
քաղաքական
հարաբերությունները
բարելավելու
նպատակով։
1626
թ.
դե
Հեյի
գլխավորությամբ
Իրան
ուղարկվեց
ֆրանսիական
հատուկ
պատվիրակություն։
Սակայն
թուրքական
կառավարության
պահանջով
դե
Հեյը
ստիպված
եղավ
Կոստանդնուպոլսից
վերադառնալ
Ֆրանսիա։
Իրանի
հետ
դիվանագիտական
բանակցություններ
վարելու
պաշտոնը
դրվեց
հայր
Պասիֆիկի
վրա։
Նորջուղայեցի
խոջա
Նազարի
միջնորդությամբ
Հայր
Պասիֆիկը
Ղազվինում
ընդունվում
է
Շահ-Աբասի
կողմից։
Ֆրանսիական
պատվիրակությանը
հաջողվում
է
դիվանագիտական
եւ
կրոնական
կենտրոններ
հիմնել
Սպահանում
եւ
Բաղդադում՝
ուղղված,
անշուշտ,
անգլիական
ազդեցության
դեմ։
Հայր
Պասիֆիկը
թողել
է
Իրան
կատարած
իր
այցելության
հանգամանալից
շարադրանքը,
ուր
հազվադեպ
խոսվում
է
նաեւ
իրանահայերի
ու
Հայաստանի
մասին
[25]:
Հայր
Պասիֆիկի
աշխատությունը
հետաքրքիր
է
մի
շարք
վավերագրերի
հրատարակմամբ։
Դրանցից
է
սուլթան
Մուրադ
4-րդի
1627
թ.
ապրիլի
ֆերմանը
կապուչիններին
Օսմանյան
կայսրության
պետական
սահմաններում
արտոնություններ
շնորհելու
մասին,
Շահ-Աբասի
համանման
շնորհագիրը
նույն
կապուչիններին՝
Իրանում
ազատ
գործունեություն
ծավալելու
արտոնություն
տալու
մասին
եւ,
վերջապես,
Շահ-Աբասի
նամակը
ֆրանսիական
թագավոր
Լյուդովիկոս
13-րդին։
Կարդինալ
Ռիշելիեի
ձեռնարկած
գործը
հետագայում
շատ
ավելի
մեծ
ընդգրկումով
շարունակեցին
Լյուդովիկոս
14-րդը
եւ
նրա
հեռատես
մինիստր
Կոլբերը։
Նրանց
հիմնական
նպատակն
էր
թուլացնել
Անգլիայի
եւ
Հոլանդիայի
ազդեցությունն
Իրանի
վրա,
Ֆրանսիայի
համար
Իրանում
առեւտրի
բնագավառում
մենաշնորհային
իրավունք
ապահովել։
Իրան
ուղարկվեցին
նորանոր
պատվիրակություններ,
որոնք
հայերի
մասին
թողեցին
արժեքավոր
գրառումներ,
սակայն
մինչ
այդ
Հայաստանի
եւ
հայերի
մասին
կան
այլ
հեղինակների
պատմական
բնույթի
աշխատություններ,
որոնք
ժամանակագրական
կարգով
նախորդում
են
վերը
մատնանշվածներին։
Այսպես,
իսպանացի
Տեխեյրան,
որին
կարելի
է
դասել
ուղեգիրների
շարքը,
թողել
է
Իրան
կատարած
իր
այցելության
նկարագրությունը
[26]
։
Նա
Հայաստանում
չի
եղել,
սակայն
Իրանի
հասարակական-տնտեսական
եւ
քաղաքական
պատմության
վերաբերյալ
նրա
հաղորդած
որոշ
վկայություններն
անմիջական
առնչություն
ունեն
հայ
ժողովրդի
պատմության
հետ։
Բացի
այդ,
Տեխեյրան
կատարել
է
XV
դարի
պարսիկ
հայտնի
պատմագիր
Միրխոնդի
«Ռօուզաթ-աս-սաֆա»
(«Մաքրության
այգի»)
հայտնի
աշխատության
քաղվածական
թարգմանությունը,
որը
մասնագետների
հավաստիացումով
թերություններ
ունի
[27]
։
1605
թ.
Տեխեյրան
Հորմուզի,
Բասրայի
ու
Բաղդադի
վրայով
վերադառնում
է
հայրենիք։
Հաջորդ
հեղինակը,
որի
ուղեգրությունը
Արեւելքի,
ներառյալ
նաեւ
Հայաստանի
պատմության
ուսումնասիրության
կարեւոր
աղբյուրներից
է՝
Պիետրո
դելլա
Վալլեն
է
(1586-1652
թթ.
)։
Ուղեգիրը
դեռեւս
երիտասարդ
հասակում
աչքի
էր
ընկել
որպես
բանաստեղծ
ու
գրականագետ
եւ
ստացել
Ֆանտաստիկ
մականունը։
1614
թ.
նեապոլցի
բժիշկ–պրոֆեսոր
Մարիո
Սկիպանոյի
խորհրդով
Պիետրո
դելլա
Վալլեն
ձեռնարկում
է
մի
մեծ
ճանապարհորդություն
դեպի
Արեւելք։
Նույն
թվականին
նա
ժամանում
է
Կոստանդնուպոլիս,
ուր
մնում
է
մի
տարի
եւ
սովորում
թուրքերեն։
Կոստանդնուպոլսից
Պիետրո
դելլա
Վալլեն
ուղեւորվում
է
Կահիրե,
ապա
Երուսաղեմ,
իսկ
այնուհետեւ՝
Դամասկոս,
Հալեպ
եւ
Բաղդադ։
Այստեղ
նա
ամուսնանում
է
ասորուհի
Սիտտի
Մաանիի
հետ
եւ
ընտանիքով
1616
թ.
մեկնում
Իրան։
Ուղեգիրը
սիրալիր
ընդունելության
է
արժանանում
Շահ-Աբասի
կողմից՝
Ֆարրահաբադի
պալատում
եւ
1618
թ.
մասնակցում
է
Արդեբիլի
մոտ
թուրքերին
շահի
տված
ճակատամարտին
ու
մանրամասն
նկարագրում
այն։
1621
թ.
Պիետրո
դելլա
Վալլեն
մեկնում
է
Սպահան,
այնուհետեւ՝
Շիրազ,
այցելում
է
Պերսեպոլիսի
ավերակներն
ու
այդ
բոլորը
մանրամասն
նկարագրում
իր
աշխատության
մեջ։
Իրանում
նա
մնում
է
մինչեւ
1623
թ.,
այնուհետեւ
ուղեւորվում
է
Հնդկաստան։
Պիետրո
դելլա
Վալլեն
հայրենիք
է
վերադառնում
Մակվի,
Բասրայի,
Հալեպի
եւ
Կիպրոսի
վրայով։
1626
թ.
մարտին
Հռոմում
նա
արժանանում
է
Ուրբանոս
8-րդ
պապի
ընդունելությանը,
որը
նրան
առաջարկում
է
բարձր
պաշտոն
պապական
պալատում։
Պիետրո
դելլա
Վալլեի
ուղեգրությունը
[28],
ինչպես
նաեւ
Շահ-Աբասի
մեծարմանը
նվիրված
նրա
հատուկ
աշխատությունը
[29]
ժամանակի
միջազգային
սուր
հարաբերությունների
վերաբերյալ
պարունակած
ստուգապատում
ու
թարմ
նյութերի
շնորհիվ
վաղուց
են
գրավել
մասնագետների
ուշադրությունը։
Ուղեգրի
աշխատությունը
կազմված
է
նամակների
ձեւով՝
ուղղված
իր
բարեկամ
Մարիո
Սկիպանիին։
Շահ-Աբասի
պալատում
եղած
ժամանակ
դելլա
Վալլեն
իրանական
տիրակալին
խորհուրդ
էր
տալիս
դաշինք
կնքել
իր
պալատը
դեսպանություն
ուղարկած
ռուս
կազակների
հետ՝
ընդդեմ
թուրքերի։
Ուղեգրին
թվում
էր,
թե
այդ
ճանապարհով
իրանցիները
թուրքերին
կվտարեն
Սեւ
ծովից
ու
կգրավեն
Կոստանդնուպոլիսը։
Հայերի,
Հայաստանի
ու
մասնավորապես
իրանահայերի
մասին
Պիետրո
դելլա
Վալլեի
մոտ
կան
ընդարձակ
տեղեկություններ։
Ուղեգրի
նամակները,
չնայած
երբեմն
ավելորդ
մանրամասնություններին
ու
ձգձգվածությանը,
կարդացվում
են
հափշտակությամբ։
Պիետրո
ղելլա
Վալլեի
աշխատության
շնորհիվ
մենք
հստակ
պատկերացում
ենք
կազմում
XVII
դարի
20-ական
թթ.
Շահ-Աբասի
վարած
ներքին
ու
արտաքին
քաղաքականության
մասին։
1629
թ.
առաքելական
նկրտումներով
Արեւելք
ուղարկվեց
ֆրանսիական
միսիոներների
եւս
մի
փոքրաթիվ
խումբ,
որի
մեջ
էր
նաեւ
հայր
Ֆիլիպը։
Նա
1649
թ.
Լիոնում
լատիներենով
[30]
հրատարակում
է
Թուրքիա,
Հայաստան
եւ
Իրան
կատարած
իր
ուղեւորության
նկարագրությունը,
որը
մի
քանի
տարի
անց
լույս
է
տեսնում
նաեւ
ֆրանսերենով
[31]
։
XVII
դարի
սկզբում
Եվրոպայի
մայրաքաղաքներում
սկսում
են
լույս
տեսնել
նաեւ
աշխատություններ՝
նվիրված
Թուրքիայի
պատմությանը,
որոնց
մեջ
արժանահիշատակ
է
1609
թ.
Լիոնում
լույս
տեսած
Ժակ
Էսպրինշարի
«Օսմանցիների
կամ
թուրքերի
կայսրերի
պատմությունը
մինչեւ
Մեհմեդ
3-րդը»
[32]
։
Մինչեւ
XV
դարի
վերջին
քառորդն
ընկած
ժամանակաշրջանի
պատմությունը
մի
քաղագրություն
է
Եվրոպայում
լույս
տեսած
համանման
աշխատություններից,
ըստ
որում
պատմական
անունները,
տեղանունները
եւ
տերմինները
խիստ
աղավաղված
են։
Հայ
ժողովրդի
պատմության
տեսանկյունից
հետաքրքրություն
է
ներկայացնում
գրքի
վերջում
զետեղված
գլուխը
հետեւյալ
վերնագրով
«1577
թ.
սկսած
պարսկական
պատերազմի
եւ
այն
բոլորի
մասին,
որ
տեղի
ունեցան
մինչեւ
1588
թ.
»,
ուր
մանրամասն
խոսվում
է
Անդրկովկասում
թուրք-պարսկական
պատերազմների
եւ
Իրանի
կրած
պարտության
մասին։
Այս
գրքի
լույս
ընծայումից
մի
քանի
տարի
առաջ
նույն
Լիոն
քաղաքում
1606
թ.
հրատարակվում
է
եվրոպական
պետությունների
ղեկավարներին
հասցեագրված
մի
ուղերձի
լատիներենից
կատարված
ֆրանսերեն
թարգմանությունը
[33]
։
Գրքի
առաջին
մասում
խոսվում
է
թուրքական
վայրագ
կարգերի
մասին,
որոնք
քրիստոնյա
ժողովուրդներին
բերեցին
ստրկություն
բառիս
լայն
իմաստով։
Ի
դեպ,
հենց
առաջին
մասում
էլ
նկարագրվում
է
այսպես
կոչված
«եսիր
բազարներում»
(ստրկաշուկաներ)
քրիստոնյա
գերեվարվածների
վաճառքի
ցնցող
պատկերը։
Գրքի
երկրորդ
մասում
շեշտվում
է
Եվրոպայում
թուրքերի
ունեցած
ռազմական
հաջողության
գլխավոր
պատճառը՝
եվրոպական
պետությունների
անմիաբանությունը։
XVII
դարի
սկզբի
Թուրքիայի,
ինչպես
նաեւ
Հայաստանի
պատմությանը
վերաբերող
եվրոպական
աղբյուրների
մեջ
առանձնահատուկ
տեղ
են
գրավում
1605-ից
մինչեւ
1610
թթ.
Կոստանդնուպոլսում
Ֆրանսիայի
դեսպան
բարոն
դե
Սալինյակի
նամակները
ֆրանսիական
թագավորին
[34]
։
Նամակներում
արծարծվում
են
Թուրքիայի
այդ
տարիների
քաղաքական
պատմոuթյան
կարեւորագույն
հարցերը՝
ջալալիների
շարժումը,
թուրք-իրանական,
թուրք–ավստրիական
պատերազմները
եւ
այլն,
եւ
այլն։
Հաղորդված
նյութերը
միանգամայն
ստույգ
են։
Օսմանյան
կայսրության
վիճակը
XVII
դարի
սկզբին
այն
աստիճան
ծանր
էր,
որ
բարոն
դե
Սալինյակին
թվում
էր,
թե
այդ
պետության
վերջնական
կործանումը
մոտ
է։
Բարոն
դե
Սալինյակի
նամակներին
նվիրված
ժողովածուում
տեղ
են
գտել
նաեւ
Ֆրանսիայի
թագավորի
(1607
թ.
մարտի
26-ի),
ենիչերիների
պետի
(նույն
թվականի
սեպտեմբերի
10-ի)՝
դեսպանին
ուղղված
նամակները,
որոնցում
շոշափվում
են
ջալալիների
շարժման
հետ
կապված
հարցերը
[35]
։
XVII
դարի
30–40-ական
թթ.
Թուրքիայի,
Իրանի
եւ
Հայաստանի
պատմության
կարեւորագույն
եվրոպական
աղբյուրների
շարքին
են
դասվում
գերմանացի
արեւելագետ
Ադամ
Օլեարիուսի
[36]
եւ
ֆրանսիացի
ճանապարհորդ
Ժան
Բատիստ
Տավերնիեի
ուղեգրությունները
[37]
։
Վերջինս
թողել
է
պատմական
արժեք
ներկայացնող
եւս
մի
աշխատություն
[38],
որը
նպաստում
է
լրացուցիչ
տվյալներ
քաղելու
Օսմանյան
կայսրության
կառավարչաձեւի,
ավատական
հարաբերությունների
ու
բազմաթիվ
այլ
հարակից
հարցերի
մասին։
Ադամ
Օլեարիուսը
(մոտ
1600-1671)
գերմանացի
արեւելագետ
էր,
մաթեմատիկոս
ու
փիլիսոփա։
Ավարտել
է
Լայպցիգի
համալսարանը։
Երիտասարդ
հասակում
նա
ծառայության
մեջ
է
մտնում
Հոլշտայնի
հերցոգ
Ֆրիդրիխ
3-րդի
մոտ։
Շուտով
նա,
որպես
դեսպանության
քարտուղար,
իսկ
հետագայում՝
խորհրդատու,
մտնում
է
Ֆիլիպ
Կրուզեի
եւ
Օտտո
Բրուգեմանի՝
Մոսկվա
ու
Իրան
մեկնող
դեսպանության
կազմի
մեջ։
Այդ
դեսպանության
գլխավոր
նպատակն
էր
իրանական
բոժոժը
Մոսկվայի
վրայով
Հոլշտայն
տեղափոխելու
համար
վերոհիշյալ
երկու
երկրների
հետ
առեւտրական
պայմանագրերի
կնքումը։
Դեսպանության
կազմում
Ադամ
Օլեարիուսը
երկու
անգամ
եղավ
Մոսկովյան
պետությունում,
1636-1639
թթ.
՝
Անդրկովկասի
մերձկասպյան
շրջաններում
(Շամախի,
Դերբենդ
եւ
այլն)
ու
Իրանում։
Ուղեւորության
ընթացքում
Ադամ
Օլեարիուսը
սովորում
է
ռուսերեն,
պարսկերեն
ու
արեւելյան
այլ
լեզուներ
եւ
հայրենիք
վերադառնալուց
հետո
մշակում
հավաքած
հարուստ
նյութերն
ու
հրատարակում
իր
ուղեգրությունը
[39]
։
Ադամ
Օլեարիուսի
աշխատության
հիմնական
մասը
նվիրված
է
Իրանի
վիճակի
նկարագրությանը,
այնտեղ
մեծ
տեղ
է
տրված
նաեւ
Սեֆյան
հարստության
քաղաքական
պատմության
հարցերին՝
սկսած
նրա
հիմնադիր
շահ
Իսմայիլից
մինչեւ
հեղինակի
ժամանակ
իրանական
գահին
բազմած
Աբաս
2-րդի
իշխանության
առաջին
տարիները,
ավելի
ճիշտ՝
մինչեւ
1643
թ.
[40]
։
Մեզ
անհայտ
են
հեղինակի
օգտագործած
աղբյուրները,
ինչ
վերաբերում
է
XVII
դարի
30–40-ական
թթ.,
մասնավորապես
շահ
Սեֆիի
ժամանակաշրջանի
պատմության
շարադրանքին,
ապա
դրանք
մեծ
մասամբ
գրված
են
ականատեսի
վկայությամբ։
Շամախիի
հայերին
ու
մասնավորապես
ջուղայահայերին
նվիրված
են
ընդարձակ
էջեր
[41]
։
Ժան
Բատիստ
Տավերնիեն
ծնվել
է
Փարիզում
1605
թ.
եւ
իր
մահկանացուն
կնքել
Մոսկվայում՝
1689
թ.
։
Հայրը՝
Գաբրիել
Տավերնիեն,
լինելով
փորագրիչ
եւ
աշխարհագրական
քարտեզների
հրատարակիչ,
որդու
մեջ
վաղ
հասակից
առաջացնում
է
սեր
դեպի
ճանապարհորդությունը։
Նրա
երեւակայությունն
առանձնապես
շոյել
էր
առասպելական
Արեւելքը։
1636
թ.
Ժ.
Բ.
Տավերնիեին
պատեհ
առիթ
է
ներկայանում
իրագործելու
իր
երազանքները։
Նա
Կոստանդնուպոլսի
վրայով
անցնում
է
Փոքր
Ասիա
եւ
Թոխաթ-Էրզրում-Երեւան
ճանապարհով
մտնում
է
Իրան։
1636-ից
մինչեւ
1663
թ.
ընկած
ժամանակահատվածում
նա
Արեւվելքում
ձեռնարկում
է
վեց
ճանապարհորդություն.
Իրանում
եւ
մասնավորապես
Հնդկաստանում
նա
զբաղվում
է
թանկարժեք
քարերի
առեւտրով։
Ուղեգրությունների
մեջ
հայ
ժողովրդի
պատմության
համար
առավել
հետաքրքրականն
առաջին
գիրքն
է։
Ժ.
Բ.
Տավերնիեի
երկասիրությունը
գրված
է
կենդանի
ու
վառ
լեզվով,
թեեւ
հաղորդված
անձնանունների
ու
տեղանունների
մի
մասը
աղավաղված
են։
Հեղինակը
փաստորեն
չի
տիրապետել
արեւելյան
լեզուներից
որեւէ
մեկին։
Իրանի
մասին
եղած
հաղորդումների
մեծ
մասը
վերցված
են
երկրում
երկար
տարիներ
ապրած
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանից
եւ
հայր
Գաբրիել
Շինոնից։
Հիրավի,
երբ
մենք
համեմատում
ենք
Ժ.
Բ.
Տավերնիեի
եւ
հայր
Ռաֆայելի
դյու
Մանի
«Պարսկաստանի
վիճակը
1660
թվականին»
աշխատությունը,
ապա
նկատում
ենք,
որ
ուղեգրության
ամբողջ
հատվածներ
պարզ
փոխադրություններ
են
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանի
վերոհիշյալ
աշխատությունից։
Մեր
խոսքը,
նախ
եւ
առաջ,
վերաբերում
է
Նոր
Ջուղայի
հայերի,
նրանց
կենցաղի
ու
սովորությունների
մասին
հաղորդված
տեղեկություններին,
ինչպես
նաեւ
հայերի
դավանանքին
ու
նորջուղայեցիների
շրջանում
եվրոպական
միսիոներների
ծավալած
կաթոլիկական
քարոզներին
հատկացված
էջերին
[42]
։
Ինչ
վերաբերում
է
Ժ.
Բ.
Տավերնիեի
մյուս
աշխատությանը,
ապա
ինչպես
խոստովանում
է
հեղինակը,
դրա
նյութը
վերցված
է
թուրքական
պալատում
երկար
տարիներ
ծառայած
երկու
եվրոպացիներից։
Իմ
գրքում,
գրում
է
նա,
ես
ընթերցողներին
ներկայացրի
թուրքական
պալատի
հավաստի
ու
մանրամասն
նկարագրությունը՝
հենվելով
այն
նյութերի
վրա,
որոնք
«…
ես
նշմարեցի
Կոստանդնուպոլիս
կատարած
իմ
բազմաթիվ
ճանապարհորդությունների
ընթացքում
եւ
այն
ամենի
վրա,
որ
ես
իմացա
երկու
իմաստուն
մարդկանցից,
որոնք
բարձր
պաշտոններով
երկար
տարիներ
ծառայել
էին
Սերայում
(թուրքական
պալատում—
Մ.
Զ.
)»
[43]
։
Գրքի
առաջաբանում
ֆրանսիական
թագավորին
հղած
իր
խոսքում
Ժ.
Բ.
Տավերնիեն
ուզում
է
հավաստիացնել,
որ
սուլթանական
պալատի
եւ
առհասարակ
Թուրքիայի
մասին
իր
դիտողությունները
լավագույնն
են
մինչ
այդ
Եվրոպայում
լույս
տեսած
նույնատիպ
աշխատությունների
մեջ
[44]
։
Սակայն
դա
հեռու
է
իրականությունից։
Ժ.
Բ.
Տավերնիեից
առաջ
եւ
նրանից
հետո
Օսմանյան
կայսրության
վերաբերյալ
լույս
տեսան
մեծ
քանակությամբ
տրակտատներ՝
այսպես
կոչված
«էտաներ»
(ֆրանսերեն
«état»
կացություն,
վիճակի
իմաստով),
ուր
ավելի
խոր
ու
գիտականորեն
են
լուսաբանվում
օսմանյան
ռազմաավատատիրական
կարգերի
բազմաթիվ
կողմերը։
Այդպիսի
աշխատությունների
թվին
նախ
եւ
առաջ
պետք
է
դասել
անգլիական
թագավոր
Կարլոս
2-րդի
դեսպան
Ռիկոյի
կամ
Ռայկոտի
հուշերը
[45]
XVII
դարի
60-ական
թթ.
Թուրքիայի
մասին։
Նա
1661
թ.
գալիս
է
Թուրքիա
եւ
այնտեղ
մնում
տասնութ
տարի,
ըստ
որում
տասներկու
տարի՝
որպես
անգլիական
հյուպատոս
Զմյուռնիայում։
Նա
բազմաթիվ
ճանապարհորդություններ
է
կատարում
Օսմանյան
կայսրության
տարբեր
նահանգներում
ու
հիմնավորապես
տիրապետում
էր
թուրքերենին։
Ռիկոն
այլեւայլ
ուղիներով
ստույգ
տեղեկություններ
է
ստանում
Մեհմեդ
4-րդի
ժամանակաշրջանի
թուրքական
բանակի,
պետական
ֆինանսների
վիճակի,
պալատական
կյանքի
մանրամասնությունների
մասին
եւ
այլն,
ու
այդ
բոլորը
գրի
է
առնում,
ինչպես
նշվեց,
«Օսմանյան
կայսրության
արդի
վիճակի
պատմությունը»
խորագրով
աշխատության
մեջ,
որը
թարգմանված
է
եվրոպական
մի
շարք
լեզուներով
եւ
վկայում
է
աշխատության
խիստ
արժեքավորության
մասին։
Բացի
այս
երկասիրությունից,
Ռիկոն
ունի
նաեւ
1628-ից
մինչեւ
1677
թ.
ընկած
ժամանակաշրջանի
օսմանյան
գահակալների
պատմությանը
նվիրված
առանձին
ուսումնասիրություն
[46]
։
Աշխատության
առավել
հետաքրքիր
մասերը
նվիրված
են
հեղինակի
ապրած
ժամանակաշրջանի
քաղաքական
պատմության
հարցերի
լուսաբանմանը։
Ռիկոյի
այս
աշխատության
շատ
դրվագներ
անմիջական
առնչություն
ունեն
հայ
ժողովրդի
պատմության
հետ։
Ռիկոյի
հետ
միաժամանակ
թուրքական
մայրաքաղաքում
էր
ֆրանսիական
դեսպանության
քարտուղար
Ֆրանսուա
Պետի
Դելակրուան։
Նա
Արեւելք
էր
ուղարկվել
դեռեւս
1670
թ.
եւ
Պոլսում
էր
գտնվում
1676-1680
թթ.
։
1684
թ.
նա
Փարիզում
հրատարակում
է
իր
հուշերը
[47],
որոնք
հետաքրքիր
ու
արժեքավոր
նյութեր
են
պարունակում
թուրքական
կառավարչաձեւի,
պետական
պաշտոնների,
բանակի,
ֆինանսների,
Պոլսի
բնակչության
եւ
մասնավորապես
հայերի
մասին։
1672–1673
թթ.,
որպես
ֆրանսիական
դեսպան
մարքիզ
դե
Նուանտելի
անձնական
քարտուղար,
Պոլսում
էր
գտնվում
արեւելագետ-սեմագետ
Անտուան
Գալլանը։
Նա
թողել
է
մեզ
իր
օրագիրը,
որը
հրատարակվում
է
1881
թ,
Փարիզում՝
Շառլ
Շեֆերի
կողմից
[48]
։
Այստեղ
հեղինակը
հիմնականում
կանգ
է
առնում
ֆրանս-թուրքական
հարաբերությունների
վրա,
եւ
դրա
հետ
մեկտեղ
տեղեկություններ
է
հաղորդում
Պոլսի
բնակչության
առօրյա
կյանքի,
կենցաղի
ու
սովորությունների
մասին։
Օրագրում
Ա.
Գալլանը
տալիս
է
իր
ժամանակակից
վեզիր
Կարա
Մուստանա
փաշայի
կենսագրությունը։
Քանի
որ
խոսք
եղավ
դեսպան
մարկիզ
դե
Նուանտելի
մասին,
ապա
նշենք,
որ
XIX
դարի
վերջի
ֆրանսիացի
հայտնի
պատմաբան
Ալբեր
Վանդալը
հրատարակեց
նրա
ուղեգրությունները
[49],
ուր
կան
խիստ
հետաքրքիր
նյութեր՝
կապված
Լյուղովիկոս
14-րդի
արեւելյան
քաղաքականության
հետ։
Այնտեղ
խոսվում
է
Կրետեի
կամ
Կանդիայի
պատերազմին
(1645–1669
թթ.
)
Ֆրանսիայի
մասնակցության,
ֆրանս-թուրքական
հարաբերությունների
սրման
եւ
արեւելյան
քրիստոնյաների,
ի
թիվս
որոնց
հայերի՝
Ֆրանսիայից
ակնկալած
օգնության
մասին
եւ
այլն։
XVII
դարի
60–80-ական
թթ.
Եվրոպայի
տարբեր
երկրներում
լույս
են
տեսնում
տարբեր
բնույթի
տրակտատներ
(էտաներ)
եւ
պատմական
աշխատություններ
Թուրքիայի
մասին,
առանց
որոնց
ուսումնասիրության
հնարավոր
չէր
լինի
ամբողջական
պատկերացում
կազմել
Օսմանյան
կայսրության
հայ
ժողովրդի
իրավաքաղաքական
վիճակի
մասին։
Այդպիսի
աշխատություններից
Նիկոլոզ
Մաքիյավելու
[50],
Դյու
Լուարի
[51],
Ժակ
դե
Ժանտի
[52],
Միշել
Ֆեբուրի
[53],
դե
Շասեպոյի
[54],
Դյու
Վինյոյի
[55],
դե
լա
Մագդելենի
[56]
ու
այլոց
տրակտատները։
Հատկապես
պետք
է
առանձնացնել
Միշել
Ֆեբուրի
պատմական
աշխատությունները,
որոնցում
հայերի
մասին
հաղորդումները
խիստ
ընդարձակ
են։
Միշել
Ֆեբուրի
Թուրքիայի
մասին
գրած
ուսումնասիրությունը
ոչ
այլ
ինչ
է,
քան
մի
կոչ՝
ուղղված
«ամենաքրիստոնյա»
արքային՝
Լյուդովիկոս
14-րդին,
նվաճելու
Մերձավոր
արեւելքը։
Հեղինակը
թուրքական
կայսրությունը
ներկայացնում
է
մռայլ
գույներով
ու
իրեն
մի
պահ
թվում
է,
որ
Լյուդովիկոս
14-րդը,
հենվելով
Արեւելքում
քրիստոնյա
հպատաակների
օգնության
ու
աջակցության
վրա,
Ֆրանսիայի
դրոշը
կպարզի
Օսմանյան
կայսրության
փլատակների
վրա։
«Դուք,
Ձերդ
Մեծություն,
—
Լյուդովիկոս
14-րդին
դիմելով,
գրում
է
Մ.
Ֆեբուրը,
—
որ
միշտ
էլ
համարվել
եք
թուրքական
հողերի
ապագա
նվաճողը,
Եվրոպայում
Ձեր
(վերջին)
հաղթանակների
համբավի
ներքո
հույսեր
եք
ներշնչում
(քրիստոնյա
հպատակների
մեջ),
որ
Դուք
ավելի
քիչ
խոչընդոտներով
ու
ավելի
մեծ
փառքով
մի
օր
նվաճելու
եք
Արեւելքը»
[57]
։
Միշել
Ֆեբուրը
Թուրքիայում
ապրել
է
տասներկու
տարի,
սովորել
է,
համաձայն
գրքի
հրատարակչի
հավաստիացման,
թուրքերեն,
արաբերեն,
քրդերեն,
մի
հանգամանք,
որը
նրա
ուսումնասիրությանը
տալիս
է
արժանահավատություն։
Հավանաբար
այդ
է
պատճառը,
որ
դեռեւս
հեղինակի
կենդանության
ժամանակ
այդ
գիրքն
ունեցավ
նաեւ
իտալերեն
ու
գերմաներեն
հրատարակություններ։
XVII
դարի
60—80-ական
թթ.
Արեւելքի
պատմության
ուսումնասիրության
համար
որոշակի
արժեք
ունեն
եվրոպացի
հեղինակների՝
գերազանցապես
Իրան
կատարած
ուղեւորությունների
մասին
հուշերը։
Դրանց
թվին
են
պատկանում
նախ
եւ
առաջ
Լա
Բուլլեյ
լե
Գուզի
[58],
Ժ.
Տեվենոյի
[59],
Ժ.
Շարդենի
[60],
Պետրոս
Պետիկի
[61],
Յ.
Ստրյույսի
[62],
Ն.
Սանսոնի
[63],
երեք
կաթոլիկ
միսիոներների
ու
այլոց
ուղեգրությունները։
Ֆրանսուա
դե
լա
Բուլլեյ
լե
Գուզը
ծնվել
է
Ֆրանսիայի
Բոժե
քաղաքում՝
1610
թ.,
մահացել
է
Սպահանում՝
1669
թ.
։
Լե
Գուզը,
դեռեւս
երիտասարդ
հասակում
ճանապարհորդություն
է
ձեռնարկում
դեպի
Արեւելք։
Նա
Վենետիկից
ուղեւորվում
է
Կոստանդնուպոլիս
եւ
Փոքր
Ասիայի
ու
Հայաստանի
վրայով
հասնում
Սպահան։
Որոշ
ժամանակ
Իրանում
ապրելուց
հետո
նա
մեկնում
է
Հնդկաստան,
իսկ
այնուհետեւ
վերադառնում
հայրենիք։
Լա
Բուլլեյ
լե
Գուզի
ուղեգրությունը
գրված
է
առանց
որեւէ
մեթոդական
սկզբունքի,
վատ
ոճով
եւ
Ամասիայի,
էրզրումի,
Հասան-Կալայի,
էջմիածնի,
Երեւանի,
Թավրիզի
մասին
նրա
հաղորդած
վկայությունները
խիստ
համառոտ
են
ու
գիտական
լուրջ
արժեքից
զերծ։
Իսկ
դրան
հակառակ,
Ժան
Տեվենոյի
ուղեգրությունը
XVII
դարի
ամենակարեւորագույն
աղբյուրների
շարքն
է
դասվում
թե՛
նյութերի
առատության
եւ
թե´
հեղինակի
կատարած
նուրբ
դիտողությունների
առումով։
Ժան
Տեվենոն
ծնվել
է
Փարիզում
(1633
թ.
հունիսի
7-ին),
մահացել
Իրանական
Ադրբեջանում
(1667
թ.
նոյեմբերի
28-ին)։
1655
թ,
նա
մեկնում
է
Կոստանդնուպոլիս,
այնտեղ
մնում
է
մեկ
տարի
ու
հաջորդ
թվականի
ապրիլին
վերադառնում
Փարիզ։
Յոթ
տարի
անց
նա
ձեռնարկում
է
իր
երկրորդ
ուղեւորությունն
Արեւելք
ու
Բաղդադի
վրայով
գալիս
է
Իրան։
Սպահանում
նա
հինգ
ամիս
շարունակ
լինում
է
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանի
հյուրը։
1667
թ.
Պերսեպոլիսի
ավերակները
ուսումնասիրելիս
հանդիպում
է
Շարդենին
եւ
Տավերնիեին։
Այնուհետեւ
նա
որոշում
է
հայրենիք
վերադառնալ
Հյուսիսային
Իրանի
վրայով,
ուր
եւ
կնքում
է
իր
մահկանացուն։
Իրանի,
իրանահայերի,
Պոլսի
եւ
պոլսահայերի
մասին
Ժան
Տեվենոյի
տվյալները
միանգամայն
ստույգ
են։
Հեղինակը
բավականին
սովորել
էր
թուրքերեն
ու
պարսկերեն
եւ
պատահական
չէ,
որ
արեւելյան
անձնանունների,
տեղանունների
եւ
տերմինների
տառադարձությունը
մեծ
մասամբ
ճիշտ
է
տվել։
Ուղեգրությունը
գրված
է
կենդանի
ու
վառ
լեզվով։
Իրանի
մասին
նա
իր
գիտելիքների
մի
զգալի
մասը
ստացել
է
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանից։
Ինչ
վերաբերում
է
Ժան
Շարդենին,
ապա
մասնագետների
համընդհանուր
կարծիքով,
Սեֆյան
Իրանի
վարչական,
հասարակական-քաղաքական
եւ
այլ
հարցերին
նվիրված
նրա
բազմահատոր
աշխատությունը
դասականն
ու
լավագույնն
է
XVII-XVIII
դդ.
ողջ
եվրոպական
գրականության
մեջ։
Կարելի
է
առանց
չափազանցության
ասել,
որ
Ժան
Շարդենի
ուղեգրություններում
մասնագետ
ընթերցողը
կհանդիպի
բազմակողմանի
ու
հարուստ
տեղեկությունների։
Ժան
Շարդենը
ծնվել
է
Փարիզում
(1643
թ.
հունվարի
24-ին),
դավանանքով
բողոքական
հարուստ
ոսկերիչի
ընտանիքում,
մահացել
է
Լոնդոնում՝
1713
թ.
։
1664
թ.
Ժ.
Շարդենը
առեւտրական
նպատակներով
հոր
կողմից
ուղարկվում
է
Սուրաթ,
ուր
ուղեւորվում
է
Իրանի
վրայով։
Այս
ճանապարհորդությունը
կարճ
է
տեւում։
Վերադառնալով
Փարիզ,
նա
այստեղ
երկար
չի
մնում
եւ
1665
թ.
կրկին
ուղղություն
է
վերցնում
դեպի
Իրան,
ուր
այս
անգամ
մնում
է
հինգ
տարի
եւ
հիմնավոր
սովորում
պարսկերեն։
1660
թ.
Ժան
Շարդենը
շահ
Աբաս
2-րդի
կողմից
ստանում
է
շահական
վաճառականի
կոչում։
1670
թ,,
վերադառնալով
Փարիզ,
նա
հրատարակում
է
իր
«Պարսկաստանի
թագավոր
Մոդեյման
3-րդի
թագադրումը
եւ
թե
ինչ
հիշարժան
դեպքեր
տեղի
ունեցան
նրա
իշխանության
առաջին
երկու
տարիներին»
խորագրով
աշխատությունը։
1671
թ.
ժան
Շարդենը
դարձյալ
մեկնում
է
Իրան,
իր
հետ
տանելով
մեծ
քանակությամբ
թանկարժեք
քարեր
եւ
Իրանի
համար
հազվագյուտ
իրեր։
Այս
անգամ
նա
Իրանում
մնում
է
շուրջ
տասը
տարի։
1681
թ.,
գալով
Անգլիա,
Ժան
Շարդենը
անգլիական
թագավոր
Կարլոս
2-րդի
կողմից
նշանակվում
է
Արեւելահնդկական
ընկերության
ներկայացուցիչը
Հոլանդիայում։
Իր
ուղեգրությունների
առաջաբանում
Ժան
Շարդենը
տալիս
է
հետեւյալ
ուշագրավ
ինքնակենսագրական
տվյալները.
«Ես
Փարիզից
մեկնեցի
առաջին
ճանապարհորդության
1664
թ.
եւ
այնտեղ
վերադարձա
1670
թ.
՝
վեց
ամբողջական
տարիներ
մնալով
Արեւելքում,
սակայն
մեծ
մասամբ
Պարսկաստանում,
որտեղ
իմ
(առեւտրական)
գործերը
ինձ
առանձնապես
կապում
էին։
Ես
այս
ճանապարհորդությունից
ունեմ
ավելի
շատ
հուշեր,
քան
որեւէ
այլ
մի
ճանապարհորդ,
որոնք
ինձ
նախորդել
էին
այս
ուղու
վրա
եւ
ես
ավելի
գիտեի
պարսկերենը,
քան
մինչ
այդ
բոլոր
նրանք,
ովքեր
տվել
էին
այս
մեծ
թագավորության
մասնակի
նկարագրությունը»
[64]
։
Երկրորդ
ճանապարհորդության
ընթացքում
(1671-1681
թթ.
)
գրում
Է
Ժ.
Շարդենը,
ես
ջանացի
իմ
ողջ
ժամանակն
«ինչքան
դա
ինձ
հնարավոր
եղավ,
օգտագործել
ուսումնասիրելու
երկրի
լեզուն,
ավելի
ստույգ
իմանալու
նրա
ժողովուրդների
կենցաղն
ու
սովորույթները։
Կանոնավոր
կերպով
հաճախելու
պալատ
եւ
այստեղ
զրուցելու.
մեծամեծների
եւ
գիտնականների
հետ,
որպեսզի
խնամքով
ուսումնասիրեմ
այն
ամենը,
ինչ
կարող
է
արժանանալ
Եվրոպայի
հետաքրքրությանը»
[65]
։
Ժ.
Շարդենը
այն
աստիճան
է
ուսումնասիրում
Իրանը,
որ
գրում
է,
թե
ինքը
«…Սպահանը
ավելի
լավ
գիտի,
քան
Լոնդոնը,
չնայած
այնտեղ
ապրում
է
ահա
քսանվեց
տարուց
ի
վեր»
[66]
։
Ինչ
վերաբերում
է
աշխատության
բովանդակությանը,
ապա
Ժ.
Շարդենը
դարձյալ
առաջաբանում
տալիս
է
հետեւյալ
բացատրությունը.
«Բաժանված
է
տասը
հատորների,
առաջին
հատորը
մի
տեսակ
օրագիր
է
այն
ամենի
մասին,
թե
ինչ
պատահեց
ինձ
հետ
կամ
թե
ինչ
առավել
ուշագրավ
երեւույթների
հանդիպեցի
իմ
ճանապարհորդության
ընթացքում
Փարիզից
մինչեւ
Մինգրելիա։
Երկրորդը
այս
օրագրի
շարունակությունն
է
Մինգրելիայից
մինչեւ
Թավրիզ,
երրորդը՝
Թավրիզից
մինչեւ
Սպահան։
Այս
երեք
հատորները
պարունակում
են
Փարիզից
մինչեւ
Սպահան
կատարած
ճանապարհորդության
նոտագրման
ողջ
բովանդակությունը։
Չորրորդ
հատորն
ընդգրկում
է
Պարսկաստանի
կայսրության,
նրա
կառավարության,
օրենքների,
բնակչության,
կենցաղի
ու
սովորույթների
համընդհանուր
նկարագրությունը։
Հինգերորդը՝
պարսիկների
գիտության
ու
արվեստների,
նրանց
արտադրության
նկարագրությունն
է.
վեցերորդը՝
նրանց
քաղաքական-ռազմական
եւ
քաղաքացիական
կառավարության
նկարագրությունն
է,
յոթերորդը՝
նրանց
կրոնի
ու
դավանանքի
նկարագրությունն
է.
ութերորդը՝
Պարսկաստանի
մայրաքաղաք
Սպահանի
հատուկ
նկարագրությունն
է…»
[67]
։
Վերջապես
իններորդ
եւ
տասներորդ
հատորներն
ընդգրկում
են
1674
թ.
Սպահանից
դեպի
Բենդեր-Աբաս
եւ
Պերսեպոլիս
հեղինակի
կատարած
ուղեւորությունների
նկարագրությունը։
Չնայած
թույլ
տված
որոշ
անճշտություններին
ու
թյուրիմացություններին,
Ժան
Շարդենի
ուղեգրությունները
շահեկան
են
ոչ
միայն
Սեֆյան
Իրանի,
այլեւ
Հայաստանի
պատմության
ուսումնասիրության
համար։
Պետրոս
Պետիկը,
ծագումով
Կիլիկիայի
Քիլիս
քաղաքից,
կաթոլիկական
հայ
ընտանիքի
զավակ
էր։
Փոքր
հասակում
նա
զրկվում
է
հորից։
Կրթությունը
ստանում
է
Հռոմում։
Ուսումն
ավարտելուց
հետո
պապի
ներկայացուցիչ
Մատթեոս
Ավանիացու
հետ
մեկնում
է
Իրան՝
պապի,
ֆրանսիական
թագավորի
եւ
Վենետիկի
դուքսի
նամակները
շահին
հանձնելու
համար։
Եվրոպա
վերադառնալով
նա
գրում
է
«Ջեհիլ
սություն»
(«Քառասուն
սյուն»)
կոչված
աշխատությունը։
Այն
արժանահավատ
տեղեկություններ
է
պարունակում
իրանահայ
կյանքի,
հայ
խոջայության
եւ
հայ
հասարակական
շարժումների
վերաբերյալ։
«Ծանոթանալով
Պետիկի
գրքին,
―
գրում
է
Աշ.
Հովհաննիսյանը,
―
դժվար
չէ
համոզվել,
որ
քաղաքական
եւ
իդեական
իր
բովանդակությամբ,
ընդհանուր
առմամբ
դա
արժանահավատ
մի
փաստագրություն
է
եւ
կարեւոր
մի
աղբյուր՝
1675-1678
թվականների
հայ
ազատագրական
մտքի
պատմության
տեսակետից
նշանակալից
իրադարձությունների
լուսաբանության
համար»
[68]
։
Յանս
Կանեցսոն՝
Ստրաուսը
կամ
Ստրույսը
հոլանդացի
նավաստի
էր։
1656
թ.
Կանդիայի
պատերազմի
ժամանակ
մասնակցել
էր
Դարդանելի
ծովամարտին,
ուր
թուրքական
ռազմական
նավատորմը
ոչնչացվեց։
1668
թ.
նա
ընդունվում
է
ռուսական
ծառայության,
ուր
այն
ժամանակ
հավաքագրում
էին
օտարերկրացի
նավաստիներին՝
Կասպից
ծովի
առեւտրական
նավատորմի
կառուցման
համար,
որպեսզի
իրանական
բոժոժը
տեղափոխեն
Ռուսաստան։
Այդ
նպատակով,
ինչպես
հայտնի
է,
1667
թ.
Ռուսաստանն
առեւտրական
պայմանագիր
կնքեց
Նոր
Ջուղայի
հայ
առեւտրական
ընկերության
հետ։
1670
թ.
ամռանը
մի
խումբ
ընկերների
հետ
Ստրույսը
Աստրախանից
ուղեւորվում
է
դեպի
Կասպից
ծով։
Տարկուում
գերի
է
ընկնում
տեղացի
մի
ֆեոդալի
մոտ
եւ
ստրուկ
վիճակում
դեգերում
է
Երեւանում,
Դերբենդում,
Շամախիում
եւ
այլուր։
Փրկագնով
ազատվելուց
հետո
Ստրույսը
ծառայության
է
մտնում
Իրանի
լեհական
դեսպանի
մոտ,
որի
հետ
ճանապարհորդում
է
Արդեբիլ-Ղազվին-Սպահան
ուղիով
ու
մանրամասն
նկարագրում
Իրանի
քազաքական-հասարակական
կացությունը
XVII
դարի
70-ական
թվականներին։
Յան
Ստրույսի
ուղեգրությունը
լայն
ճանաչում
է
գտնում
Եվրոպայում
ու
թարգմանվում
մի
շարք
եվրոպական
լեզուներով։
Հայ
ժողովրդի
պատմության
տեսակետից
հետաքրքրական
են
Յան
Ստրույսի
ուղեգրության
այն
էջերը,
որոնցում
խոսվում
է
Անդրկովկասի
հայաշատ
քաղաքների
ու
հատկապես
Նոր
Ջուղայի
հայության
մասին։
Նիկ.
Սանսոնը
միսիոներական
առաքելությամբ
Իրան
ժամանեց
1683
թ.
։
Այստեղ
նա
սովորեց
հայերեն,
պարսկերեն
եւ
թուրքերեն,
սակայն
արեւելյան
լեզուներից
նրա
կատարած
տառադարձությունից
դատելով,
կարելի
է
եզրակացնել,
որ
նա
մատնանշված
երեք
լեզուներից
ոչ
մեկն
էլ
հիմնավոր
չգիտեր։
Մյուս
կողմից,
Նիկ.
Սանսոնի
մոտ
որեւէ
նոր
վկայություն
չկա
Իրանի
մասին,
որը
չլիներ,
ասենք,
Ժ.
Բ.
Տավերնիեի,
Ժ.
Շարդենի
ու
այլոց
մոտ։
Այսուհանդերձ,
այս
աղբյուրը
հաստատում
է
նախորդ
հեղինակների
հաղորդած
տեղեկությունները։
Քանի
որ
խոսք
եղավ
կաթոլիկ
միսիոներների
մասին,
անդրադառնանք
Իրանում
եւ
հայերի
միջավայրում
երկար
տարիներ
ապրած,
նրանցից
մի
քանիսի
թողած
պատմական
երկասիրություններին,
որոնք
վաղուց
արդեն
գրավել
են
պատմաբան-մասնագետների
ուշադրությունը։
Նկատի
ունենք
հայը
Գաբրիել
դե
Շինոնի
[69]
եւ
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանի
[70]
ու
այլոց
աշխատությունները։
Հայր
Գաբրիել
դե
Շինոնը
շուրջ
քսան
տարի
ապրել
է
Սպահանի
կապուչինների
վանքում
ու
եղել
է
հայր
Ռաֆայել
դյու
Մանի
մերձավորագույն
գործընկերներից
մեկը։
Նա
սովորել
է
պարսկերեն,
թուրքերեն
եւ
հայերեն։
Խոսելով
հայերենի
մասին,
դե
Շինոնը,
ընկնելով
չափազանցությունների
մեջ,
նշում
է,
որ
իբր
«…հայոց
լեզուն
Արեւելքի,
գուցե
եւ
աշխարհի
ամենադժվար
լեզուներից
է»
[71]
։
Դե
Շինոնը
նոր
Ջուղայի
հայերի
մեջ
երկպառակություններ
է
սերմանել,
որի
հետեվանքով
հայ
համայնքի
ներկայացուցիչների
խիստ
բողոքի
հիման
վրա
կառավարության
ներկայացուցիչները
նրան
տեղափոխել
են
Թավրիզ։
Շինոնը
սուր
հարձակումներ
է
գործում
«հերձվածող»
հայերի
դեմ,
որոնց
միակ
«մեղքը»
եղել
է
այն,
որ
չեն
ենթարկվել
կաթոլիկական
պրոպագանդային։
«Ես
չեմ
կարծում,
—
գրոււմ
է
նա,
—
թե
աշխարհում
գտնվի
մի
այլ
ժողովուրդ,
որը
ավելի
կապված
լիներ
իր
ավանդույթներին,
քան
հայերը»
[72]
։
Հայր
Ռաֆայելը
(Ժակ
Դյուտերտրը)
ծնվել
է
Ֆրանսիայի
Ման
քաղաքում՝
1613
թ,
օգոստոսին։
Երիտասարդ
հասակում
ստացել
է
փայլուն
կրթություն,
հատկապես
աչքի
է
ընկել
մաթեմատիկայի
բնագավառում։
Նա
քառասուն
տարի
ապրել
է
Սպահանում,
եղել
է
կապուչինների
վերատեսուչը
եւ
վայելել
է
ինչպես
ֆրանսիական
արքունիքի,
այնպես
էլ
Իրանի
տիրակալների
(սկսած
Աբաս
2-րդից
մինչեւ
շահ
Հյուսեինը)
հովանավորությունը։
Ռաֆայել
դյու
Մանի
մասին
առաջին
անգամ
հիշատակում
է
Ժ.
Բ.
Տավերնիեն՝
1644
թ.
ուղեւորության
ժամանակ։
Իրանական
արքունիքի
հետ
ամենասերտ
կապեր
ունենալով՝
դյու
Մանը
քաջատեղյակ
էր
XVII
դարի
երկրորդ
կեսի
թուրք-իրանական
քաղաքական
հարաբերություններին։
Ռաֆայել
դյու
Մանի
«Պարսկաստանի
վիճակը
1666
թվականին»
աշխատությունը
գրված
էր
հատուկ
Կոլբերի
համար,
որը,
ինչպես
տեսանք,
ձգտում
էր
ընդլայնել
ֆրանսիական
առեւտուրը
Արեւելքում։
Ռաֆայել
դյու
Մանի
գրքի
վերջում
կցված
է
խիստ
արժեքավոր
մի
հավելված,
ուր
տեղ
է
գտել
թուրքերի
դեմ
սեֆյան
շահ
Իսմայիլի
տարած
հաղթանակների՝
իտալացի
Ռոտայի
կողմից
գրված
պատմության
ֆրանսերեն
թարգմանությունը։
Այս
թարգմանությունից
հետո
գրքի
հրատարակիչ
Շառլ
Շեֆերը
զետեղել
է
Իրանից
ու
Երեւանից
Ֆրանսիայի
կառավարության
ներկայացուցիչներ
դե
Լալենի
եւ
դե
լա
Բուլլեյ
դե
Գուզի
նամակները
Լյուդովիկոս
14-րդին։
Վերջում
տրվում
է
Իրանի
առեւտրի
վերաբերյալ
Ժ.
Բ.
Տավերնիեի
հուշագիրը
[73]
։
Հայաստանում
եւ
իրանահայերի
մեջ
XVII
դարի
վերջին
քառորդին
միսիոներական
գործունեության
պատմության
ուսումնասիրության
համար
կարեւորագույն
աղբյուր
է
1694
թ.
Փարիզում
լույս
տեսած
«Հայաստանի
ներկա
վիճակը,
ինչպես
աշխարհիկ,
այնպես
էլ
հոգեւոր
առումով»
աշխատությունը
[74]
։
Հրատարակիչն
է
ճիզվիտների
կենտրոնի
ղեկավարներից
Թոմա
Շառլ
Ֆլեորիոն։
Գրքի
առաջաբանում
ճիզվիտ
միսիոներների
նամակներից
քաղվածքներ
են
բերված՝
բնութագրելու
համար
հայ
ժողովրդին։
«Աշխարհում
քիչ
ժողովուրդ
կգտնվի,
—
ասվում
է
զեկուցագրում,
—
որ
հայ
ժողովրդի
նման
լավագույն
բարեմասնություններ
ունենա։
Ամենուր
նշմարելի
է,
որ
հայերը
մեծ
ողջամտություն
եւ
խոհականություն
ունեն։
Նրանք
քիչ
են
խոսում,
շատ
են
խորհրդակցում
ու
իրենց
ձեռնարկած
բնագավառներում
մեծ
հաջողություններ
ունեն։
Այդ
նրանք
են,
որոնք
անում
են
Արեւելքի
ողջ
առեւտուրը
եւ
մեծապես
նպաստում
են
Եվրոպայի
բազմաթիվ
մեծ
քաղաքների
առեւտրի
բարգավաճմանը»
[75]
։
Առաջաբանում
հատուկ
ընդգծվում
է
նաեւ
հայերի
ընթերցասիրությունը,
գիտության
նկատմամբ
նրանց
ծարավն
ու
հյուրասիրությունը։
«Հայաստանի
ներկա
վիճակը..,
»
աշխատության
շնորհիվ
մասնագետ-պատմաբանները
ոչ
միայն
որոշակի
գաղափար
կկազմեն
Հայաստանում
կաթոլիկ
միսիոներների
ծավալած
քայքայիչ
գործունեության
մասին,
այլեւ
առանձին
արժեքավոր
տեղեկություններ
կքաղեն
Հայաստանի
հասարակական-տնտեսական
եւ
քաղաքական
պատմության
հարցերի
վերաբերյալ։
«Հայաստանի
ներկա
վիճակը…»
աշխատության
յուրահատուկ
շարունակությունը
կարելի
է
համարել
1730
թ,
Փարիզում
լույս
տեսած
«ճիզվիտական
միաբանության
մի
միսիոների
ճանապարհորդությունը
Թուրքիայում,
Պարսկաստանում,
Հայաստանում,
Արաբիայում
եւ
Բարբարիայում»
գիրքը
[76],
ուր
դարձյալ
որոշ
մանրամասնություններով
տրվում
է
նույն
ճիզվիտ
միսիոներների
գործունեությունը
Հայաստանում
XVII
դարի
80-90-ական
թվականն
երին։
Անանուն
վերնագիր
ունեցող
այս
աշխատության
հեղինակը
Վիլլոտն
է,
որն
իր
ժամանակին
նույնպես
միսիոներական
նպատակներով
եղել
է
Հայաստանում։
Վիլլոտի
այս
աշխատության
համար
եւս
աղբյուր
են
ծառայել
կաթոլիկ
միսիոներների
նամակները
Հայաստանից։
Ուղեգրության
մեջ
տեղ
են
գտել
նաեւ
Իրանի
XVIII
դարի
20-ական
թթ.
քաղաքական
պատմությանը
վերաբերող
նյութեր,
հավանաբար
ներկայացված
ականատեսի
վկայությամբ
[77]
։
Գրքի
վերջին
մասում
խոսվում
է
ճիզվիտ
միսիոներների
կողմից
Նախիջեւանի
հայ
կաթոլիկ
համայնք
այցելության
ընթացքում
իրանական
հարկահավաքների
թույլ
տված
բռնությունների,
կամայականությունների
եւ
հայ
կանանց
ընդվզումի
մասին
[78]
։
Ուղեգրության
մեջ
կարելի
է
հանդիպել
նաեւ
Հայաստանի
հասարակական,
տնտեսական
եւ
քաղաքական
պատմությանը
վերաբերող
այլ
բնույթի
նյութերի։
Խոսելով
Հայաստանում
միսիոներական
գործունեության
մասին,
չի
կարելի
զանց
առնել
ամենակարեւորագույն
աղբյուրներից
մեկը
թեատինյան
կրոնավոր
Կղեմես
Գալանոսի
«Միաբանութիւն
հայոց
սուրբ
եկեղեցւոյն
ընդ
մեծի
Սուրբ
եկեղեցւոյն
Հռոմայ»
աշխատությունը,
որը
լույս
տեսավ
Հռոմում
նաեւ
լատիներեն
[79]
։
Կղեմես
Գալանոսը
Ուրբանոս
8-րդ
պապի
կողմից
1626
թ.
Կովկաս
էր
ուղարկվել
վրացիների
եւ
հայերի
մեջ
կաթոլիկություն
տարածելու
առաքելությամբ։
Այնուհետեւ
նա
1640
թ,
անցնում
է
Պոլիս,
ուր
եւ
հիմնավորապես
սովորում
է
հայոց
լեզուն։
Կղեմես
Գալանոսն
իր
բուռն
բնավորությամբ
եւ
հայ
եկեղեցու
նկատմամբ
ունեցած
չքողարկված
ատելությամբ
առաջացրել
է
հայ
հասարակայնության
զայրույթը։
Կաթոլիկ
պրոպագանդայի
կողմից
նա
անվանվել
է
«աստծու
խարազանը՝
Արեւելքի
հերձվածողների
նկատմամբ»։
Նրա
մոտ
ի
մի
էին
ձուլված
կիրքն
ու
նենգությունը,
ճարտարությունն
ու
խարդավանքը։
«Այս
հոգեւոր
գործիչն
արդեն
բոլորովին
մի
ուրիշ
երեւույթ
է
ներկայացնում
իր
անսովոր
խանդով
եւ
ընդունակություններով,
—
գրում
է
Լեոն,
—
բայց
մանավանդ
իր
խառնվածքով։
Նա
1636
թ.
ուղարկված
էր
Վրաստան,
ուր
քարոզչական
պաշտոնը
ծածկում
էր
բժշկի
մասնագիտության
տակ։
Վրացիների
մեջ
նա
երկար
չմնաց,
այլ
սովորելով
հայերեն
լեզուն,
սկսեց
հայերի
մեջ
«աստծու
հունձ»-ը։
Մի
եռանդով,
որ
միանգամայն
պակասում
էր
Պիրոմալիին
(իր
նախորդին—
Մ.
Զ.
)
եւ
մի
ճարպկությամբ,
որ
միայն
եզվիտներին
կարող
էր
պատիվ
բերել։
Իր
հայրենագիտությունը
նա
ծառայեցրեց
միսիոներական
նպատակներին,
հորինելով
կրոնական
վիճաբանությունների
գրքերի»
[80]
։
XVII
դարի
վերջին
քառորդին
(1693-1698
թթ.
)
է
վերաբերում
իտալացի
Կարլո
Ջեմելի
Կարերի
ճանապարհորդությունն
Արեւելքում,
ներառյալ
նաեւ
Հայաստանում։
Նա
այցելել
է
Էրզրում,
Ֆարս,
Երեւան,
Նախիջեւան
եւ
հայերի
մասին
հաղորդում
է
ուշագրավ
տեղեկություններ
[81]
։
Եվս
մի
երկու
աղբյուրներում
խոսք
է
գնում
հռոմեական
եկեղեցու
հետ
հայերի
դավանաբանական
վեճերի,
միսիոներների
գործունեության
եւ
օսմանյան
տիրապետության
ներքո
հայ
եկեղեցու
իրավական
ստատուսի
հետ
կապված
հարցերի
մասին։
Դրանք
Դելակրուայի
[82]
եւ
Լակրոզի
[83]
աշխատություններն
են։
XVII
դարի
վերջի
եւ
XVIII
դարի
սկզբի
հայ
ժողովրդի
պատմությանը
վերաբերող
եվրոպական
աղբյուրների
մեջ
կարեւոր
տեղ
է
գրավում
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորի
ուղեգրությունը
[84]
։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորը
(1656-1708)
ազնվականական
ծագում
ունեցող
ֆրանսիացի
ականավոր
բուսաբան
էր
եւ
1691
թ.
սկսած
Ֆրանսիայի
ակադեմիայի
իսկական
անդամ։
1700-1702
թթ.
Տուրնեֆորը
ֆրանսիական
կառավարության
առաջարկով
կատարում
է
մեծ
ճանապարհորդություն
դեպի
Փոքր
Ասիա,
Հայաստան
եւ
Անդրկովկաս,
որտեղից
նա
Ֆրանսիա
է
բերում
1356
նոր
տեսակի
բույսեր
ու
դեղաբույսեր,
որոնց
մի
զգալի
մասը՝
պատմական
Հայաստանի
տարածքից
(ուղեգրության
մեջ
բերված
են
դրանց
նկարները՝
արված
հեղինակի
կողմից)։
Այս
առումով
նա
մեծ
ծառայություն
է
մատուցել
հայ
բուսաբանությանը։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորի
ուղեգրությունը
ներկայացված
է
Ֆրանսիայի
պետական
քարտուղար
կոմս
Ժերոմ
դե
Պոնշարտրենին
հղված
նամակների
ձեւով,
ուր
մանրամասն
տեղեկություններ
են
հաղորդվում
Թուրքիայի
վարչատնտեսական
կյանքի
եւ
Հայաստանի
իրավիճակի
մասին,
ինչպես
նաեւ
պատմական
էքսկուրսներ
են
կատարվում
դեպի
Հայաստանի
անցյալի
պատմությունը՝
կապված
աշխարհագրական
միջավայրի
այս
կամ
այն
տեղանվան
հետ։
Ուղեգրությանը
կցված
են
պատմական
Հայաստանի
տարբեր
քաղաքների
հայերի
տարազը
պատկերող
գծանկարներ։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորը
Փարիզից
դուրս
է
գալիս
1700
թ,
մարտի
9-ին,
ժամանում
Կոստանդնուպոլիս,
ապա
Սեւ
ծովով
մեկնում
Տրապիզոն,
այնուհետեւ
Էզրումի
(հունիսի
15),
Կարսի
(հուլիսի
12-16)
եւ
Թիֆլիսի
վրայով
գալիս
հասնում
է
էջմիածին
եւ
Երեւան
(1701
թ.
օգոստոս)։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորը
առաջին
եվրոպացի
ուղեգիրն
էր,
որ
անհաջող
փորձ
կատարեց
բարձրանալու
Արարատ
լեռան
գագաթը
[85]
։
Ուղեգիրը
նկարագրում
է
Արարատ
լեռան
բուսական
ու
կենդանական
աշխարհը
եւ
ի
դեպ
նշում
է
իրեն
հանդիպած
վագրերի
մասին։
Նա
Կարսի,
Հասան
Կալայի,
Սեբաստիայի,
Թոխատի,
Ամասիայի
վրայով
վերադառնում
է
Զմյուռնիա,
որտեղից
մեկնում
է
Մարսել։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորի
ուղեգրությունն
աչքի
է
ընկնում
շոշափված
նյութերի
հարստությամբ,
գիտականությամբ,
հեղինակի
նուրբ
դիտողություններով
եւ
այլն։
Հիացած
Արարատյան
դաշտավայրի
բերք
ու
բարիքով,
նա
այդ
վայրը
համարում
էր
«երկրային
դրախտ»։
Նա
ջերմ
խոսքեր
է
գրել
նաեւ
հայերի
մասին,
նշելով,
որ
«հայերը
աշխարհի
լավագույն
մարդիկ
են»
[86]
։
Հայ
ժողովրդի
պատմությունն
ուսումնասիրողների
համար
առանձնապես
մեծ
հետաքրքրություն
ունեն
հայ
վաճառականության
եւ,
մասնավորապես,
Արեւելքի
ու
Արեւմուտքի
միջեւ
առեւտրի
զարգացման
բնագավառում
Նոր
Ջուղայի
խոջայության
կատարած
դերի
ու
նշանակության
մասին
իր
քսաներորդ
նամակում
Տուրնեֆորի
արած
դատողությունները
[87]
։
Եվ
առհասարակ
պետք
է
նշել,
որ
նրա
հաղորդած
նյութերը
բազմաբովանդակ
են։
Պիտտոն
դե
Տուրնեֆորի
Արեւելքում
գտնվելու
տարիներին
Փոքր
Ասիայոսմ
էր
ճանապարհորդում
հոլանդացի
նկարիչ
Կորնելիզ
լե
Բրույնը
կամ
լե
Բրենը
(1652-1726)
[88]
։
1701-1708
թթ.
ընթացքում
նա
կատարեց
իր
երկրորդ
ուղեւորությունը
դեպի
Իրան
եւ
Հնդկաստան՝
(Ռուսաստանի
տարածքով։
Նա
Ռուսաստանից
Իրան
մեկնեց
հայ
վաճառականների
ուղեկցությամբ
եւ
ճանապարհին
այցելեց
Շամախի,
Թավրիզ
ու
Սպահան։
Անդրկովկասի
ու
Իրանի
վերաբերյալ
նրա
հաղորդած
նյութերի
մեծ
մասը
վերաբերում
է
տեղական
բնակչության
կենցաղին,
սովորույթներին,
հավատալիքներին։
Նույնը
կարելի
է
ասել
նաեւ
Թուրքիայի
մասին
նրա
բերած
տվյալների
վերաբերյալ։
Սակայն,
այսուհանդերձ,
լե
Բրենի
մոտ
էլ
կան
վկայություններ,
որոնք
լրացնում
են
մեր
գիտելիքները
Թուրքիայի
եւ
Իրանի
հասարակական-տնտեսական
ու
քաղաքական
կյանքի
վերաբերյալ։
XVII
դարի
վերջի
եւ
XVIII
դարի
առաջին
քառորդի
Իրանի,
ինչպես
նաեւ
իրանահայերի
եւ
Արեւելյան
Հայաստանի
պատմության
համար
որոշակի
արժեք
են
ներկայացնում
Սպահանի
կարմելիտների
միաբանության
նոթագրություններն
ու
ճիզվիտ
միսիոներների
զեկուցագրերը,
նամակներն
Իրանից
[89]
։
Տվյալ
ժամանակահատվածի
պատմության
համար
եվրոպական
պատմագիտության
մեջ
առանձնահատուկ
տեղ
են
գրավում
եւս
երկու
աշխատություն։
Առաջինը
լեհ
ճիզվիտ
միսիոներ
Յուդե
Կրուշինսկու
հուշերն
են
[90],
իսկ
մյուսը՝
եվրոպացի
հեղինակ
Մամիյ-Կլերակի
«Պարսկաստանի
պատմությունն»
է՝
գրված
նույն
Կրուշինսկու
եւ
եվրոպացի
ու
թուրք
բարձրաստիճան
պաշտոնյաների
զեկուցագրերի
հիման
վրա
[91]
։
Յուդե
Կրուշինսկու
հուշերի
հրատարակիչ
Ժան
Անթուան
դյու
Սերսոն
գրքի
առաջաբանում
հեղինակի
մասին
տալիս
է
շատ
կարեւոր
կենսագրական
տվյալներ։
Գիրքը
ամբողջովին
հիմնված
է
ականատեսի
վկայությունների
վրա,
«…
քանզի
ես
այն
կազմեցի,
—
գրում
է
նա,
—
բացառապես
լեհ
ճիզվիտ
հայր
Յուդե
Կրուշինսկու
հուշերի
հիման
վրա,
որը
քսան
տարի
Սպահանում
ապրելուց
հետո,
այնտեղից
դուրս
եկավ
(աֆղանների
կողմից)
քաղաքի
պաշարման
վերջում,
եւ
առիթից
օգտվելով
պիտի
ասեմ,
որ
նա
մասնավորապես
իրադարձություններին
ծանոթ
էր
խորությամբ»
[92]
։
Նա,
որպես
թարգմանիչ,
մասնակցում
է
շահական
արքունիքի
հետ
եվրոպական
այն
պետությունների
պատվիրակության
ներկայացուցիչների
բանակցություններին,
որոնք
Հռոմի
պապի,
գերմանական
կայսեր
ու
ֆրանսիական
թագավորի
անունից
նամակներ
էին
բերել
շահին։
Այդ
բանակցությունների
ընթացքում
նա
ճարպկորեն
պետական
բարձրաստիճան
պաշտոնյաներից
անհրաժեշտ
տեղեկություններ
է
ձ֊եռք
բերել
Իրանի
քաղաքական
կացության
եւ
շահ
Հուսեինի
ժամանակ
իրանական
ավատատիրական
հասարակության
ճգնաժամի
մասին
[93]
։
Իրանը
աֆղանների
կողմից
գրավվելուց
հետո
հայր
Կրուշինսկին
կապեր
է
հաստատել
նաեւ
Իրանի
նվաճողների
հետ
եւ
իմացել
վերին
աստիճանի
հետաքրքիր
ու
ստույգ
տեղեկություններ
[94]
։
Նոր
Ջուղայի
պաշարման
ու
այնուհետեւ
գրավման
ժամանակ
հայր
Կրուշինսկին
գտնվել
է
Նոր
Ջուղայի
ճիզվիտների
տանը
եւ
դարձել
հայերի
գլխին
պայթած
աղետի
անմիջական
ականատեսը
[95]
։
Հայր
Կրուշինսկին,
լինելով
բժիշկ,
բուժում
է
աֆղանական
բարձրաստիճան
պաշտոնյային.
դառնում
է
նրա
բարեկամն
ու
նրանից
կարեւորագույն
տեղեկություններ
իմանում
աֆղանական
արշավանքի
մասին։
Հայր
Կրուշինսկու
հուշերը
ժամանակագրական
առումով
հասնում
են
մինչեւ
1725
թ.
։
Հաջորդ
տարիների
Իրանի
քաղաքական
դեպքերը,
ինչպես
նաեւ
1727
թ.
թուրքերի
եւ
Իրանի
աֆղանական
տիրակալ
Աշրաֆի
միջեւ
կնքված
պայմանագրի
կետերը
տրված
են
արժանահավատ
աղբյուրների
հիման
վրա։
Ճիզվիտ
միսիոների
հուշերի
սկզբում
տրվում
է
Սեֆյան
հարստության
քաղաքական
պատմությունը
շահ
Իսմայիլից
մինչեւ
շահ
Հյուսեինի
տիրապետությունն
ընկած
ժամանակաշրջանը։
Նա
այդ
գրել
է
Ադամ
Օլեարիուսի,
Տավերնիեի,
Շարդենի
եւ,
չի
բացառված,
նաեւ
պարսկական
ժամանակագրությունների
հիման
վրա։
Այնուհետեւ
մանրամասն
ու
գիտականորեն
ստույգ
պատմվում
է
շահ
Հյուսեինի
ժամանակ
Իրանում
ծայր
առած
ճգնաժամի
աղետաբեր
հետեւանքների
մասին,
երկրի
ու
նրա
աշխատավոր
բնակչության
համար։
Չափազանցություն
չէր
լինի
ասել,
որ
Կրուշինսկու
աշխատության
այս
հատվածը,
Եսայի
կաթողիկոս
Հասան
Ջալալյանի
«Աղվանից
պատմության»
հետ,
պատկանում
է
Իրանի
այս
ժամանակահատվածի
պատմության
լավագույն
աղբյուրների
թվին։
Ինչ
վերաբերում
է
Մամիյ-Կլերակի
«Պարսկաստանի
պատմություն»
եռահատոր
աշխատությանը,
ապա
պետք
է
ասել,
որ
աֆղանական
արշավանքի,
ինչպես
եւ
նախորդ
շրջանի
Իրանի
պատմության
համար
հիմնական
աղբյուր
դարձյալ
ծառայել
են
Յ.
Կրուշինսկու
հուշերը։
Իսրայել
Օրու
իրանական
դեսպանության
մասին
հաղորդված
ընդարձակ
վկայությունները
[96]
նույնպես
վերցված
են
Կրուշինսկուց։
1725
թ.
հաջորդող
նյութերը,
որոնք
տեղ
են
գտել
երկրորդ
եւ
երրորդ
հատորներում,
պատմական
որոշակի
արժեքով
օժտված
տարբեր
բովանդակության
զեկուցագրեր
են։
Այդպիսիների
շարքին
են
պատկանում՝
«Զեկույց
Պարսկաստանում
տեղի
ունեցած
տարբեր
իրադարձությունների
մասին,
որը
կազմված
է
1730
թվականին
Սպահան
արշաված
մեծ
Վեզիրին
ներկայացված
հաշվետվությունների
հիման
վրա»
[97],
«Մի
թուրք
էֆենդիի
կողմից
գրված
ու
Կոստանդնուպոլսի
վերջին
խռովությանը
վերաբերող
զեկուցագրի
թարգմանությունը,
որին
կցված
են
այս
իրադարձության
տարբեր
պարագաներին
վերաբերող
նյութեր,
քաղված
այլ
հուշադրություններից»
[98]
։
Այստեղ
պետք
է
նշել,
որ
երրորդ
հատորի
զգալի
մասը
նվիրված
է
1730
թ.
Կոստանդնուպոլսում
Պատրոնա
Խաշիլի
ապստամբությանը
եւ
այդտեղ
տեղեկություններ
կան
պոլսահայերի
մասին։
Հետաքրքրությունից
զուրկ
չեն,
անշուշտ,
այն
էջերը,
որոնք
նվիրված
են
Թահմազկուլի
խանի
(հետագայում
Նադիր
շահի)՝
թուրքերի
դեմ
մղած
պատերազմների
պատմությանը
[99]
։
[1]
Karl
Gölner,
Turcica,
Die
europäischen
Türkendrucke
des
XVI
Jahrhunderts.
Band
1,
Bucuresti–Berlin,
1961.
[2]
Giovio
(Paulo).
L’histoire
des
empereurs
de
Turquie…
Nouvellement
traduit
de
latin
en
français.
Paris,
1538.
[3]
La
copie
des
lettres
envoyées
de
Constantinople
qui
contiennent
la
grande
deffaicte
que
nouvellement
Sophy
Roy
de
Perse
a
faict
contre
le
grand
Turc.
Traduite
de
language
italien
en
français,
Paris,
1547.
[4]
E.
Albéry,
Relagìoni
degli
ambasciatori
Veneti
al
Senato,
T.
III,
Firenze,
1859-1863.
[5]
Ernest
Charrière,
Négociations
de
la
France
dans
le
Levant,
ou
correspondances,
mémoires
et
actes
diplomatiques
des
ambassadeurs
de
France
à
Constantinople,
Vol.
I–IV,
Paris,
1848-1853.
[6]
La
voyage
de
Monsieur
d’Aramon,
ambassadeur
pour
le
roy
en
Levant,
escrit
par
le
noble
homme
Jean
Chesneau,
l’un
des
secrétaires
dudict
seigneur
ambassadeur.
Publié
et
annoté
par
M.
Ch.
Schéfer.
Paris,
1887.
[7]
Busbequis
Augier-Guislain
(Baron
de
Busbec).
Lettres,
traduites
en
français
avec
les
notes
historiques
at
géographiques
par
M.
L’abbé
de
Froy.
T.
I–II,
Paris,
1748.
[8]
Տե´ս
Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Ա,
էջ
331-354։
[9]
Նույն
տեղում,
էջ
338։
[10]
Early
voyages
and
travels
in
the
Levant.
London,
1893,
Introduction,
p.
V.
[13]
Նույն
տեղում,
էջ
1—68։
[14]
Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Ա,
էջ
378։
Ընդհանրապես
ներկա
աշխատության
մեջ
օգտագործել
ենք
Հովհ.
Հակոբյանի
թարգմանությունը՝
Ա.
Ջենկինսոնի
Ռուսաստան
եւ
Իրան
կատարած
ուղեւորության
մասին,
տե´ս
նաեւ
Early
voyages
and
travels
to
Russia
and
Persia
by
Anthony
Jenkinson
and
other
Englishmen.
Vol.
I–II,
Edited
by
E.
Delwar
Morgan
and
C.
H.
Coste,
London,
1886.
[15]
Հովհ.
Հակոբյան,
Ուղեգրություններ,
հ.
Ա,
408-447։
[16]
Նույն
տեղում,
էջ
418։
[17]
Նույն
տեղում,
էջ
448-459։
[18]
Տե՛ս
Sir
Anthony
Shirley,
His
relation
of
his
travels
into
Persia.
London,
1613;
A
new
and
large
discourse
of
the
travels
of
sir
Antony
Shirley
by
sea
and
overland
to
the
Persian
empire,
written
by
William
Parry.
London,
1601:
Dépéches
du
Piedro
Duedo,
ambassadeur
de
la
seigneurie
de
Venise,
prés
de
la
cour
d’Allemagne,
relatives
à
la
mission
de
sir
Anthony
Shirley
et
de
Hussein
Aly
bek.
Estat
de
la
Perse
en
1660,
p.
277-284.
[19]
Տե՛ս
Estat
de
la
Perse
en
1660,
էջ
9։
[20]
Նույն
տեղում,
էջ
11։
[21]
Iter
Persicum
ou
description
du
voyage
enterprise
en
1602,
Paris,
1887.
Կա
նաեւ
1609
թ.
հրատարակությունը
հետեւյալ
վերնագրով՝
Bréve,
mais
non
moins
détaillée
et
véridique
description
du
voyage
en
Perse…,
Altenbourg,
1609.
[22]
Այս
աշխատությունը
առաջին
անգամ
լույս
է
տեսնում
Լիսաբոնում
1611
թ.
հետեւյալ
վերնագրով՝ ,,
Relacam
en
cuoe
tratam
as
guerias
et
grandes
victorias
que
alcancon
o
Grande
Rey
de
Persia
xa
Abbas
do
Grea
Turco
Mahometto
et
seu
filho
Amethe".
Շուտով
այդ
աշխատությունը
թարգմանվում
ու
հրատարակվում
է
հին
ֆրանսերենով,
որր
եւ
մենք
օգտագործել
ենք.
տե՛ս
Relation
des
grandes
guerres
et
victoires
obtenues
par
le
roy
de
Perse
Chan
Abbas
contre
les
empereurs
de
Turquie
Mahomet
et
Achmet
son
fils.
Par
le
P.
Fr.
Anthoine
de
Gouvea,
traduit
de
l’original
portugais.
Rouen,
1646
[23]
Anthoine
de
Gouvea,
էջ
341-385։
[24]
Մենք
օգտագործել
ենք
Գարսիա
դե
Սիլվայի
աշխատության
ֆրանսերեն
թարգմանությունը.
տե՛ս
L’ambassade
de
D.
Garcias
de
Silva
Figueroa
en
Perse,
contenant
la
politique
de
ce
grand
empire,
les
moeurs
du
roy
Schah
Abbas
et
une
relation
exacte
de
tous
les
lieux
de
Perse,
des
Indes
où
cet
ambassadeur
a
esté
l’espace
de
huit
années
qu’il
y
a
demeuré.
Traduite
de
l’Espagnol
par
monsieur
de
Wicqueford
Paris,
1667.
[25]
Relation
du
voyage
de
Perse
fait
par
le
R.
R.
Pacifique.
Paris,
1631.
[26]
Relationes
de
Pedro
Texeira
descendemia
y
succession
de
los
reyes
de
Persia
y
de
Hormuz
y
de
u
viaje
hecho
pօr
el
mismo
autor
don
de
la
India
Oriental
hasta
Italia
por
terra.
Ambres.
Կոտոլենդին
կատարում
է
սույն
աշխատության
թարգմանությունը
ֆրանսերեն.
տե՛ս
Voyages
de
Texeira
ou
l’histoire
des
rois
de
Perse,
traduite
d’Espagnol
en
françois,
Vol.
I,
II,
Paris,
1681.
[27]
Միրխոնդի
եվրոպական
լեզուներով
թարգմանությունների
մասին
տե՛ս
A.
E.
Крымский,
История
Персии,
её
литературы
и
дервишской
теософи,
т.
III,
M.,
1917.
[28]
Տե՛ս
Pietro
della
Valle,
Viaggi
in
lettere
familiare
al
suo
amico
Mario
Schipanno
divisi
in
tre
parti
cioe
la
Turchia,
la
Persia
et
l’India,
Roma
1650.
Շուտով
աշխատությունը
լույս
է
տեսնում
նաեւ
ֆրանսերեն
Էտյեն
Կարնոյի
եւ
Ֆրանսուա
Լե
Կոնտի
թարգմանությամբ.
տե՛ս
Pietro
della
Vallé.
Voyages
de
Pietro
della
Vallé,
gentilhomme
romain
dans
la
Turquie,
L’Egypte
la
Palestine,
la
Perse
les
Indes
Orientales
et
autres
lieux.
Vol.
I–IV,
Paris.
1561–1663.
[29]
Pietro
della
Vallé,
Delle
conditioni
di
Abbas,
re
di
Persia,
Venetia,
1628.
Տե՛ս
նաեւ
Ժ.
Բոդուենի
կատարած
ֆրանսերեն
թարգմանությունը՝
Histoire
apologétique
d’Abbas,
roy
de
Perse,
traduite
de
l’italien
de
messire
Pierre
de
la
Vallé.
Paris,
1631.
[30]
Itinerarium
orientale,
in
quo
varli
itineraris
successus,
plures
orientis
regiones,
earum
montes,
maria
et
flumina,
series
principum
qui
in
eis
dominati
sunt,
incolae
tam
christiani
quam
infideles,
populi,
animalia,
arbores,
plantae
et
fructus,
religiosorum
in
Oriente
missiones
ae
varii
celebres
aventus
describuntur.
Lyon.
1649.
[31]
Voyage
d’Orient
du
R.
P.
Phlippe
de
la
Très
Saincte
Trinité,
carme
déchaussé,
ou
il
décrit
les
divers
succez
de
son
voyage,
plusieurs
régions
d’Orient,
leurs
montagnes,
mers
et
leurs
fleuves,
la
chronologie
des
princes
qui
y
ont
dominé,
leurs
montagnes,
habitans
tant
chrestiens
qu’infidèles.
Lyon,
1652,
1669.
[32]
Histoire
des
ottomans
ou
empereurs
des
Turcs
jusque’
à
Mahomet
III.
Revue
et
augmentée
depuis
la
impression…
Item
un
bref
de
la
dernière
guerre
de
Perse,
par
Jacques
Esprinchard.
Lyon,
1609.
[33]
Տե՛ս
Discourse
parénitique
sur
les
choses
turques.
Lyon,
1606.
[34]
Ambassade
en
Turquie
de
Jean
Goutand
Biron,
baron
de
Salignac
1605
à
1610,
Paris,
1889.
[35]
Նույն
տեղում,
էջ
124-127։
[36]
Relation
du
voyage
d’Adam
Oléarius
en
Moscovie,
Tartarie
et
Perse.
Traduit
de
l’allemand
par
A.
de
Wicquefort.
Paris,
1679.
[37]
Տե՛ս
Les
six
voyages
de
Jean
Baptiste
Tavernier
en
Turquie,
en
Perse
et
aux
Indes.
T.
I–IV,
Paris.
1692.
[38]
J.
B.
Tavernier,
Nouvelle
relation
de
l’intérieur
du
sérail
du
Grand
Seigneur.
Paris,
1675.
[39]
Adam
Oléarius,
հ.
I.
էջ
172-174։
[40]
Նույն
տեղում,
էջ
612
–
637։
[41]
Նույն
տեղում,
էջ
386–390,
497–500,
581–633
եւ
այլն։
[42]
Տե´ս
J.
B.
Tavernier,
Les
six
voyages…,
I,
էջ
459-470,
495-518։
[43]
J.
B.
Tavernier.
Nouvelle
relation
de
l’intérieur
du
sérail,
préface,
p.
III.
[45]
Histoire
de
l’état
présent
de
l’empire
ottoman,
contenant
les
maximes
politiques
des
turcs,
les
principaux
points
de
la
religion
mahométane,
ses
sectes,
ses
hérésiers
et
ses
divers
sectes
de
religieux,
leur
discipline
militaire
avec
une
supputation
exacte
de
leur
force
par
mer
et
par
terre
et
du
revenu
de
l’état.
Traduit
de
l’anglois
de
monsieur
Ricaut.
Paris,
1670.
[46]
Histoire
des
trois
derniers
empereurs
des
Turcs,
depuis
1623
jusq’à
1677.
Traduite
de
l’anglais
du
steur
Ricaut.
T.
I—IV,
Paris,
1683.
[47]
François
Petit
de
la
Croix.
Mémoires
du
sieur
de
la
Croix.
Paris,
1684.
[48]
Journal
d’Antoine
Galland
pendant
son
séjour
à
Constantinople
(1672-1673),
publié
et
annoté
par
Charles
Schéfer.
T.
I–II,
Paris,
1881.
[49]
Les
voyages
de
marquis
de
Nointel
(1670-1680)
par
Albert
Vandal.
Paris,
1900.
[50]
Nic.
Machiaveli,
Political
reflexions
upon
the
government
of
the
Turks.
London,
1656.
[51]
Les
voyages
du
sieur
du
Loir.
Paris,
1654.
[52]
Jacques
de
Jant.
L’histoire
du
prince
Osman,
fils
du
sultan
Ibrahim.
Paris,
1670.
[53]
Michel
Febvre,
L’état
présent
de
la
Turquie…
Paris,
1675;
Théâtre
de
la
Turquie
où
sont
représentées
les
choses
les
plus
remarquables
qui
s
'y
passent
aujourd'hui
avec
les
moeurs,
le
goavernement,
les
coutumes
et
la
religion
des
Turcs
et
des
tռeize
autres
sortes
de
nations
qui
habitent
dans
l'empire
ottoman.
Traduit
de
l'italien
par
sieur
Michel
le
Febvre.
Paris,
1687.
[54]
De
Chassepoe.
Histoire
des
grands
vizirs.
Paris,
1676.
[55]
Du
Vigneau.
L'état
présent
de
la
puissance
ottomane
avec
les
cause;
de
son
accroissement
et
celles
de
sa
décadence.
Paris,
1678.
[56]
De
la
Magdalaine.
Le
miroir
de
l'empire
ottoman
ou
l'état
présent
la
cour
et
de
la
milice
du
grand
seigneur.
Paris,
1681.
[57]
Michel
Febvre,
L'état
présent..,
I
-II.
[58]
Les
voyages
et
observations
du
Sieur
de
la
Boullaye
Le
Gouz.
Paris,
1653.
Երկրորդ
Հրատարակությունը՝
1637
թ.
։
[59]
Jean
Thévenot.
Relation
d'un
voyage
fait
au
Levant
dans
laquelle
il
est
curieusement
traité
des
Etats
sujets
au
Grand
Seigneur,
des
moeurs,
religions,
forces.
gouvernements
politiques,
langues
et
coutumes
de
ce
grand
empire,
Paris
1664.
ժ.
Տեվենոյի
սույն
աշխատությունն
ունեցել
է
մի
շարք
հրատարակություններ։
1889
թ.
Ռուանում՝
հինգ
հատորով,
Ամստերդամում՝
1705,
1725
եւ
1727
թ.
։
XVII
դարի
վերջին
լույս
են
տեսնում
նաեւ
անգլիական,
հոլանդական
եւ
գերմանական
հրատարակությունները։
Մեր
ձեռքի
տակ
է
Ամստերդամի
1727
թ.
հրատարակությունը։
[60]
Jean
Chardin.
Voyages
en
Perse
et
autres
lieux
de
l'Orient
tome
I—X.
Paris,
1811.
Idem.
Récit
du
couronnement
du
roi
de
Perse
Soliman
III,
Paris.
1671.
[61]
Bedros
Bedik.
Cehil
Sutun.
Viennae.
1678.
[62]
Առաջին
անգամ
Յան
Ստրույսի
աշխատությունը
լույս
է
տեսնում
հոլանդերեն
1677
թ.,
ապա
թարգմանվում
է
ֆրանսերեն
եւ
լույս
է
տեսնում
Ամստերդամում
1681
թ.,
Լիոնում՝
1682
թ.
եւ
դարձյալ
Ամստերդամում
1718
եւ
1720
թթ.
ու
վերնագրված
է
այսպես. ,,
Les
voyages
de
Jean
Struys
en
Moscovie,
en
Tartarie,
en
Perse,
aux
Indes
et
en
plusieurs
autres
pais
étrangers’’.
[63]
Nicolas
Sanson,
Voyage
ou
relation
de
l'état
présent
du
royaume
de
Perse,
Paris,
1695.
[64]
Jean
Chardin,
I.
préface,
I—II.
[65]
Նույն
տեղում,
էջ
2-3։
[68]
Աշ.
Հովհաննիսյան,
Դրվագներ…,
հ.
2,
էջ
199։
[69]
P.
Gabriel
de
Chinon.
Relations
nouvelles
du
Levant
ou
traités
de
la
religion,
du
gouvernement
et
des
coutumes
des
Perses,
des
Arméniens
et
des
Gaures.
Lyon,
1671.
[70]
(Raphael
du
Mans).
Estat
de
la
Perse
en
1660.
[71]
Gabriel
de
Chinon,
էջ
239։
[72]
Նույն
տեղում,
էջ
271։
[73]
Raphael
du
Mans.
Appendice,
p.
259-356.
[74]
Estat
présent
de
l'Arménie,
tant
pour
le
temporel
que
pour
le
spirituel.
Avec
une
description
du
pays
et
des
moeurs
de
ceux
qui
l'habitent
par
le
Père
Th.
Ch.
Fleuriau.
Paris,
1694.
[76]
Voyages
d'un
missionnaire
de
la
compagnie
de
Jésus
en
Turquie,
en
Perse,
en
Arménie
et
en
Barbarie.
Paris,
1730.
[77]
Նույն
տեղում,
էջ
67-80։
[78]
Նույն
տեղում,
էջ
248-258։
[79]
Տե´ս
Cl.
Galanus,
Consiliatio
ecclesiae
Armenae
cum
Romanae.
Vol.
I-III,
Roma,
1650-165
Ունի
նաեւ
այլ
լատիներեն
աշխատություն
նույն
հարցի
շուրջը՝
Historia
armena
ecclesiastica
et
politica.
Coloniae,
1686.
[80]
Լեո,
Հայոց
պատմություն,
հ.
Գ,
Երեւան,
1946,
էջ
327։
[81]
C.
Gemelli-Careri,
Voyages
autour
du
monde.
Paris,
1719.
[82]
La
Croix,
Etat
Présent
des
nations
et
églises
grecques,
arméniennes
et
maronites
en
Turquie.
Paris,
1695.
[83]
M.
V.
La
Crose.
Histoire
du
christianisme
d'Ethiopie
et
d'Arménie.
Paris.
1739.
[84]
Տե´ս
Relation
d’un
voyage
du
Levant
fait
par
ordre
du
roy,
par
M.
Pitton
de
Tournefort.
T.
I-II.
Paris,
1717.
[85]
Նույն
տեղում,
էջ
357-359։
[86]
Նույն
տեղում,
էջ
369
—
396։
[87]
Տե´ս
Voyages
au
Levant,
c’est-à-dire
dans
les
principaux
endroits
de
l’Asie
Mineure,
dans
les
îles
de
Chio
Rhodes,
Cհypres
etc…
par
Corneille
le
Brun.
T.
I-V,
Paris,
1725.
[88]
A
Chronicle
of
the
Carmelites
in
Persia,
T.
I-II,
London,
1939.
[89]
Choix
des
lettres
édifiantes….
T.
V;
Missions
du
Levant,
Paris,
1809.
[90]
Histoire
de
la
dernière
révolution
de
Perse
par
le
père
Y.
Krusinski.
T.
I-II.
Paris,
1723.
[91]
Mamiye-Clairac,
Histoire
de
Perse
depuis
le
commencement
de
ce
siècle.
T.
I-III,
Paris,
1750.
[92]
P.
Y.
Krusinski,
էջ
3.
[95]
Նույն
տեղում,
էջ
54-112։
[96]
Mamiye-Clairac,
Histoire
de
Perse.
T.
1,
p.
47-57.
[97]
Նույն
տեղում,
հ.
3,
էջ
90-105։
[98]
Նույն
տեղում,
էջ
119—250։
[99]
Նույն
տեղում,
էջ
250-354։