Պատմագրութիւն

Այս երջանիկ եւ աստուածահաճոյ սուրբվարդապետս Յովհաննէս եւ բարի օրինակս ամենայնառաքինութեանց եւ եկեղեցոյ վարդապետաց էր իգաւառէն Քաջբերունեաց, ի գեղաքաղաքէն Զարիշատու, բարեպաշտ եւ աստուածասէր ծնողաց զաւակ՝ սրբասէրքահանայի միոյ Ներսէս անուն։ Եւ խնդրեաց յԱստուծոյեւ խոստացաւ նմա, թէ լինիցի նմա զաւակ, տացէ զնաԱստուծոյ, փոխարէն անձին իւրոյ։ Իսկ որ զկամսերկիւղածաց իւրոյ առնէ՝ բարերարն եւ մարդասէրնԱստուած, ետ նմա բարի զաւակ. եւ ետ զնա յուսումնԱստուածաշունչ գրոց յաստուածաբնակ սուրբ ուխտն եւգեղեցկազարդ անապատն Աստուածածնի Մեծոփայ վանքվերաձայնեալ առ հրեշտակակրօն եւ ճգնաւոր այրնԱստուծոյ նահապետ կրօնաւորն։ Իսկ նորա վարժեալ եւուսեալ զՍաղմոսն Դաւթի եւ զմանր ուսումն եկեղեցոյ։Եւ տեսեալ զնա հեզահոգի եւ սրբազան արհեպիսկոպոսնտէր Ներսէս՝ կոչեն զնա յաստիճան քահանայութեան. եւնա ետ զանձն իւր ընծայ Աստուծոյ. եւ կրթէր ի վարսճգնութեան՝ մանաւանդ ի յերկս եւ յաշխատանսԱստուածային գրոց, գեր ի վերոյ գոլով ամենայնընկերակցաց իւրոց։ Եւ շարժեալ ի Հոգոյն Սրբոյկամէր եւ ցանկայր հասանել վարդապետականիմաստութեան. եւ ոչ գոյր վարդապետ ի ծովեզերեայսՎասպուրական։

Ապա միաբանեալ հետ սրբասէր եւ բարեբարոյքահանայի միոյ Ստեփանոս անուն, որ եւ նաաշակերտեալ էր վարդապետին Մովսիսի ի նոյն անապատէ, եւ ելեալ գնացին առ մեծ վարժապետն Յովհաննէսմականուն Կախիկ, ի յերկիրն Սիւնեաց, ի յՈրոտնգաւառ, որ իբրեւ զարեգակն փայլէր ընդ ամենայն ազգսհայոց, եւ լուսաւորէր զամենեսեան Աստուածայինգիտութեամբ, եւ կայր ընդդէմ հերձուածողացաղթարմայից երկաբնակաց. եւ յոյժ սիրեցեալք եղեն ինմանէ իբրեւ զհրեշտակ Աստուծոյ։ Եւ ընկերակից նորաՍտեփանոս զերիս ամս աշակերտեալ՝ ետ նմա գաւազանիշխանութեան գալ մխիթարել զբազմութիւնքրիստոնէիցն եւ վանորէիցն անխրատից, զի անտերունչէր գաւառն այն։ Իսկ երանելի այրս ԱստուծոյՅոհաննէս զերկոտասան ամ առ նա դադարեալ, աշակերտակից ունելով զմեծ վարդապետն Գրիգորիոս եւբազում վարդապետս եւ աշակերտս։ Եւ նա ուխտ եդեալ էրանձին իւրոյ, եթէ տացէ ինձ Աստուած գաւազանիշխանութեան կարգի վարպետութեան՝ վկայ ինձ ՄիածինՈրդին լիցի, որ մօր նորա Աստուածածնի Կուսին տաճարշինեմ յոյժ հրաշալի։ Իսկ մեծ վարժապետն ՅոհաննէսՊԼԵ. (=1386) թվականին ետ նմա զգիրս ասացուածոցվարդապետական կարգի ի բերան առնուլ, զի տացէ նմահրաման իշխանութեան։ Եւ ի նոյն ամին յանկարծակիտկարացեալ հիւանդացաւ, եւ կամ եղեւ Արարչին գնալառ նա. կոչեաց զմեծ վարդապետն եւ զընկերակիցս նորա, եւ օրհնեաց զնոսա ամենայն հոգեւոր եւ աստուածայինօրհնութեամբ, եւ եդ զԳրիգորիոսն ամենեցուն գլուխեւ ուսուցիչ, եւ յանձն արար զվարդապետն Յոհաննէս՝տալ նմա վարդապետական իշխանութիւն եւ առաքելյաշխարհ իւր։

Իսկ նորա, յետ մահուան մեծին Յոհաննու, արար մեծահանդէս կոչումն, եւ ետ նմա վարդապետականգաւազան, եւ առաքեաց յերկիր իւր վարդապետականճոխութեամբ եւ աշակերտօք՝ յետ աւերման վերինկողմանն ի չար բռնաւորէն Թամուր չաղաթայէն։ Եւեկեալ նորա ի սեպհական գաւառ իւր ուրախութեամբ եւցնծութեամբ, եւ ելին ընդ առաջ նորա մեծ վարժապետնՍարգիս ի մեծ ուխտէն Խառաբաստայ աշակերտօք իւրովքեւ ամենայն բազմութեամբ հաւատացելոցն. եւ յետոյեկն ի հոգեւոր հայրենի տուն իւր՝ ի սուրբ ուխտնՄեծոփայ վանք, յաւուր նոր Կիւրակէին։ Աստ էտեսանել զուրախութիւն անապատին սրբոյ եւ ամենայնընկերաց իւրոց, զի տեսին զնա իբրեւ զլուսաւորիչնԳրիգոր եւ կամ զՂազար՝ սիրելին Քրիստոսի, յարուցեալ ի մեռելոց։ Եւ յերկրորդ ամին սկիզբնարար շինութեան սուրբ եկեղեցոյն վասն դաշանց եւուխտին եղելոյ. եւ ոչ պատահեցաւ, զի ոչ գոյրիմաստուն ճարտարապետ ի գաւառ իւր։ Իսկ նորահամբերեալ ժամանակ ինչ, մինչ ի Տեառնէ լինիցիաջողումն գործոյն. բայց զարդարեաց զսուրբ ուխտնժամօք, աղօթիւք եւ պատարագօք, ընթերցմամբ գրոց եւուսումնականօք, եւ գեղեցիկ կարգաւորութեամբ՝ծառօք եւ տնկօք իբրեւ զդրախտն եդեմական։ Եւ գայինհաւատացեալքն եւ շարժէին ի բարին, եւ ասէին. «Ահատեսաք զԵրուսաղէմե։ Եւ քարոզութեամբ աւետարանինվարդապետութեան լուսաւորեաց զշրջակայսնՎասպուրական գաւառիս։ Մանաւանդ ճգնաւորականվարուք եւ տքնութեամբ անցուցանէր զկեանս իւր, մինչզի զամենայն ժամանակս իւր զգլուխն իւր ոչ եդ իսնարս, այլ գիրս ի ձեռին ունելով, այնուանցուցանէր զպանդխտութիւն կենցաղոյս դառնութեան։Եւ այնուհետեւ ետ նմա շնորհս բժշկութեան ՏէրՅիսուս, զի զցաւս եւ զհիվանդութիւնս փարատէր իյախտաժետաց Աւետարանին ընթերցմամբ եւ ձեռն դնելովի վերայ տկարաց, ո՛չ միայն հաւատացելոց, այլ եւանհաւատից։ Եւ կատարէր Քրիստոս զխնդրուածս նորավասն սերտ հաւատոյն, զոր ունէր առ Քրիստոս, եւյուսոյ հաւատացելոցն։ Եւ վասն այսորիկ սիրեցեալլինէր ի յանհաւատիցն եւ ի հաւատացելոցն իբրեւճշմարիտ այր Աստուծոյ։ Այլ եւ յոյժ տագնապէր հոգիիւր վասն շինութեան սուրբ եկեղեցոյն։ Իսկ որ զկամսերկիւղածաց իւրոց առնէ՝ եւ աղօթից նոցա լսէ։ Այր միի գերութենէ Թամուրին ազգաւ հոռոմ Ֆարաճ անունեկեալ էր ի Մերդին քաղաք՝ յոյժ իմաստուն եւ ճարտարշինօղ. յղեաց եւ կոչեաց զնա, եւ սկիզբն արարշինութեան սուրբ եկեղեցոյն յաւուրս չաղաթային, յորմէ ամենայն եկեղեցիք Հայոց ի հիմանց քակեալլինէին։ Եւ թէպէտ բազումք ի յանհաւատիցն մախացեալլինէին, եւ միանգամ կամեցան անհաւատքն [քակել]զառաջին հիմնարկութիւն ի քաղաքէն Արճիշոյ. այլչաղաթայն գայր եւ անձամբ առնոյր ի վերայ անձինիւրոյ զքարինս, եւ բերեալ դնէր ի հիմն եկեղեցոյն. եւ զթշնամիսն սուրբ եկեղեցոյն նկուն եւ ափ ի բերանառնէր Աստուած։ Եւ յեւթն ամի վճարեաց Աստուածաղօթիւք վարդապետին եւ աներկբայ յուսոյն, զորունէր առ Քրիստոս, միաբանութեամբ սուրբ ուխտին, որք զանձիս իւրեանց ետուն Աստուծոյ եւ սուրբեկեղեցոյ Տիրածին Կուսին. յՊԾԱ. (=1402) թվականինսկսաւ, եւ յՊԾԸ. (=1409) աւարտեցաւ, ի փառս ՔրիստոսիԱստուծոյ մերոյ. ամէն։ Եւ ի սոյն ամի եկն վարժապետնմեր Գրիգորիոս վարդապետօք եւ աշակերտօք, եւգնացեալ դէմ ընդ առաջ հոգեւոր գնօղին իւրոյ, եւբերեալ ի յանապատն իւր՝ հանգոյց զնա ի բազումաշխատութեանց իւրոց։ Եւ ժողովեցան առ նա բազումվարդապետք եւ աշակերտք՝ ԺԱ. (11) վարդապետ եւ Ձ. (80)կրօնաւորս, որպէս եւ յառաջագոյն գրեցաւ. եւպայծառացեալ լուսաւորեաց աստուածայինվարդապետութեամբ զամենեսեան իբրեւ զփրկիչն մերՅիսուս, որ նստէր ի լերինն եւ ուսուցանէրզամենեսեան երանութեանցն վարդապետութեամբ։ Իսկսուրբ վարդապետն Յոհաննէս անճառելի ուրախութեամբզուարճանայր եւ ի սպասու կայր պիտոյիցնպակասութեան. եւ ասէր առ Քրիստոս. «Տէր Յիսուս՝ եսզմայր քո պատուեցի, դու զիս պատուեցեր վարդապետօքեւ հոգեւոր հօր իմով եւ գրոց աշակերտօք, գրագրօք, եւ ճգնաւորօք, եւ ճշմարիտ ուսումնականօք, եւ ինաւակատիս տաճարի մօր քո առաքեցեր զսոսա։ Զի՞նչտաց քեզ փոխարէն եւ հատուցումն, զի ոչ ինչ ունիմաղքատիկս, բայց միայն օրհնեմք եւ գովեմքզԱմենասուրբ զԵրրորդութիւնդ եւ զմայր միածնիդ, զիարժանի արարեր զիս հասանել յաւարտ տաճարիս։ Եւ այսոչ է բաւական միայն օրհնել, զի դու ի հրեշտակաց եւ իհրեշտակապետաց հանապազ օրհնաբանիս. այլ զանձն իմիսկ եդից ի վերայ քո, այլ երթեալ քարոզելովվարդապետեցից յականջս անհաւատից, թէ սուտ էառաջնորդն ձեր, եւ դուք կորեալ էք ընդ նմա իկորուստն անգիւտ. դարձարուք ի Քրիստոսն իմ եւտեսէք, թէ որքան պարգեւս բարեաց պարգեւեսցի ձեզե։

Եւ ոչ թէ միայն ի ծերութեան ժամանակինքարոզէր անհաւատիցն սուտ եւ խաբեբայ գոլ զնոսա, այլ զամենայն ժամանակս իւր։ Անահ եւ աներկիւղնախատէր զկորուսիչ առաջնորդս նոցա, եւ ոչ ոք իշխէրմխել ի նա ձեռս, ո՛չ իշխան եւ ո՛չ որք ընդիշխանութեամբ, այլ սարսէին ի պատկառելի դիմացնորա, զի կենդանի նահատակեալ էր զմարմին իւր պահօքեւ աղօթիւք եւ ամենայն սրբութեամբ։

Իսկ մեծ վարդապետն Գրիգորիոս օրհնեացզաշխարհս մեր, եւ առեալ զաշակերտսն, ելեալ գնաց իգաւառն Այրարատեան։ Եւ վարդապետն Յոհաննէս եւամենայն աշակերտք զհետ նորա ընթացաք։ Եւ անտիելեալ գնաց ի շնորհալից աթոռն իւր ի սուրբ առաքեալնՍտաթէի։ Եւ աւուրս Ը. (8) առողջ մնացեալ. եւ ապակոչեաց զնա առ ինքն վերին կոչօղն՝ տալ նմազաշխատութեան վարձս իւր, յաւուր տօնի ՆախավկայինՍտեփանոսի մեծի առաքելոյ։

Իսկ սքանչելի այրն Աստուծոյ վարդապետնՅոհաննէս մնաց ի Գաւառն Այրարատեան. եւ հասեալ իԶատկի յարութեան տօնի՝ ի նոյն օրն, որ ասի ԱնսկիզբնԱստուած, գնաց առ Քրիստոս։ Վասն այնորիկ անդ եղեւվախճան կենաց նորա, զի գնաց երկիր պագանելաստուածամուխ գեղարդեանն եւ առաջին պատկերիԱմենափրկչին, որ եւ դրոշմեալ եղեւ աղօթիւք սուրբԱւետարանչին Յոհաննու ի վերայ սրբոյն Գողգոթայի իխնդրոյ Տիրամօր Աստուածածնին, եւ յետոյ պարգեւքտուաւ Աշոտոյ թագաւորին ի Հոռոմոց թագաւորէ, եւբերեալ եղեւ ձեռամբ կուրապաղատ իշխանին։ Եւ անդերկիր պագեալ, հասեալ վախճան կենաց նորա, վերափոխեալ եղեւ ի կեանս անպատում առ Տէր Յիսուս, որում բաղձայր հասանել։ Եւ մեք աշակերտք գոլով նմաեւ հոգեւոր որդիք՝ Մկրտիչ եւ Թումայ, եւ նահատակնմեծ՝ վարդապետն Ըռըշտունեաց Յակոբ, եւ վարդապետնՄկրտիչ ի Բերկրոյ, ժողովեցաք բազում եղբայրս, եւեդաք զնա ի հանգստարանի նոր վկային Յովսեփայնահատակին եւ Եղիա վարդապետին՝ ի մեծահանդէս ուխտնՀայոց-թառ։ Եւ բազում բժշկութիւնք լինի ի սուրբոսկերաց նորա ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, եւ աղօթք նորա իվերայ ամենայն աշխարհի եւ մաղթանօք սորա ՏէրՔրիստոս մեզ ողորմեսցի, ամէն։