Պատմութիւն թագայորի Պարսից

Զկնի ի սպառ վանելոյ Ղուլի խանին զաղուանսն յաշխարհէն պարսից` հրեշտակս արձակեաց շահ Թամազն ի Կոստանդնուպօլիս առ օսմանցին հրովարտակօք հանդերձ, ի բաց պահանջել զքաղաքսն, զորս յափշտակեցին նոքա յիշխանութենէ իւրմէ: Արդ ի ժամանակին յայնմիկ փաշայ էր Համատանայ Աբտրահման անուամբ ոմն: Ազդ եղեւ նմա, թէ Ղուլի խաննն զզօրս ժողովէ գալ ի վերայ Համատանայ. եւ առաքեաց փութանակի ի Կոստանդնուպօլիս հրովարտակս առ սուլտան Ահմէտն` ասել նմա, թէ «Պարսիկն պատրաստեալ է գալ ի վերայ մեր ի մարտե: Պատասխանի արար նմա սուլտանն, թէ «Պատրաստ լեր ընդդէմ կալ նմա, եւ ահա ես առաքեցից քեզ զօրս ի թիկունսե: Ապա առաքեաց հրովարտակ առ փաշայն Յամթայ ժողովել զօրս եւ գնալ ի Համատան: Եւ նորա ժողովեալ զզօրս ի Մուշ գաւառէ ի մարաց ազգէ, վարժս սրոյ, երեսուն եւ երիս հազարս: Չու արար, խաղաց գնաց ի Համատան, եւ յաւելեալ ի զօրսն, որք անդ էին, եղեն քառասուն եւ հինգ հազար: Իսկ սուլտանն օսմանցւոց ընկալեալ զդեսպանն պարսից` պահէր ի դիպահոջ, եւ ոչ փութանակի առնէր բանից հրովարտակին պատասխանի, մինչեւ` որ ինչ պիտոյ իցէ մարտի, պատրաստեսցի: Այլ Աբտըրահման փաշայն Համատանայ դարձեալ գրեաց առ սուլտանն, թէ «Սակաւ է զօրն մեր եւ ոչ բաւէ ընդդէմ զօրացն պարսիցե: Եւ գրեաց առ փաշայն Եդեսիոյ (որ է Ուրհա), առաքել զզօրս ի Համատան: Եւ նորա ժողովեալ զեօթն հազար զինուորս ի մարաց սիկարեանս, եւ կացուցեալ նոցա զօրագլուխ զոմն, զոր Թօխմախ անուանէին, առաքեաց ի Համատան: Իբրեւ հասին անդ, հրաման ետ Աբտըրահման փաշայն նոցա երթալ ի տեղի մի, զոր Նահավանդ ասեն, երեք աւուր ճանապարհաւ հեռի յՈւլուկերտոյ պարսից քաղաքի:

Իբրեւ ազդ եղեւ Ղուլի խանին, թէ օսմանցին զդեսպանն իւրեանց ի դեպահոջ կալեալ պահէ, ստուգեաց ի միտս իւր, թէ օսմանցին խաղաղութեամբ ոչ տայ ի բաց զքաղաքս, զորս էառ, այլ պատրաստի ի պատերազմ, յաւել եւ ինքն ժողովել զզօրս բազումս: Եւ ել գնաց ի յՈւլուկերտ, որ մերձ է Նահավանդու երից աւուրց ճանապարհաւ, եւ անդ էր բանակն օսմանցւոց: Զաւուրս 29 եկաց անդ, եւ ոչ եղեւ նոցա ազդ առնել միմեանց վասն պատերազմի: Ապա Ղուլի խանն առաքեաց առ Աբտըրահման փաշայն Համատանայ` ասել նմա, թէ «Խաղաղութեամբ տուք մեզ ի բաց զՀամատան, զոր առիք ի մէնջ ի ժամանակի վրդովման թագաւորութեանս մերոյ, ապա թէ ոչ` մեք մեզէն եկեալ առնումք պատերազմաւե: Եւ առաքեաց Աբտըրահմանն ասել նմա, թէ «Ժուժեա ինձ զաւուրս Ժ [10], եւ ես այդմ բանի պատասխանի արարիցե: Զայս յայն սակս ասաց, զի Ալի փաշայն, որ ի ժամանակին յայնմիկ երկրորդ էր սուլտանին օսմանցւոց, գիրս ի ծածուկ առաքեալ էր առ սա եւ առ Իբրահիմ փաշայն Թաւրէզու, եւ առ Հիւսէին փաշայն Սիւնի կամ Սինու, թէ «Յորժամ Ղուլի խանն գայ պաշարէ զքաղաքն, տուք նմա զքաղաքն խաղաղութեամբ եւ մի մարտնչիքե: Եւ այսմ սուլտանն ոչ էր գիտակ: Եւ վասն այսորիկ այսպիսի բաիւք ժամանակ պայմանէր, որպէս զի նա ի յանցանել ժամանակին վառեալ ի պատերազմ եկեսցէ զօրօք, յանդիման լիցի քաղաքին եւ ապա ըստ բանի գրելոյ վէզիրին` տացէ զՀամատան: Իստ պատճառն այսպիսի ծածուկ տալոյն զհրաման` այս էր, զի եթէ յայտնապէս զայս հրամանս տայցէ վէզիրն, ընդվզեալ յառնէին ընդդէմ նմա եւ հարկէին զսուլտանն դատապարտել զնա, եւ եթէ ոչ, զնա եւս յաթոռոյ իջուցանէին: Վասն այն ի ծածուկ արար նա զհրամանս զայս:

Իսկ Ջին Հասան փաշայն Քրմանշայու եւ Թամուր փաշայն, զորմէ յառաջ քան զայս կարգեալ գլուխդ պատմեցաք, թէ զԶահտարանայ բերդն ամրացուցեալ նստաւ, ոչ գիտէին, թէ այսպիսի ծածուկ հրաման եղեալ ի վէզիրէն, զի սոքա ոչ էին հնազանդուք եւ մտերիմք վէզիրին. վասն այսորիկ առ սոսա ոչ գրեաց զանյպիսի գիր: Ապա Աբտըրահման փաշայն առաքեաց, կոչեաց զԹամուր փաշայն գալ ի Համատան: Եւ նա որ յայնժամ ունէր զօրս իբրեւ վեց հազար, եկն ի Համատան զօրօքն հանդերձ: Եւ եղեւ յաւուր միում, յորժամ խորհուրդ առնէին փաշայքն, ասէ Թամուրն ցԱբտրահմանն, թէ «Հանցուք զամենայն դոբսն բերդիս այսորիկ եւ մեր զօրօք ելեալ արտաքս` յառաջ խաղասցուք ի վերայ բանակին պարսից, յանկարծակի յարձակիցուք ի վերայ նոցա, եւ կարճեսցին նոքա այնուհետեւ գալ պաշարել զբերդս մերե: Պատասխանի ետ Աբտրահման փաշայն, թէ «Ոչ կարեմք զայդ առնել, զի ոչ գոյ մեզ հրաման ի սուլտանէն եւ կամ յերկրորդէն` զդոբս ի բերդէս հանել եւ կամ ինձ ընդ առաջ գնալ Ղուլի խանին եւ մարտնչիլ: Ինձ գրեալ սուլտանին, թէ կաց մնա՛ դու ի բերդիդ, եւ եթէ եկեսցէ Ղուլի խանն, յայնժամ յղեա՛ ընդդէմ նմա զԹամուր փաշայն վեց հազար զօրօք ի մարտ, իսկ դու մնա՛ ի ներքս եւ զբերդն պահեաե: Եւ յետ վճարելոյն խորհրդոյն` առաքեաց զԹամուր փաշայն վեց հազար զօրօք ընդդէմ Ղուլի խանին, որ մերձ էր ի Համատան հասանիլ:

Գնաց Թամուր փաշայն եւ եհաս ի տեղի մի մերձ Ուլուկերտոյ, եւ բանակեցաւ առ ջրովն, որ երկրին բարբառով Աբիմուշ է անուանեալ: Լուաւ Ղուլի խանն զգալուստ նորա, եւ եկն ճակատեցաւ ընդդէմ նմա երկոտասան հազար զօրօք ընտիր պարսկականօք: Եւ զերիս ժամս պատերազմեալ կոտորեցին զմիմեանս: Ի պարտութիւն մատնեցաւ զօրն Թամուրայ եւ ի գիշերայն փախուցեալ եկն ի Համատան: Իսկ ինքն Թամուրն աճապարեալ գնաց ի բերդի իւր, զոր Զահտարան ասեն, որպէս ի վերագոյն պատմեցաք: Իբրեւ ետեւ Աբտըրահման փաշայն զայսպիսի ելս պատերազմին եւ զփախուստ Թամուրին, ի նմին գիշերի առեալ զկանայս իւր եւ զուստերս եւ զդստերս իւր` ել ի Համատանայ եւ փախեաւ ԽԵ [45] հազար զօրօքն: Իբրեւ առաւօտ եղեւ, եւ ոչ մի ոք յօսմնցւոց մնաց ի քաղաքի անդ, այլ ամենեքեան ցրուեցան: Ղուլի խանն զառաջինն երկնչէր ի Թումարէն, թէ մի՛ գուցէ դարձեալ զօրաժողով լինիցի եւ աշխատեցուսցէ զինքն, պնտեցաւ զհետ նորա մինչեւ ի բերդն Զահտարան` ձեռբակալ առնել զնա: Այլ նորա փախստական եղեալ անտի` գնաց ի Թաւրէզ, որ յայնժամ դեռեւս ի ձեռս օսմանցւոց էր: Եւ ոչ կարաց Ղուլի խանն զնա ըմբռնել: Գիր ինչ անկեալ էր ձեռս Թամուրին, յորում գրեալ էր ի վէզիրէն առ Աբտըրահման փաշայն Համատանայ եւ առ այլ երկու փաշայսն, թէ «Ի գալ Ղուլի խանին ի վերայ քաղաքիդ, թողէք զդա նմա եւ դուք խոյս տուեալ ի նմանէ` մի՛ մարտնչիցիքե: Զայս գիրս Թամուրն ի ծածուկ առ ինքն պահեալ` ոչ ինչ ասաց եւ ոչ եցոյց փաշային Թաւրիզոյ, մինչեւ յերկու ամիս: Իսկ Ղուլի խանն եկեալ հասեալ ի Համատան` եգիտ զնա այնպէս լքեալ, եմուտ ի ներքս: Եւ այսու օրինակաւ էառ զքաղաքն զայն: Եւ զաւուրս բազումս, զորս եւ գտանէին յօսմանցւոց ազգէ, կալեալ բերէին առ նա, եւ նա հրաման տայր սպանանել, եւ կոտորէին:

Ապա գտին պարսիկքն զհինգ քրիստոնեայս, որոց չորքն էին յազգէ հայոց, եւ մինն յասորւոց. որք յօսմացւոց երկրէ եկեալ էին, ոմն ի Բաբիլոնէ, որ կոչիւր Սարուխան, ոմն ի Կարնոյ, որ կոչիւր Ղարա-Բիբար, որ եւ ականահատ լեալ էր, ոմն մուշեցի` Թոռուն անուանեալ, ոմն կոստանդնուպօլսեցի` Հանա կոչեցեալ, եւ այլ ոմն նինուէացի` Աբդի անուանեալ. եւ սա էր ասորի: Սոքա էին վաճառականք, եւ մնացեալ էին ի քաղաքի անդ. եւ գտին զնոսա պարսիկքն` թագուցեալ ի տան կարգաւորացն ֆռանգաց, եւ ածին առաջի Ղուլի խանին: Հարց փորձ արար զնոսա Ղուլի խանն, թէ ուստի՞ եւ ո՞րպիսիք ոյք իցեն եւ զի՞նչ ունիցին: Նոքա վկայութեամբ ոմանց հաստատեցին, թէ «Վաճառականք եմքե, եւ ցուցին նմա, թէ զինչ ապրանս բերեալ էին: Ապա հարց փորձ արար, թէ որքան դրամոյ էին ինչք իւրաքանչիւր իւրեանց: Պատասխանի ետ Սարուխանն, որ բաբելացի էր, եւ ասէ. «Ես զմետաքս եւ զայլ բազում ինչ բերեալ էի` առ ի վաճառել ի զօրս քո, եւ ոմն ի զօրուէդ էառ յինէն զվեց քսակ փողոյ զմետաքսն իմ եւ զքսան եւ չորս քսակի զպանզար եաշմաղ եւ զվեշտասան քսակի սամուր, ղախում, սադրաջ, ճլղաւայ, ռեվանդ. եւ այժմ ոչ տայ ինձ ո՛չ զապրանս իմ եւ ոչ զգինս նոցաե: Ասէ Ղուլի խան. «Ճանաչե՞ս զնա արդեօքե: Պատասխանի ետ այրն, թէ «Այո, ճանաչեմե: Յայնժամ հրաման ետ Ղուլի խանն, հրամայեաց գտանել զնա եւ բերել առաջի իւր: Եւ գտեալ ածին առաջի նորա: Եւ իբրեւ ստուգեաց թէ այնպէս է, որպէս ասաց վաճառականն, էառ ի ձեռաց նորա զայն ամենայն եւ ետ տանիլ ի տուն իւր: Իսկ զհայ վաճառականն մխիթարեալ` ասաց. «Ես զքեզ ոչ սպանանեմ, այլ ազատ արձակեմ, գնա՛, ուր եւ կամիս. բայց զինչս քո ոչ տամ քեզ, զի զայն Աստուած ինձ ետ: Գնա՛ խաղաղութեամբ, եւ Աստուած տացէ քեզ դարձեալե: Սոյնպէս եւ զինչս այլոցն ամենեցուն քրիստոնէիցն էառ եւ յանձն արար զնոսա առն միում քրիստոնէի համատանցւոյ ի հայոց ազգէ Մանասէ անուամբ, եւ հրամայեաց նմա զպիտոյս դարմանոյ նոցա տալ, ցորքան կացցեն ի քաղաքի անդ, եւ երբ խնդրեսցեն գնալ, արձակեսցէ զնոսա երթալ: Եւ նա այնպէս արար. եւ յետ աւուրց ինչ ելեալ գնացին իւրաքանչիւրն յերկիր իւրեանց:

Արդ, Ղուլի խանն նստաւ ի քաղաքի անդ զաւուրս ամսոյ միոյ: Եւ յետ այնորիկ առեալ ընդ իւր զօրս իբրեւ հնգետասան հազար` չոգաւ առնուլ զՍիւն քաղաք եւ էառ զնա: Եւ էին անդ բազում հրէայք ընչաւէտք. կալաւ զնոսա եւ խոշտանգեալ գանիւք` էառ ի նոցանէ երկու հարիւր յիսուն եւ վեց թումէն փող: Այլ եւ ի թուրքաց պարսից, որք յոյժ ընչաւէտք էին, կեղեքեաց զնոսա. յոմանց էառ զ20 թումէն, յոմանց զ30 թումէն յոմանց զ50, զ60, եւ յայլոց զ100, ըստ յաւէլ եւ ըստ նուազ ընչաւետութեան նոցա: Յետ այսորիկ զիշխանն Սիւնայ, որոյ անունն էր Սըփանվէրտի, յոյժ կշտամբեաց, եւ կամէր սպանանել զնա դատաստանաւ: Քանզի ասաց, թէ «Յորժամ յարձակեցաւ օսմանցին ի վերայ գաւառացն մերոց, դու իշխան էիր եւ ընդէ՞ր ոչ ելեր ընդդէմ նմա ի պատերազմ առ պաշտպանութիւն գաւառացն, այլ ետուր նմա զքաղաքսն, եւ յաւեր էած զաշխարհն մերե: Բայց յաղագս աղաչանաց ոմանց մտերիմ իշխանաց իւրոց շնորհեաց նմա զկեանսն, եւ էառ ի նմանէ զերիս հազար թումէն փողս: