Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Իսկ իշխանն Երեվանայ եւ որք ընդ նմա մեծայմեծքն պարսից եւ հայոց ի բերդի անդ ամրացեալ կային, իբրեւ այս ամենայն իրք եղեն, լքան, լուծան, պարտասեցան եւ հատան ի յուսոյ զբերդն ի ձեռս իւրեանց ունելոյ, եւ այնուհետեւ զանձինս իւրեանց միայն ապրեցուցանել հոգային: Յառաջ զան զաւուրս զայսոսիկ, մինչդեռ մարտնչէր օսմանցին ընդ քաղաքին Երեվանայ, շահ Թամազն, որ կայր ի Թաւրէզ, ել անտի վեց հազար զօրօք գնալ ի Խորասան պարսից. զի զանգիտէր այնչափ զօրօք գալ հասանիլ ի պաշտպանութիւն Երեվանայ քաղաքին: Եւ յելանել իւրում անտի զկաթուղիկոսն Աստուածատուր, զոր առ իւր ունէր, որպէս ի վեր անդր պատմեցաք, արձակեաց յիւրմէ գնալ յԷջմիածին: Իբրեւ եհաս նա անդ, լուաւ վասն նորա Աբդուլլա փաշայն եւ առաքեալ կոչեաց զնա: Եւ իբրեւ եկն նա, ընկալաւ զնա պատուով, եւ հրամայեաց նմա զհանդերձ շքոյ զգեցուցանել եւ նստոյց զնա առ իւր, եւ խօսեցաւ ընդ նմա բազում քաղցրութեամբ: Եւ զերիս աւուրս շքով մեծաւ պահէր զնա ի բանակի անդ: Յետ այնորիկ խօսիլ սկսաւ ընդ նմա վասն իրաց առաջիկայ պատերազմին եւ ասէ ցնա. «Զի՞նչ արասցուք, զի յետ այսչափ նուաճելոյ մերոյ զքաղաքս զայս, նոքա` որք ի ներքս ի բերդի անդ ամրացեալ կան, դեռ եւս պնդեալ են պահել զնա եւ ոչ տան մեզ, զի խաղաղութիւն լիցիե: Պատասխանի ետ կաթուղիկոսն եւ ասէ. «Փոքր մի եւս համբե՛ր, եւ ես գնացեալ խօսեցայց ընդ նոսա եւ հրահանգեցից զնոսա ի հնազանդութիւն, եւ տացեն զբերդնե:

Իբրեւ գնաց մատեաւ կաթուղիկոսն առաջի բերդին, ազդ եղեւ իշխանին, թէ կաթուղիկոսն եկեալ կայ առաջի բերդիս: Եւ առաքեաց նա զմի ոմն յառաջակայից իւրոց խօսիլ ընդ նմա ի ներքուստ եւ հարցանել, թէ վասն որո՞ց իրաց եկեալ իցէ, եւ զի՞նչ լուր ունիցի ի շահ Թամազէն: Եկն եկաց նա ի տեղին խօսելոյ, եհարց ցկաթուղիկոսն եւ ասէ. «Վասն որո՞ց իրաց եկեալ ես, եւ զի՞նչ լուր է ի շահէն մերմէե: Պատասխանի ետ կաթուղիկոսն, թէ «Ձեզ անտի նպաստութիւն ինչ լինելոյ ոչ գոյ ինչ յոյս, այլ դուք ձեզէն զօգուտն անձանց ձերոց խորհեցարուքե: Իբրեւ լուաւ զայս իշխանն, յոյժ տրտմեցաւ եւ աւաղս եւ եղուկս կարդաց անձին իւրում եւ ելաց: Եւ առաքեաց ցերիս ի մեծամեծացն հայոց զորս առ իւր ունէր, զԿարապետն, զՍահակն եւ զԱնտոնն եւ ասէ. «Գնացէ՛ք տեսէ՛ք, զի՞նչ կամի բանիւն այնու ծանուցանել մեզ կաթուղիկոսն ձերե: Իբրեւ եկին, պատմեաց նոցա կաթուղիկոսն զիրս շահ Թամազին, եւ եցոյց նոցա զխաղաղութեան բանսն փաշային, թէ «Խոստացաւ խաղաղութեամբ արձակել զձեզ, եթէ խաղաղութեամբ տայցէք նմա զբերդնե: Եւ երթեալ պատմեցին զբանս զայս իշխանին, եւ կաթուղիկոսն գնաց անտի պատասխանի առնել փաշային. եւ խնդրեաց զաւուրս ինչ լռել, մինչեւ խորհեսցին, եւ ինքն գնաց յԷջմիածին:

Յայնժամ իշխանն զմեծամեծս իւր ժողովեաց ի խորհուրդ, թէ զի՞նչ արասցեն: Եւ եղեւ ի խորհիլն նոցա, մի ոմն ի նոցանէ, որոյ անունն էր Մէժլում բէկ, ասէ. «Ինձ թուի, թէ հարկ է մեզ տալ զբերդն, եւ լաւ լինի մեզ դաշամբ ազատութեան անձանց մերոց տալ զնա, քան ընդդիմանալ նոցա յաւուրս ինչ եւ կորուսանել միանգամայն զսա եւ զանձինս մերե: Պատասխանի ետ եւ այլ ոմն ի բազմելոցն, որ Չէրչի-բաշի անուանեալն էր, եւ ասէ. «Եթէ տայք օսմանցւոց զբերդս զայս, ստուգիւ գիտասջիք, զի տունս մեր աւար հարկանեն եւ զընդանիս մեր ի գերութիւն վարեն. վասնզի թէպէտ եւ այժմ ազատ արձակել զմեզ խոստանան, բայց ետ տալոյ մերոյ զբերդն` ստենե: Ապա ետ պատասխանի եւ այլ ոմն ի նոցանէ եւ ասէ. «Ոչ այդպէս, այլ զկաթուղիկոսն հայոց ի ներքս առցուք` տեղեկանալ միւսանգամ ի նմանէ վասն իրիս այսորիկե: Յայնժամ Միհրալին զբանս զայսոսիկ, զորս ասացին առաջակայքն իւր, եդ առաջի մեծամեծացն հայոց, զորս ի բերդն ընկալեալ էր, եւ ասէ, թէ «Այսպէս եւ այնպէս ասացին պարոնայքն մեր վասն բերդիցս եւ վասն անձանց մերոց. եւ արդ դուք զի՞նչ ասէքե: Պատասխանի ետուն նոքա եւ ասեն. «Հրամանքն քո էե: Ապա ասէ Միհրալին. «Առաքեսցուք զոմն բերել զկաթուղիկոսն առ մեզե: Բայց ոչ զոք ի պարսկաց անտի համարձակեցան յղել, քանզի ստուգիւ գիտէին, զի օսմանցիքն ընդ գտանելն զոք ի պարսկաց անտի արտաքոյ բերդին` նոյն ժամայն խողխողէին:

Ապա սահմանեցին զմի ոմն ի հայոց անտի առաքեալ հրովարտակօք առ փաշայն եւ խնդրել ի նմանէ, զի զկաթուղիկոսն հայոց միւսանգամ ի բերդն յղեսցէ, որպէսզի միջնորդութեամբ նորա դաշն խաղաղութեան հաստատեսցի: Եւ հանդերձեցին զպարոն Անտոնն առաքել. եւ իջուցին զնա առասանաւ ի պարսպէ անտի ի վայր, զի զդրունս բերդին ոչ կամէին բանալ, թէպէտ եւ սպիտակ նշանակն խաղաղութեան արդէն կանգնեալ էին ի յամբարտակի անդ բերդին: Իբրեւ գնացեալ մերձեցաւ նա ի բանակն օսմանցւոց, հասին ի վերայ ոնրա ոմանք ի զօրուէն եւ ածին զնա առ փաշայն, թէ «Դու ուստի՞ եւ ո՞ւր ուղղեալ էիր գնալե: Պատասխանի ետ Անտոնն. «Ի բերդէ անտի առաքեցեալ եմ բերել զգիր առ վսեմութիւնդե: Եւ հանեալ զգիրն ետ ցփաշայն: Իբրեւ ծանեաւ փաշայն զգրեալսն, առաքեաց վաղվաղակի ի զօրականաց իւրոց յԷջմիածին` բերել զկաթուղիկոսն առ իւր: Իբրեւ եկն կաթուղիկոսն եւ եկաց առաջի, հրաման ետ նմա փաշայն բազմիլ. եւ խօսեցաւ ընդ նմա եւ ասէ. «Միհրալի խանն խնդրէ զքեզ. երթ առ նա եւ տե՛ս` զինչ բանք են նորա առ մեզե:

Եւ եկն կաթուղիկոսն ի դուռն բերդին: Առին զնա ի ներքս, եւ ածին յապարանս իշխանին: Եւ ամենայն մեծամեծքն պարսից եւ հայոց ժողովեցան անդ եւ ակն կալեալ սպասէին բանից նորա, որպէս զի զիարդ ինչ առնել ցուցցէ նա վասն զանձիս իւրեանց ապրեցուցանելոյ, այնպէս առնիցեն: Ապա կաթուղիկոսն բազում բանիւք յուսադիր արարեալ զնոսա` հաւանեցոյց հաւատալ խոստման փաշային եւ տալ զբերդն:

Եւ առեալ ի նոցանէ զբանս տալոյ բերդին, ել գնաց առ փաշայն: Եւ մատուցեալ նմա զպատգամս նոցա` աղաչեաց զփաշայն զդաշինսն ազատ արձակելոյ զնոսա հաստատեալ: Յանձն էառ զայս փաշայն եւ խիլայս պարգեւեաց կաթուղիկոսին: Ապա կարգեաց զզօրս իբրեւ զերիս հազարս` երթալ ընդ կաթուղիկոսին, մատուցանել զգիրն հաշտութեան եւ մտանել ի բերդն: Գնաց կաթուղիկոսն կարգեալ զինուորօքն, մերձեցաւ ի բերդ անդ եւ մատոյց նոցա զգիրն: Առին նոքա զգիրն եւ տեսին` զինչ գրեալ էր, եւ բացին նոցա զդուռն: Եւ յառաջ եմուտ ի ներքս կաթուղիկոսն, եւ զօրքն զկնի: Եւ փութացեալ զինուորացն` կալան զդոբսն բերդին պահել: Կաթուղիկոսն նստաւ ի հրապարակի բերդին, մինչեւ ամենայն զօրքն օսմանցւոց ի ներքս մտին խաղաղութեամբ:

Ապա ել գնաց Միհրալի խանն եւ կաթուղիկոսն ընդ նմա` յանդիման լինիլ փաշային եւ յարգել զնա առաջակայիւք եւ զօրագլխօքն իւրովք հանդերձ: Եւ ընկալեալ եղեւ Միհրալի խանն ի փաշայէն համբուրիւ խաղաղութեան:

Հրաման յետ փաշայն, զի ամենայն պարսիկքն ի բերդէ անտի արտաքս ելցեն: Եւ ամենեքեան ելին: Եւ ապա ասէ` թէ` «ԶՂասում բէկն, զՇհալի բէկն եւ զԱբաս Ալի բէկն ի Կոստանդնուպօլիս առաքելոց եմ, քանզի խնդրեաց զսոսա Ահմէտ սուլտանն մերե: Եւ էառ զերիս զայսոսիկ եւ ետ դնել ի քուրձ մի եւ հրամայեաց ընկենուլ ի Զանգու գետն, եւ այնպէս կորոյս զնոսա: Իսկ զՄիհրալին եւ զայլ առաջակայսն խաղաղութեամբ արձակեաց երթալ ուր եւ կամեսցին: Եւ յետ վճարելոյ ամենայնի եւ խաղաղելոյ զօրացն օսմանցւոց` գնաց կաթուղիկոսն յԷջմիածին:

Յամին ՌՃՀԳ [1724], օգոստոսի ԻԱ [21] նուաճեցաւ բոլոր Երեվան քաղաքն ընդ իշխանութեամբ օսմանցւոց, եւ զտեղի էառ անդէն զօրն օսմանցւոց մինչեւ ի նոյեմբեր: