Պատմութիւն

Եւ յորժամ եկին եւ գումարեցան յամենայն գաւառաց եւ քաղաքաց բոլոր Պարսկաստան երկրին ըստ գրեցելոյ մեծամեծք եւ երեւելիք, եւ կազմեցաւ ամենայն եկողաց յատուկ հովանոց եղեգնեայ, զի ժամանակն անձրեւային էր եւ եղանակն ձմեռնային:

Եւ այս Մուղան կոչեցեալ մեծ եւ անհուն դաշտս է լայն եւ ընդարձակ դաշտ մի հիանալի որ Լ (30) օր հազիւ թէ լաւ ձիաւոր մի կարէ շրջագայել զբոլորն, դուր եւ տափարակ:

Ի կողմանէ յարեւմտից եւ բարձրութիւնն եւ ի կողմանէ յարեւելից է ցածանալն զի եւ Երասխն յարեւմտից յարեւելս ընթանայ:

Որ ելանէ ի լերանց Կարնոյ որ է Արզրում եւ ի Կաղզվանայ անցանելով գայ հասանէ Այրարատ գաւառ ի Արտաշատ եւ ի Վիրապ: Եւ առընթեր Վիրապայ վանիցն հանդարտ գնացիւք ճեմէ եւ Շարուրով ժամանէ ի յԱստապատ: Եւ Աստապատու շինոյն եզերով եւ վանից առաջեւէ անցանելով մտանէ ի մէջ լերանց եւ քարանձաւանց եւ գայ ի Տարաշամբ, ուր խառնի նմա Տղմուտ գետն՝ կից Տարաշամպու: Եւ այս Տղմուտ գետն այն գետն է, ուր Վարդանանց մեծ պատերազմն եղեւ եւ նահատակութիւնք նոցին ի յեզրն Տղմուտ գետոյն: Իսկ Տարաշամպն է Արազու այն կողմն, որ է յարեւելից ի Թարվիզու կողմն, զի Գ (3) աւուր ճանապարհ է Թարվէզ աստի:

Եւ անցանելով զՏարաշամպն լեռնամիջով հասանէ ի Հին Ջուղայ, ուր կայ մեծ եւ զարմանալի կամուրջն՝ Գ (3) տակ, բարձր եւ հիանալի տեսողացն զոր մեծն Շահ Ապազ քակեաց ի ժամանակին որում զՋուղայ քշեաց: Եւ այժմ աւեր կայ եւ ճանապարհորդք նաւաւ անցանեն ի Ջուղայու եւ գնան ի Դաւրէժ:

Եւ այսպէս ընթանալով ի Ջուղայու ելանէ ի դաշտն սակաւ ինչ տեղ՝ որպէս Ե (5)-Զ (6) ժամու ճանապարհ եւ հասանի ի Դաշտ գեղն եւ ի յՕրտուար, եւ անդէն կրկին մտանէ ի լեռնամէջ քարսահ, ապառաժուտ, դժուարին, խիստ տեղիս եւ անցանէ ընդ Մեղրու ձորով: Եւ ապա՝ Չաւընտրու նահանգով եւ Պարկուշատով:

Եւ ապա ելանէ ի դաշտն Մուղանու, որոյ հարաւու կողմն է Ղարատաղն եւ հիւսիսոյ կողմն՝ Ղափան, Ղարայպաղ, Տուզախ եւ Կէնճէ Պասանու երկիրն, Վէրէնտէ, Խաչին, Գանձասար եւ Աղուանից երկիրն:

Եւ այսպէս յորժամ ելանէ Երասխն ի դաշտն Մուղանու Դ (4)- Ե (5) աւուր ճանապարհաւ հանդարտ գնացիւք հասանի Կուռ գետն ուր խառնի ընդ նմա անդ ուր գումարումն եղեւ Պարսկաստանեայց, որոյ սակի է պատմութիւնս: Եւ ապա Բ (2) գետ խառնեալ ի միասին անցանեն Կիլանու երկրով եւ խառնին ի ծովն Կասպից:

Եւ այս դաշտս Մուղան է ի կողմն հարաւոյ ընդ արեւելս: Որ թէ խնձոր մի դիցէ ոք ի գետնի, կարելի է ի հեռու տեղաց երեւիլ: Եւ ամենեւիմբ քար եւ նշմարանք քարի ոչ երեւի ի յայս անհուն դաշտիս: Բայց է յոյժ եղեգնուտ եւ խոտաւէտ եւ լի վայրի էրէյիւք եւ խոզիւք որ իբրեւ ոչխարս երամակ երամակ շրջին:

Բայց է անջրտի: Միայն յորժամ հալին ձիւնք յի [ս]նանց եւ համբարձմանն, ելանէ Երասխն ի սահմանացն եւ ծածկէ զմեծ մասն երեսաց դաշտին: Եւ բազում տեղիք ոռոգանին: Իսկ ի ձմեռն անձրեւն եւ ձիւնն անպակաս է, որպէս եւ տեսաք: Բայց ձիւնն ոչ տեւէ աւելի քան զԱ (1) օր, զի ջերմային է վայրն եւ յոյժ գիճային օդն, եւ խոնաւութիւն յոյժ յոյժ, զի ամենայն ինչ բորբսի շուտով: Ի դեկտեմբերի եւ յունվարի կանաչ խոտ գտանի, որ բաւականանայ ոչխարաց եւ անասնոց: Եւ գառինք ծնեալք լինին եւ մեծացեալք ըստ չափու որպէս են խտրէլէզին յերկիրն Հոռոմայ տան: Եւ երբեմն երբեմն ցուրտ եւս լինի եւ սաստկանայ, բայց փութով անցանի: Եւ եզրն Երասխայ ծմակ եւ մորի, եւ գտանի այրելու փայտ բազում: