Հայ-ռուս-վրացական փոխհարաբերությունները

3. 2 ՀԱՅՈՑ ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՈՒ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎԻՃԱԿԸ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆՈՒՄ

Ռուսաստանում հայ բնակչության իրավա-տնտեսական կարգավիճակն ու դրությունը, նմանություններով հանդերձ, միաժամանակ զգալիորեն տարբերվել է նույն ժամանակաշրջանի այլ երկրների տարածքներում առկա վիճակից եւ պայմանավորված է եղել Ռուսական արքունիքի վարած ինչպես արտաքին քաղաքականությամբ, այնպես էլ նրա տնտեսական զարգացման առանձնահատկություններով: Թեեւ հայ բնակչության կարգավիճակը Ռուսաստանում անընդհատ սրբագրությունների ենթարկվելով, տարբեր ժամանակներում ունեցել է տարբեր մակարդակ [1], սակայն եւ ձեռք է բերել որոշակի ուղղվածություն ու որակ: Հետեւելով կարգավիճակի փոփոխություններին՝ կարող ենք հասկանալ նաեւ արքունիքի վարած քաղաքականության տրամաբանությունը հայ բնակչության նկատմամբ ու ըստ այդմ մակաբերել նաեւ Այսրկովկասի նկատմամբ ունեցած նրա միտումները: Միաժամանակ հայ վերաբնակիչները եւս հետեւողական գործունեություն են ծավալել բարելավելու իրենց իրավատնտեսական կարգավիճակը Ռուսաստանում՝ առ այդ օգտագործելով Ռուսաստանի քաղաքական ու տնտեսական շահագրգռությունները, եւ փորձել են այն ծառայեցնել նաեւ իրենց ազգային շահերին, մասնավորապես՝ Հայաստանը թուրքպարսկական լծից ազատագրելու ակնկալությունների իրականացմանը:

Հայ բնակչությունը պետական հովանավորչության էր արժանանում Ռուսական կայսրության կողմից ոչ միայն Ռուսաստանի տարածքում, այլեւ նրա սահմաններից դուրս: Հեռու Կադիքսում (Իսպանիա), օրինակ, ազգային իրավունքներից կարող էին օգտվել միայն այն օտարերկրացիները, որոնց անունները յուրաքանչյուր տարի հունվարի 1-ի դրությամբ օտարերկրյա հյուպատոսարանների կողմից ներկայացվում էին տեղական նահանգապետարան: Օտարերկրացիները, որոնք քաղաքում կես տարուց ավելի մնում էին առանց իրենց պետության հյուպատոսարանի կողմից արձանագրվելու, կարող էին արտաքսվել քաղաքից որեւէ չնչին առիթով անգամ, իսկ հյուպատոսարանները այլեւս չէին կարող հովանավորել այդպիսիներին [2]: 1767թ. Կադիքս ժամանած Ռուսաստանի հյուպատոս Բրանդենբուրգին են ներկայանում առեւտրական զբաղմունքի հայեր եւ հույներ [3], խնդրելով ընդունել իրենց իր հովանավորության ներքո եւ պաշտպանել իրենց իրավունքները, քանզի իրենք որեւէ այլ հովանավոր չունեն: Հյուպատոս Բրանդենբուրգը դիմում է Ռուսաստանի արտաքին գործերի կոլեգիա հարցումով, կարո՞ղ է ինքը նրանց վերցնել իր հովանու ներքո, որպեսզի նրանք օգտվեն այն բոլոր իրավունքներից ու արտոնություններից, ինչ ունեն ռուսահպատակները: Ստացած դրական պատասխանի հիման վրա Կադիքսում Ռուսաստանի հովանավորություն են ստանում.

1767 թ. – 18 մարդ, 1768 թ. – 20, 1769 թ. – 19, 1771 թ. – 12, 1772 թ. - 25, 1774 թ. – 23, 1783 թ. – 21 մարդ [4]:

Եթե Հայաստանը նվաճած Թուրքիայում ու Պարսկաստանում միայն անհատ անձնավորություններ կարողանում էին Պարսից կամ Թուրք արքունիքների հետ մերձենալով ապահովել իրենց անձնական բարեկեցությունը, ապա Ռուսական պետության վարած հովանավորչական քաղաքականությունը տարածվում էր բնակչության առավել լայն խավերի վրա, որը խթանում էր դեպի Ռուսաստան բնակչության հոսքին: Այդ առաջին հերթին վերաբերում էր Ռուսաստանի հարավային դարպասը հանդիսացող Աստրախանին, որը Արեւելքից Ռուսաստան ժամանող հայ, բուխարացի, գիլանցի եւ հնդիկ վաճառականների կարեւոր հավաքատեղին էր: Արտաքին առեւտրի դերը պետության համար նմանեցնելով մարդու օրգանիզմում սրտի գործունեության հետ, օտարազգի վաճառականությանը հովանավորելու եւ առեւտուրը կարգավորելու բնագավառում առանձնապես մեծ էր Աստրախանի նահանգապետ Վ. Տ. Տատիշչեւի (1741-1745թթ. ) դերը [5]: 

Ն. Գոլիկովայի դիտարկմամբ, Աստրախանի Հայկական գաղթօջախը, որ հնագույնն էր Ռուսաստանում, 18րդ դարի առաջին քառորդին բաղկացած էր ընդամենը երկու ծխական համայնքից: 1705 թ. ապստամբության ժամանակ հայերի կողմից կազմված փաստաթղթերը ստորագրել էին Միրզայի որդի Հովհաննեսը եւ Իվանի որդի Պետրոսը, երկուսն էլ խոշոր վաճառականներ, որոնք եւ ամենայն հավանականությամբ եղել են հայ համայնքների ղեկավարները [6]: Հայտնի է նաեւ, որ հայերը նշված ժամանակաշրջանում Աստրախանում արդեն ունեին ծխական երկու եկեղեցի:

Աստրախանում հայ բնակչության կողմից վարչա-իրավական որոշակի կարգավիճակ ունենալու ձգտումը ուղեկցվել է իշխանությունների կողմից այս կամ այն չափով այդ հավակնություններին բավարարում տալու ձեւով: Հայոց իրավական կարգավիճակի խնդիրը ունեցել է, ըստ այդմ, զարգացման իր փուլերը եւ որպես այդպիսին, առաջին փուլ ընդունված է համարել 1747-1765 թթ. ժամանակամիջոցը: Այն սկզբնավորվել է Վ. Տատիշչեւի 1744 թ. ներկայացրած ընդարձակ զեկուցագրի եւ այլ միջնորդությունների հիման վրա Սենատի 1746 թ. սեպտեմբերի 17-ի որոշմամբ, որով բավարարվում էին Աստրախանի օտարազգի վաճառականության հիմնական պահանջները՝ այդ թվում եւ «նրանց բոլորի համար հիմնել մեկ ռատհաուզ եւ նրանում դատավոր ընտրել... իրենց հայեցողությամբ» [7]: Դրան հետեւում է նույն թվականի վերջերին հայոց կողմից սեփական դատարանի ստեղծումը, որը հաստատվում է 1747 թ. մարտի 31-ն նահանգային գրասենյակի կողմից: Հայկական ռատհաուզը տեղական եւ կենտրոնական մարմինների առաջ պատասխանատու էր պետության հանդեպ հայերի ունեցած ամեն տեսակ պարտավորությունների համար [8]:

Հայկական գաղթօջախի բնակչությունը բաժանվում է երեք «կուսակցությունների» կամ «հոդվածների», որոնցից երկուսը միավորում էին վաճառականությանը, իսկ երրորդը՝ քաղաքի հայ արհեստավորությանը, մանր առեւտրականներին ու վարձու աշխատողներին: Կառավարումը իրականացնում էին ընտրովի անձինք, որոնք որոշում էին համայնքի ներքին բոլոր գործերը: Այդ սիստեմը գործել է 1747 թ. հայկական ռատհաուզի ստեղծման ժամանակ, երբ յուրաքանչյուր «հոդվածից» ընտրվել էր մեկ դատավոր [9]: Դատավարությունը իրականացնելու համար դեռեւս 1747-1748 թթ. սկսվում են Աստրախանի հայոց Դատաստանագրքի ստեղծման աշխատանքները, որոնք իրենց ավարտին են հասնում 1765 թ. [10]:

1760-ական թվականներին Աստրախանի ռուս վաճառականությունը կրկին պահանջներ է ներկայացնում իշխանություններին՝ ռուս վաճառականության հետ համահավասար օտարերկրացիներին հարկման ենթարկելու մասին: Թեեւ այդ պահանջը, որը հակասում էր կենտրոնական իշխանությունների վարած տնտեսական քաղաքականութանը, էական շրջադարձ չարձանագրեց հայոց կարգավիճակի հարցում, սակայն եղան որոշակի կառուցվածքային փոփոխություններ: Հայկական ռատհաուզի եւ թաթարական գրասենյակի փոխարեն ստեղծվեց Աստրախանահայոց ընդհանուր դատարան՝ երկու բաժանմունքներով [11]: Այսպիսով, Աստրախանահայոց իրավական ու հարկային արտոնյալ կարգավիճակը գոյություն ունեցավ մինչեւ 1785 թ. [12]:

Աստրախանահայոց ինքնավարության խնդրի հաջորդ փուլը կապված էր 1785 թ. ընդունված քաղաքային բարեփոխումների իրականացման հետ: Ըստ նոր կանոնադրության, հայազգի բնակչությունը եւս այսուհետեւ պարտավոր էր գրանցվելու քաղաքային դասերի մեջ (վաճառական, քաղքենի եւ այլն): Այդ պահանջը, փաստորեն, ի չիք էր դարձնում հայոց ունեցած հարկային, դատական եւ այլ արտոնությունները: Նախկին կարգավիճակի պահպանման համար Հայոց մեծ մասի պահանջը եւ հրաժարումը ընդգրկվելու քաղաքային դասերի մեջ ավարտվեց փոխզիջումներով: 1788 թ. հունվարի 26-ի հրամանագրով հայազգի բնակչությունը ըստ էության բաժանվեց երկու մասի. գիլդիաների մեջ ընդգրկված հարուստ վերնախավը այսուհետ պետք է ենթարկվեր քաղաքային մագիստրատի իրավասությանը, իսկ մնացածներին թույլատրվում էր պահպանել նախկին կարգավիճակը [13]: Հայ բնակչության իրավական նման երկփեղկումը շարունակեց դժգոհությունների հարուցումը եւ այն փոխելու համար պայքարը: 1797 թ, փետրվարի 28-ին ստորագրված Պավել I-ի հրովարտակով հրահանգվում էր Աստրախանահայերին վերադարձնել իրենց նախկին արտոնություններն ու կարգավիճակը [14]: Վերականգնվեց «Ասիական ընդհանուր դատարանը», իսկ Սենատի 1800 թ. նոյեմբերի 19-ի որոշմամբ ստեղծվեց «Հայկական դատարան»-ը [15]:

1779 թվականին Նոր Նախիջեւանի հիմնադրումից հետո ստացած արտոնությունները այդ գաղթօջախին դրեցին իրավական ու տնտեսական միանգամայն այլ կարգավիճակի մեջ, քան էին Ռուսաստանի այլ քաղաքներում բնակվող ոչ միայն հայերը, այլեւ մնացած շատ ժողովուրդներ [16]: Կարճ ժամանակում Նոր Նախիջեւանի հայ բնակչությունը եւս հաղթահարելով բազում դժվարություններ եւ օգտվելով իշխանությունների ընձեռած հնարավորություններից, կարողացավ ստեղծել բարգավաճող տնտեսություն ու Նոր Նախիջեւանը վերածել նաեւ մշակութային կենտրոնի, որն օրինակելի դարձավ ոչ միայն Ռուսաստանում, այլեւ արժանացավ ողջ հայ գաղթաշխարհի ուշադրությանն ու հոգատարությանը: Այդ գաղթօջախի կազմավորումով, որը, ինչպես ասվեց, պայմանավորված էր Ռուսաստանի տնտեսական ու քաղաքական շահերով, Ռուսաստանը, զգալիորեն մեծացրեց նաեւ իր վարկն ու հեղինակությունը հայ բնակչության շրջանում [17]: Այն թերեւս 18-րդ դարում միակ խոշոր քաղաքն էր, որը բնակեցված էր զուտ հայազգի բնակչությամբ, կառավարվում էր հայազգի անձերից կազմված քաղաքային վարչության կողմից, իսկ «Հայկական դատաստանագիրքը» այնտեղ սկսել է գործածվել հիմնադրման առաջին իսկ տարիներից, երբ Հ. Արղությանը Աստրախանից այն բերել է Նոր Նախիջեւան (1782 թ. ) [18]:

1787-1791 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ ռուսական զորքերի կողմից գրավված տարածքներից հավաքագրված հայ բնակչության համար Նոր Նախիջեւանի օրինակով որոշվեց ստեղծել հայկական մի նոր քաղաք եւս: Նման որոշման ընդունման նախաձեռնությունը թեեւ այս անգամ պատկանում էր հայ գործիչներին [19], սակայն Ռուսական արքունիքը հավանություն տալով նախաձեռնությանը, ամենայն հետեւողականությամբ հետամուտ եղավ իրականություն դարձնելու այն [20]: Այդ մասին է հուշում Հովսեփ Արղությանի 1789 թվականի հունվարի 6-ին Աստրախանից գրած նամակի հետեւյալ տողերը. «Չգիտեմ Քիլու եւ Իսմայէլի եւս տիրեցին, թէ՝ ոչ: Եթէ տիրեալ իցեն, մեզ վայել է փութով գալ եւ նոցա յօգնութիւն հասանել»: Նույն օրը գրած մեկ այլ նամակում, որն ուղղված էր Հովհաննես Խոջամալյանին, Հովսեփ Արղությանը նշում է. «Օզուի առնուլն եւ թէ զշրջակայսն նոցին տիրեա՞լ են, թէ՝ ոչ: Եւ թէ՝ զկամս խնամակալին գիտել, զի՞նչ դիտումն ունի վասն նոցա, մեր գալն եւ կամ մարդ ղրկելն անդ հարկավո՞ր է, թէ՝ ոչ: Ծանուսցես մեզ փութով» [21]: Եզրահանգման մեջ ավելի ենք համոզվում Հ. Արղությանի 1789 թվականի հունվարի 16-ին Հովհաննես Լազարյանին գրած նամակից. «պայծառափայլ քնեազին խոնարհութիւնս հայտնես՝ Աչաքով որ առին, եթէ տիրեալ իցեն Քիլուն եւ Իսմայէլին, հարկ է մեզ այց ելանել նոցա: Այսմ պատասխանն ինձ գրել խնդրեմ» [22]:

Հովսեփ Արղությանը եւ Ռուսահայ գաղթօջախի մյուս նշանավոր ներկայացուցիչները փորձում էին օգտվել իշխանությունների շահագրգռվածությունից եւ նպաստավոր պայմաններ ստեղծել հայազգի բնակչության համար, տնտեսական ու իրավական արտոնություններ ստանալ արքունիքից: 1789 թ. հունվարի 23-ին Հովհաննես Լազարյանին գրած նամակում Հ. Արղությանը Աստրախանից հաղորդում էր. «Ռուսաց վաճառականքն տեղոյս շատ լրբացեալք են ընդդէմ մեր ազգին: Մեծամեծքն ի կողմն նոցա են, ուր գէշն [23] է՝ անդ եւ արծուիքն: Ապա մերքն՝ պարոն Մկրտումն, առավել՝ պարոն Աբրահամն, պակաս տեղ չթողին ասել նոցա՝ միաբանութեամբ Հայոց եւ Թաթարաց՝ վասն գլավայ ընտրմանն Պօպովի: Վից գուբեռնաթին եւս, որ սոցա ասաց, թէ դուք ոչ էք վէչնի պօդան եւ այլ բանք... »: Վկայակոչված նամակում առաջին անգամ արձանագրվում է Հովսեփ Արղությանի մտադրությունը «որ եթէ Հաշտարխանցւոցն եւ մանաւանդ թէ բոլոր Հայոց ազգին միապէս ողորմութեան պրվէլէկով օրէնք եւ կացութիւն տացէ համեմատ նախիջեւանցւոց, սիրահարութեամբ գալոց են բազումք յամենայն կողմանց, եւ մեք տարածանելոց եմք զայնս» [24]: Նույն օրը իր այդ դիտավորությունը Հովսեփ Արղությանը գրում է նաեւ Մինաս Դիլանչյանին. «Նախիջեւանցւոց պրվելէկն ի Հնդիկս Շամիրամ աղայն տպեալ եւ ի ներքոյ նորին վասն Ռուստաց շնորհակալութիւն գրեալ՝ երախտագէտ լինելով, ահա զնոյնն առաքեցի, որ եթէ պայծառափայլ քնեազն յայդր իցէ, ի դիմաց իմոց կարօղ էք մատուցանել, զի գիտասցէ զմերս Հայոց, որ եթէ սոցա (իմա՝ աստրախանցիներին Պ. Չ. ) եւս եւ ամենայն ազգին Հայոց այնպիսի պրվէլէկ շնորհեսցեն, յամենայն կողմանց գալոց են աստ» [25]:

Իր «Օրագրության» մեջ Հ. Արղությանը ավելի է պարզաբանում ռազմաճակատ մեկնելու իր քայլը. «Ի մայիսիս 20 [1789թ. ] մեծափառ հանդիսիւ մտաք ի Նախիջեւան. ամենաքեան խնդրեցին ի մէնջ գնալ ի մեծ բանակն՝ առ պայծառափայլ քնեազն՝ խնամակալն ազգին մերոյ, որ յայնժամ կայր ընդդէմ Օսմանցւոցն ու առեալ զՂաւշան, զԱղքիրման եւ զայլս, շրջապատեալ էր զմեծ ամրոցն Պէնդէրու: Յանձն առեալ մեր զխնդիր հասարակութեանն Նախիջեւանու, օգոստոսի 21 ելեալ ի Նախիջեւանու ընդ երից դէֆուդաթաց,... դիմեցաք առ պայծառափայլ քնեազն՝ ի Քիշնով հոկտեմբեր ամսոյ ի 10» [26]:

Արդեն 1789 թվականի նոյեմբերի 7-ի իշխան Գ. Ա. Պոտյոմկինի կարգադրությամբ նորանվաճ տարածքների հայազգի բնակչության հովվությունը մտցվում է Հ. Արղությանի թեմի մեջ եւ հրամայվում «այստեղ գտնվող մզկիթներից մեկը վերածել հայկական դավանության եկեղեցու» [27], իսկ 1790 թ. հունիսի 17-ին մայոր Ռեմարին տրված հրամանով հանձնարարվում է նախապատրաստական աշխատանքներ տանել հայերին Դուբոսարում հավաքագրելու եւ բնակեցնելու ուղղությամբ [28]: Հ. Արղությանը ձեռնամուխ է լինում պատերազմական գործողություններից տուժած հայ բնակչությանը օգնություն կազմակերպելու գործին: Նա շրջաբերականներով կոչ է անում օժանդակություն ցուցաբերել մերձակա վայրերի (Բոտոշան, Ռոման, Սըրչով եւ այլն) հայ բնակչությանը՝ նկարագրելով այն վիճակը, որի մեջ հայտնվել էին նրանք պատերազմական գործողությունների ժամանակ [29]:

1791 թ. հունվարին Գ. Ա. Պոտյոմկինին ուղղած գրությամբ Հ. Արղությանը ներկայացնելով հայ բնակչության վիճակը ոչ միայն լրացուցիչ եւ անվերադարձ օգնություն է խնդրում, այլեւ առաջարկում է նրանց համար ստեղծվելիք քաղաքը անվանել Գրիգորիոպոլ՝ հայոց Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի անունով [30]: 1791 թ. սեպտեմբերին գրված զեկուցագրերից մեկում արձանագրված է, որ Մ. Ի. Կուտուզովը հրամայել էր Իզմայիլից Դուբոսար փոխադրած հայերին «տեղավորել Բենդերում` ընդունելով նրանց հատուկ հովանավորությամբ» [31]:

1791 թվականին արքունիքից արտոնությունների ակնկալությամբ խնդրագրեր ու նախագծեր էին պատրաստվել նաեւ Աստրախանի հայ համայնքի կարիքների համար: Նույն թվականի հուլիսին Պետերբուրգից աստրախանահայերին գրած նամակում Հ. Արղությանը ծանուցում էր, թէ «... զբոլոր խնդիրքն մեր քանիցս ի ձեռն գերազնիւ սիրելւոյն իմոյ հոգոյ եւ ձեր հասարակացդ բարերարի աղայ Յովհաննէսին մատուցի ընտրանօք, որոյ ոչ գոյր պատճառ ինչ արգելման, այլ այս միայն եղեւ այժմ պատճառ յամենալոյ, որ յանկարծ հաշտութիւն խօսեցան ամենայն թագաւորք ընդ Թուրքաց, հարկադրեալ եղեւ պայծառափայլ քնեազն շուտով գնալ ի յԵաշ եւ զհաշտութեան դաշինն դնել ընդ վէզիրին, ուստի մեր բանն մնաց: Մեզ հրամայեաց անդէն դառնալ ի յԵաշ եւ խոստացաւ միամտիլ, որ իբր յետ հաշտութեանն զամենայն խնդիր ազգի մերոյ կատարելոց է: Ուստի գրեմ ձեզ առ այս՝ միամիտ լինիլ եւ փոքր ինչ եւս համբերել» [32]:

1791 թվականի նոյեմբերի 20-ին Յաշից Հովհաննես Լազարյանին գրած Հովսեփ Արղությանի նամակից պարզվում է, որ Գ. Ա. Պոտյոմկինի անակնկալ մահից (1791 թ. հոկ տ եմբեր) հետո [33] ռազմաճակատ ժամանած Ա. Ա. Բեզբորոդկոն սիրով է ընդունել Արղությանին «եւ յուսադրեաց, հրամայեց մեզ զամենայն խնդիր մեր պատրաստել յանուն թագուհոյն, որպէս թէ ինքն յանձն է առեալ կատարել զամենայն խնդիրս մեր: Մեք աստ եղեալ տառապելոց զհարկաւոր խնդիրսն նախ պատրաստել ետուք, իսկ ինքն հրամայեաց Նախիջեւանու եւ Հաշտարխանու խնդիրն եւս տալ, որ ի միասին առ թագուհին ուղեւորեսցէ: Ահա պատրաստ եմ մատուցանել եւ յետ այնորիկ զամենայնից կօպիէքն առ քեզ առաքեցից»: [34] Շարունակության մեջ նշվում է, թե «Աստ եղեալ ժողովուրդսն ըստ մեծի մասին տարաք ի Դուպասար, մնացեալն եւս այսօր-վաղն անցուցանելոց են, որք են տունք ԷՃԺԴ (714) եւ անձինք՝ չորս հազար»: Այդ նամակից մեկ շաբաթ անց՝ նոյեմբերի 27-ին նա նամակներ է հղում Աստրախանի, Ղզլարի, Մոզդոկի եւ Սարաֆանի հայ համայնքներին եւ առաջարկում տեղերից եւս խնդրագրեր կազմել այն պահանջներով ու բովանդակությամբ, որ ինքը՝ Հ. Արղությանը, արդեն ներկայացրել է բանակ ժամանած Բեզբորոդկոյին.

1. «Վասն նախիջեւանցւոցն, որք պարտական են թագաւորին 24000 թուման՝ շնորհել զայն, եւ գետինն, որ փոքր է նոցա, ի մերձակայ տեղիցն եւս տալ նոցա բաւականութիւն՝ ի Նախիջեւանու մինչ ի Թագանռոգ:

2. Հաշտարխանցւոցդ եւ ղզլարցւոց, մոզդոկեցւոց եւ այլոց ամենայնից Հայոց միատեսակ պրվելեք տալ, որք ամենեքեան լինիցին միօրինակ՝ հանգոյն Նախիջեւանու՝ անխառն յամենայն ազգաց:

3. Վասն այս նոր ժողովրդեանս՝ Իսմայելու, Քիլու, Աղքիրմանու, Բենդերու եւ այլոց, զորս բերի եւ ի Դուպասար բնակեցուցի..., որ են յոթ հարիւր տուն եւ չորս հազար հոգիք, վասն սոցա քաղաքատեղ՝ յանուն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ, գետին եւ այլ ամենայն բնակութիւն՝ հանգոյն Նախիջեւանու: Որոց ամենայնից յաղագաւ քնեազն զմեզ միամտեցուցեալ էր կատարել, այժմ պայծառ գրաֆն մեծաւ յօժարութեամբ յանձն էառ զբոլորն կատարել»:

1792 թ. փետրվարի 23-ին հետեւում է Եկատերինա 2-րդի հրահանգը Եկատերինոսլավի նահանգապետ Վ. Վ. Կախովսկուն, ինչպես հայերի նկատմամբ վարելիք քաղաքականության ուղղվածության, այնպես էլ Գրիգորիոպոլ քաղաքի հիմնադրման մասին [35]: Ակնարկելով այս հրահանգը, Հ. Արղությանը Գրիգոր վարդապետին 1792 թ. ապրիլի 16-ին գրած նամակում նշում է. «Տեղւոյս (իմա՝ Գրիգորուպոլի - Պ. Չ. ) ժողովուրդքն առ հասարակ ցնծութեամբ կան, զի վասն աղքատաց տուն շինեն, ձի եւ որպէս յառաջագոյն խնդրեալ եմք՝ իւրաքանչիւր անձին 10 ռուպլի փող տան, որ ձի եւ արապայ առնուն եւ կառաւարեն զտունս իւրեանց, այրի կանանց ծնած կով տան, պահել զինքեանս նովաւ: Եկեղեցիք, առաջնորդարան, խանութք, քարվանսարայ, ղայֆախանայ, հիւանդանոց, դպրատուն եւ փուռն. բոլորն թագաւորական արդեամբ շինեն եւ մեր քաղաքին շնորհեն: ... Սուլխան դիւանն եւ Գորիչն գնացին ի Կրմէնչուկ առողջութեամբ... Յուսամ, որ մեր բանն այսուհետեւ յաջողի, թագուհին մեծ շնորհ ունի ի վերայ մեր: Յետոյ գրեցից» [36]:

Հ. Արղությանը, իրոք, անմիջապես դիմում է գրաֆ Բեզբորոդկոյին՝ խոստացված միջնորդությունը ի կատար ածելու խնդրանքով [37], իսկ Նովոռոսիայի գեն. -նահանգապետ Պ. Ա Զուբովին ուղղած նամակով առաջարկում ձեռնամուխ լինել «ժողովրդական կառավարման համար  անհրաժեշտ  Նորին Կայսերական Մեծության» մի շարք օրենքների հայերեն թարգմանությանը, խորհուրդ տալիս թարգմանության գործը հանձնարարել Հովհաննես Լազարյանին, Հովակիմ Լազարյանին եւ Զաքար Միրզախանովին` ստանձնելով թարգմանությունից հետո դրանց տպագրությունը ռուսերեն եւ հայերեն լեղուներով Նոր Նախիջեւանի իր տպարանում: [38]

Նույն թվականի նոյեմբերին Հովսեփ Արղությանը փորձում է օգտագործել պարգեւատրման առիթով իր Պետերբուրգ ժամանելու բարեպատեհ առիթը եւ կազմակերպել Ռուսահայ գաղթօջախների պատվիրակությունների համատեղ դիմում արքունիքին՝ բավարարում տալու միասնական եւ համանման արտոնություններ ստանալու պահանջներին [39]: 1792 թ. նոյեմբերի 17ին Նախիջեւանից Աստրախան՝ Մկրտում Գալստյանին ուղղած նամակում Հ. Արղությանը գրում է. «Նախիջեւանցիքն եւս աղաչեն փութով գնալ եւ զերծանիլ բանն այս: Երկու դէֆութաթ եւս ընտրեալ են ընդ իս տանիլ. մինն պարոն Յովհաննեսն է: Սոցա բանն լինելոց է, որպէս եւ աղայ Յովհաննէսն գրէ, դժուարն ձեր բանն է... Պլատօն Ալեքսանդրիչ Զուպովն յոյս տայ, որ ի գնալն իմ անդ, նա յանձն է առնելոց եւ կատարելոց զամենայն խնդիրս իմ: Ի դեկտեմբերի 15 պարտիք այտի փօշտով ուղեւորել»: Մեկ այլ նամակ եւս Արղությանը գրում է Աստրախանի նահանգապետին եւ ուղարկում Մկրտում Գալստյանին, որ նա «քանի մի երեւելի արամբ» խոսի նահանգապետի հետ՝ ճշտելու նրա դիրքորոշումը: Դյուրացնելու համար նահանգապետի հետ բանակցությունները, Հ. Արղությանը ուղարկում է նաեւ Նախիջեւանին տրված հրովարտակի պատճեն, Գրիգորիոպոլին տրվելիք «Պրվելեկի» խնդրագիրը, որ Կախովսկու համաձայնությամբ ուղարկվել էր թագուհուն, ու նաեւ Աստրախանահայերի համար Հ. Արղությանի նախորդ խնդրագիրը Գ. Ա. Պոտյոմկինին, որ խոստացել էր կատարել, իսկ այնուհետեւ գրաֆ Բեզբորոդկուն, որ այն տարել էր թագուհուն: Այն «յայտնի է թագուհոյն եւ իմոյ գնալն մնայ», գրում է Հ. Արղությանը նույն նամակում: Հ. Արղությանը կարծում էր, թե եթե Աստրախանի նահանգապետը եւս կամենա միավորել իր կամքը եւ գրել Զուբովին, գրաֆին եւ կամ Պոպովին, ապա «յոյժ հեշտութեամբ լինի բանի կատարումն»: Աստրախանի նահանգապետին գրած նամակի բովանդակությունը այսպես է համառոտում նամակի հեղինակ Հ. Արղությանը. «հասարակութիւնն մեր զխնդիրս իւրեանց, զոր ի ձեռն մեր լուսահոգի քնեազին էին մատուցեալ եւ նա յանձն էր առեալ կատարելն եւ այժմ ի ձեռս գրաֆին է, առաքեցի այդր, վասն վերահասութեան ձերոյ, խնդրեմ զհաճութիւն ձեր գրել, ուր պատկանի, որ ժողովուրդքն միաւորեալ ընդ միմեանս՝ միով օրինօք ծառայեսցեն կայսերութեանս»: Այնուհետեւ Հ. Արղությանը իր լավատեսությունը ավարտում է հետեւյալ ձեւով. « Այս իմ յետին գնալս է անդ (իմա՝ ՍՊբ), մեծամեծքն ամենեքեան՝ բարեկամ եւ աղայ Յովհաննէսն այժմ ի սրտէ հետեւի, ոչ ունիմ երկբայութիւն չկատարելոյ, այլ եթէ այժմ չկատարի, յաւիտեան յոյս ոչ գոյ:... Աշխատանքն իմ թագուհին գիտէ յատկապէս, որ ոչ եթէ միայն վասն իմ ազգի երջանկութեանն, այլեւ իւր Կայսերական մեծութեան թագաւորութեանն է շահաւէտութիւն» [40]:

1793 թ. հունվարի 9-ին Հ. Արղությանը Պետերբուրգում ընդունվում է կայսրուհու, հունվարի 16-ին՝ Պավել Պետրովիչ թագաժառանգի, իսկ հունվարի 18-ին, այն է՝ գրառումը կատարելու օրը, գնում է «առ ծայրագոյն իշխանսն» [41]: Մեկ ամիս անց, 1793 թ. փետրվարի 17-ին ու 21-ին, Պետերբուրգից Հ. Արղությանը Աստրախան եւ Ղզլար գրած նամակներով արդեն հուսադրում էր, թե «... ողորմած թագուհին Գրիգորուպօլցւոց խնդիրն ընկալեալ հրամայեալ է պրվելէկն գրել նման Նախիջեւանցւոց: Յետ այսորիկ Հաշտարխանու եւ կողմանցդ խնդիրքն եմ տալոց. յուսամ լինիլ ուրախութիւն մեծ վերջն» [42]: Ռուսական արքունիքը, սակայն, այս անգամ եւս չբավարարեց ոչ միայն Աստրախանցիների, այլեւ Նորնախիջեւանցիների խնդրագրերը եւ թողեց անպատասխան: Նոր Նախիջեւանի պատվիրակները, որոնք Հ. Արղությանի առաջարկով ժամանել էին Պետերբուրգ, շարունակում էին մնալ եւ գտնվում էին այնտեղ դեռեւս 1793 թ. աշնանը եւս: Հ. Արղությանը, որ արդեն գնացել էր Գրիգորիոպոլ [43], ստիպված է լինում այնտեղից նույն թվականի սեպտեմբերի 12-ին կրկին դիմել Պ. Ա. Զուբովի միջնորդությանը, հիշեցնելով Նորնախիջեւանցիների կրած կորուստներն ու վնասները Ղրիմից տեղափոխվելու ժամանակ եւ նրանց վրա գոյացած պետական պարտքերը զիջելու անհրաժեշտությունը, որոնք գոյացել են «հացի, սերմացուի եւ անասունների համար, որոնցից շատ քիչ են օգտվել` 178 հազար ռուբլի», խնդրում է զեկուցել կայսրուհուն, չեղյալ հայտարարելու այդ պարտքը եւ կրկին ընդգծում, թե «դրանով կպարտադրեք երկու սեռի 30 հազար երախտագետ շնչի աղոթել Աստծուն Ձեր համար... » [44]:

Նոր-նախիջանցիների պահանջներին համանման պահանջներ արքունիքին առաջադրել էին նաեւ Ղրիմից դուրս բերված հույն ազգաբնակչությունը եւ Ռուսաստանում բնակություն հաստատած մի շարք այլ ժողովուրդներ: Հարցի քննարկումը, այնուամենայնիվ, կայացավ, եւ սենատին ուղղված կայսրուհու հրամանագրի տեսքով հրապարակվեց 1794 թ. օգոստոսի 28-ին [45]: Հրամանագրով չեղյալ էր համարվում ինչպես Նոր Նախիջեւանի բնակչության 178 094 ռուբլու, այլեւ հույների ու վրացիների 412 362 ռ. պարտքը: Նույն հրամանագրով կարգադրվում էր նոր հողահատվածներ հատկացնել Նոր Նախիջեւանի բնակչութանը որպես փոխհատուցում Դոնի զորամասին անցած նրանց հողամասերի դիմաց եւ առաջնորդվել 1793 թ. մայիսի 27-ի իր հրամանագրով: Հրամանագրի առանձին կետով խոստում էր տրվում առանձին անդրադառնալ Գրիգորիոպոլի բնակչությանը արտոնություններ շնորհելու խնդրին: Եվ իրոք, 1794 թ. հոկտեմբերի 12ին հրապարակվում է Եկատերինա 2րդի հրամանագիրը ուղղված Պ. Ա. Զուբովին, որտեղ թվարկվում են այն առանձնաշնորհումները, որոնք ըստ Զուբովի զեկուցագրի տրվում են Գրիգորիոպոլի հայ բնակչությանը [46]:

Այս առանձնաշնորհումները, սակայն, կրում էին մասնավոր բնույթ, տրվում էին առանձին գաղթօջախների, որոնք սակայն չէին լուծում Ռուսաստանի հայազգի բնակչությանը միատեսակ կարգավիճակի բերելու հայ գործիչների մտադրությունը: Այդ է պատճառը, որ Պ. Ա. Զուբովին ուղղած իր նամակում Հ. Արղությանը 1794 թ. նոյեմբերի 28-ին [47] չէր վարանում գրելու, թե «Համարձակվում եմ Ձեր հովանավորությանը հանձնել նաեւ աստրախանցի հայերին եւ Տավրիայում բնակվողներին, որոնց  խնդրանքները մնացել են չվճռված» [48]: Այնուհետեւ ծանուցում է, թե ինքը արդեն խոստացել է աստրախանահայերին, առաջիկայում ներկայացնել նրանց առաջարկները, ուստի եւ այդ խնդրագրերը այժմ պատրաստվում են [49]:

Հաջորդ երկու տարիներին եւս չի թուլանում առանձնաշնորհումների ստացման համար բանակցությունների վարումը [50], չնայած այն հանգամանքին, որ 1795-1796 թթ. հայ գործիչների ուշադրությունը սեւեռված էր հիմնականում Այսրկովկասում տեղի ունեցող ռազմաքաղաքական իրադարձություններին [51] մեկ կողմից եւ մյուս կողմից այն անհուսության, որը գալիս էր արքունիքի ոչ բարեհաճ վերաբերմունքից Աստրախանի հայ վաճառականության նկատմամբ: Վերջինս պայմանավորված էր Աստրախանում տեղի հայ եւ ռուս վաճառականության միջեւ ընթացող սուր մրցակցությամբ [52]:

1796 թ. նոյեմբերի 6ին Եկատերինա 2-րդի մահից հետո գահ բարձրացած Պավել Առաջինը չհապաղեց դրսեւորել իր անհամաձայնությունը եւ երկրի ներքին ու արտաքին նախորդ քաղաքականության մի շարք հարցերում վերանայել դիրքորոշումը , այդ թվում նաեւ Պարսկաստանի դեմ Այսրկովկասում ընթացող պատերազմական գործողությունների նկատմամբ: Նրա գահակալումը նոր հույսեր արթնացրեց նաեւ Աստրախանահայերի մոտ՝ լուծում տալու առանձնաշնորհումների խնդրին: 1797 թ. հունվար ամսին արդեն Աստրախանի հայ հասարակության ներկայացուցիչներ Մաթեոս Խալաֆովի եւ Գասպար Մուրադովի ստորագրությամբ Ա. Բ. Կուրակինին ներկայացվում է գրավոր նոր դիմում, որտեղ բացատրվում է այն վիճակի անհեթեթությունը, որի մեջ ակամա հայտնվել է Աստրախանի հայ վաճառականության մեկ մասը [53]: Եվ իրոք, վերջին այս դիմումի պատասխանը իրեն երկար սպասեցնել չտվեց. նույն թվականի փետրվարի 28-ին (մարտի 1-ին) հետեւեց Պավել Առաջինի հրովարտակը, որով բավարարում են ստանում այն հինգ հիմնական պահանջները, որոնք բարձրացվել էին աստրախանահայերի հունվարյան նամակում [54]:

Շուտով, 1798 թ. օգոստոսի 4-ին հրապարակվում է Պավել Առաջինի մեկ հրահանգը եւս՝ ուղղված Սենատին, որտեղ կարգադրվում է հողեր հատկացնել 1797 թ. ռուսական զորքերի հետ Դերբենտից ժամանած հայ բնակչությանը [55]:

1798 թ. սեպտեմբերի 13-ին Հովսեփ Արղությանի հայերեն ստորագրությամբ արքունիք է ներկայացնում ավելի համապարփակ մի ծրագիր « Записка о нуждах всех армянских обществ, выехавших и имеющих впредь выезжать в Россию» («Գրություն Հայկական բոլոր համայնքների կարիքների մասին, որոնք կան կամ առաջիկայում կգան Ռուսաստան »)վերնագրով [56]: Այս գրության հետ միասին ներկայացվել է նաեւ տեղեկանք, թե ինչպես են իրականացվել Եկատերինա 2-րդի 1794 թ. հոկտեմբերի 12-ի հրովարտակի պահանջները Գրիգորիոպոլում [57] եւ ցույց է տրվում, որ անցած չորս տարիների ընթացքում կատարվել է նախատեսված ծրագրի միայն փոքր մասը, ուստի այդ բացասաբար է անդրադարձել հայ բնակչության տնտեսական վիճակի վրա եւ առաջացրել բնակչության արդարացի դժգոհությունը: Չանցած մեկ ամիս նախորդ գրությունից, Հ. Արղությանը 1798 թ. հոկտեմբերի 11-ին կրկին գրությամբ դիմում է Պ. Վ. Լոպուխինին՝ պահանջելով անհապաղ իրականացնել իր նախորդ գրության գեթ նախիջեւանցիներին [58] ու գրիգորիոպոլցիներին վերաբերող մասերը, եթե իր նախորդ պահանջների ամբողջական իրականացումը իշխանություններին առժամանակ անհնար է թվում [59]: Հարցն այն էր, որ ի տարբերություն Նոր Նախիջեւանի ու Գրիգորիոպոլի գաղթօջախների, Աստրախանի հայ վաճառականությունը գործում էր ռուս եւ այլազգի վաճառականության անմիջական հարեւանությամբ եւ, ինչպես նշվեց, նրանց շահերը հաճախ հակադրվում էին ծավալվող մրցակցության պայմաններում: Կենտրոնական իշխանությանը մնում էր ճկուն վերաբերմունքի դրսեւորումով մեկ կողմից մեղմել Աստրախանի ռուս վաճառականության զայրույթը, եւ մյուս կողմից շարունակել հայ վաճառականությանը հովանավորելու իր քաղաքականությունը՝ նրանց ռուս պարսկական ու ռուսարեւելյան առեւտրի ոլորտում պահելու նպատակով, որ թելադրված էր պետության ընդհանուր տնտեսական շահերով եւ, մանավանդ որ, ռուս վաճառականությունը չէր կարող փոխարինել նրանց նշված բնագավառում: Հ. Արղությանը դժգոհում էր արքունիքից, որ հակառակ բարձրագույն կարգադրությունների, որով արտոնություններ էին սահմանվում աստրախանահայերի օգտին «չնայած այդ կարգադրությանը, այս համայնքը շահագործվում է տեղի ղեկավարության կողմից ինչպես նրանց տներում զինվորական հանգրվանումներով (պոստոյ), թեեւ նրանք պատրաստ են այդ նպատակի համար առանձին բնակարաններ վարձելու, այնպես էլ ներքին մաքսերի գանձումով» [60]. Նմանատիպ դժգոհություն է արտահայտվում նաեւ Ղզլարի հայազգի բնակչության նկատմամբ վերաբերմունքի համար, որոնք օժանդակություն գտնելու փոխարեն ժամանակ առ ժամանակ ծանրաբեռնվում են ներքին տարբեր հարկերով, իսկ սահմանամերձ լինելու պատճառով, անընդհատ դժբախտությունների են ենթարկվում դրսից: Առավել ուշագրավ են ղրիմահայոց պահանջները, որոնք խմբավորելով ներկայացնում է Հ. Արղությանը: Ըստ 1798 թ. սեպտեմբերի 13-ին Հ. Արղությանի ներկայացրած խնդրագրի, Տավրիայում բնակվող հայերը միանշանակ պահանջում են նախիջեւանցիների ու գրիգորիոպոլցիների օրինակով արտոնությունների շնորհում եւ բացի այդ. 1. Թեոդոսիա կամ Կաֆա քաղաքում, որ 465 տարի առաջ, դեռեւս ջենովացիների ժամանակից բնակեցված էր հայերով, համարվում էր հայկական քաղաք, որի վկայությունն են (մինչեւ վերջերս տեղի ունեցած քաղաքի կործանումն ու ավերումը) կանգուն 24 եկեղեցիներն ու երկու հայկական վանքերը, որոնցից երկուսը դեռեւս կան ու այնտեղ ժամերգություն է կատարվում, առանձնացնել հայերի համար թաղամաս, որտեղ նրանք բնակվում էին նախկինում եւ կարող են անարգել բնակվել ապագայում: Ընդգծվում է հատուկ, որ քաղաքի արտաքին պարիսպը եւս կառուցված է հայերի կողմից՝ թաթարների հարձակումներից պաշտպանվելու համար, որի մասին են վկայում պարսպի մեջ եղած հայերեն արձանագրությունները, որոնց մի մասը բերվել են Ցարսկոյե սելո: [61] Ավելին, քաղաքի վերջին ավերման ժամանակ բնակիչների մեկ մասը 1778 թ. տեղափոխվել է Ռուսաստան եւ հիմնադրել Նոր Նախիջեւանը, իսկ մյուս մասը՝ անցել Կարասուբազար: 2. Հին Ղրիմ փոքրիկ քաղաքը եւս, որ առանձին հայկական քաղաք էր, եւ որի վկայություններն են այնտեղ եղած հայկական 7 կանգուն եկեղեցիները, հանձնվի հայերին՝ բնակության համար: 3. Հին Ղրիմ քաղաքի մոտ եղած Ս. Գեւորգ վանքին հատկացվեն նախկինում ունեցած հողային տիրույթների գեթ մի մասը եւ հանձնվի հայոց թեմին՝ դնելով այն Հովսեփ Արղությանի իրավասության ներքո: [62]

1798 թ. դեկտեմբերի 10-ին Պ. Վ. Լոպուխինին ուղղած պատասխան գրության մեջ Աստրախանի նահանգապետ Ի. Զախարովը հաղորդում է, թե ստացած լինելով կայսեր հաճությամբ Պետական տնտեսության, արտասահմանյան եւ գյուղական տնտեսության հովանավորչական հանձնաժողովի հանձնարարությունը՝ ինքը ուսումնասիրել ու ըստ տրված հարցերի կազմել է Աստրախանում հայ բնակչության վիճակի մասին տեղեկանք, որը եւ ներկայացվում է արքունիք՝ Սենատի պետական տնտեսության հանձնաժողովին: Այս փաստաթուղթը կազմված է առավել իրազեկ անձնավորությունների ու պաշտոնյաների կողմից, եւ նրանում ցայտուն դրսեւորումն է ստացել ռուսական իշխանությունների ու վաճառականության չափավոր թեւի տեսակետը, ուստի այն արժանի է համեմատաբար ավելի մանրամասն ներկայացման: Ուշագրավ է, որ Ի. Զախարովը եւս, ինչպես բոլոր նախորդ ու հաջորդ ռուս ուսումնասիրողները, հայերի մասին տեղեկանքը սկսում է Ալեքսեյ Միխայլովիչ ցարի ժամանակ հայերին տրված առանձնաշնորհումների թվարկմամբ եւ ավելացնում, թե հայերը, սակայն, չպահպանեցին պայմանագրի միակ պահանջը՝ մետաքսի առեւտուր չկատարել Ռուսաստանի հարեւան պետությունների տարածքով, որի պատճառով էլ Ռուսաստանում զրկվեցին իրենց տրված առանձնաշնորհումներից 1719 թվականին [63]: Արդեն 1723 թ. Աստրախանի բնակիչները բողոքում էին, որ հայերը, ունենալով շատ ազատություններ եւ արտոնություններ եւ չվճարելով հարկեր եւ ոչ էլ մասնակցելով նրանց քաղաքացիական պարտավորությունների կատարմանը, ռուսահպատակներին մեծապես վնասում են, ուստի եւ խնդրում էին կամ արգելել նրանց գործունեությունը եւ կամ նրանց եւս պարտադրել քաղաքացիական պարտավորությունների կատարումը: Թեեւ քաղաքային մագիստրատը պաշտպանում էր աստրախանցիների պահանջները, սակայն Կառավարող սենատի 1723 թ. սեպտեմբերի 23-ի հրամանով թույլատրվեց հայերին մնալ նախկին կարգավիճակում: 1725 եւ 1727 թթ. Կոմմերց կոլեգիայի եւ ապա Բարձրագույն Գաղտնի խորհրդի կողմից թեեւ սահմանվել են սահմանափակումներ, սակայն դրանք եւս էական դեր չեն ունեցել, քանզի Աստրախանի ռուս վաճառականությունը կրկին բողոքում էր եւ կրկնում նախկին պահանջները: 1737 թ. Կառավարող սենատի որոշմամբ Աստրախանի հայ բնակչությունը պարտավոր էր ընդունել ռուսահպատակություն եւ գրանցվել ռուս վաճառականության մեջ: Չգրանցվածներին արգելվում էր զբաղվել մանրածախ առեւտրով, իսկ նրանց խանութներն ու գործատները պետք է վաճառվեին երեք ամսվա ընթացքում, 135 ժամկետին չվաճառվածները պետք է բռնագրավվեին եւ տրվեին գրանցված հայերին: Չգրանցված վաճառականները կարող էին վաճառել միայն իրենց ներկրած ապրանքները՝ մեծածախ կերպով: Այս կանոնակարգումը տեւեց, սակայն, մինչեւ 1744 թվականը, երբ Կառավարող սենատը փետրվարի 29-ի գաղտնի հրահանգով թույլատրում էր հայերին ժամանակավոր հպատակությամբ բնակվելու Աստրախանում, հարկերի փոխարեն նրանցից գանձել ըստ մագիստրատի հայեցողության (ի՞նչ եւ ինչքա՞ն՝ չի ասվում - Պ. Չ. ), Ռուսաստանում բնակվել չցանկացողներին թույլատրել գնալու, դատավարությունը կատարել ըստ իրենց օրենքների եւ սովորությունների, ունենալ դավանանքի ազատություն, նրանց ազատել բոլոր տեսակի ծառայություններից ու պոստոյից (օթեւանի պարտավորությունից - Պ. Չ. ) եւ դրանց փոխարեն նրանցից գանձել դրամով, եւ, ի վերջո, նրանց տրամադրել տարածքներ բնակարանների համար եւ թույլատրել կառուցելու ֆաբրիկաներ եւ մանուֆակտուրաներ:

1746 թ. սեպտեմբերի 17-ին Կառավարող սենատը կրկնեց իր հրահանգը հետեւյալ արտահայտություններով. «Աստրախանում բնակվող հայերին ու նաեւ որոնք ապագայում կժամանեն եւ անգամ նրանց, ովքեր արդեն երդվել են մշտական հպատակության, առանց նրանց կամքի չգրանցել վաճառականության մեջ, ազատել մագիստրատի ենթակայությունից, վաճառականական բոլոր հարկերից ու ծառայություններից, թույլատրել ապրելու առանձին համայնքներով (սլոբոդա), գրանցել որպես Աստրախանի մեշչաններ (քաղքենիներ), թույլատրել լինելու նահանգային գրասենյակի իրավասության ներքո, առեւտրով պարապել ըստ նախկինի, քաղաքային ծառայությունների ու հարկերի փոխարեն նրանցից գանձել որոշակի գումար՝ առեւտրի եւ զբաղմունքների համար՝ հանձնարարելով Աստրախանի նահանգապետին Սենատին զեկուցելու այդ մասին իր կարծիքը: Առեւտրով ու արհեստներով չզբաղվող, այլեւայլ աշխատանքով ու ձեռագործությամբ սնվողներին եւ չունեւոր մարդկանց չհարկել, մանրածախ վաճառք, խանութներ ու գործարաններ թույլատրել ունենալ ըստ նախկինի, դատավարությունն ու դատաստանը միմյանց միջեւ թողնել ըստ նախկինի եւ հիմնել ռատհաուզ, ազատել քաղաքացիական ծառայություններից, Ռուսաստանից հեռանալ ցանկացողներին թույլատրել՝ վերցնելով նրանցից կապիտալի տասներորդ մասը, հավաստվում է նրանց հավատի ազատ դավանելը ու բռնի չմկրտելը, օթեւանի պարտավորությունից նրանց տների ազատելը, որտեղ նրանք իրենք ապրում են, այլ օթեւանի համար գանձել դրամով, որով եւ վարձակալել բնակարաններ օթեւանի համար, իսկ բնակարանների պակասի դեպքում՝ կառուցել նոր զորանոցներ, բնակեցնել նրանց ռուսներից անջատ թաղերով, արհեստավորներին ազատել ծառայություններից ու քաղաքացիական հարկերից՝ փոխարենը հարկել դրամով՝ ըստ արհեստի տեսակների ու նաեւ նրանց ապրանքները՝ մանրածախ վաճառքի դեպքում [64]:

Թվարկելով այս արտոնությունները, նահանգապետ Ի. Զախարովը փորձում է վեր հանել այն հիմքերը, որոնք անհավասար իրավիճակի մեջ էին դնում ռուս վաճառականությանը եւ բացատրել նրանց վրդովմունքի արդարացի լինելը: Միաժամանակ երեւան է գալիս, ըստ Ի. Զախարովի, այն «անարդար» հովանավորչությունը, որ հայերը ձեռք բերելով 1740ական թվականներից, շարունակում են պահանջել նաեւ դարավերջին: Շարունակելով ներկայացնել Աստրախանում հայերի իրավականտնտեսական կարգավիճակի փոփոխությունները, զեկուցագրի հեղինակը կանգ է առնում Կառավարող սենատի վերոհիշյալ հրահանգի կատարման ուղղությամբ Աստրախանի նահանգային գրասենյակի 1748 թվականի մայիսի 11-ի որոշմանը. Աստրախանում ռուսահպատակության մեջ գտնվող հայերին (որոնք այն ժամանակ 646 մարդ եւ 209 տուն էին) հարկ նշանակել տարեկան 1000 ռուբլի, որից 739 ռուբլին պետք է հատկացվեր հօգուտ եւ ի օժանդակություն ռուս վաճառականության, իսկ մնացածը՝ պետք է ծախսվեր քաղաքում կամուրջների շինարարության համար: Ըստ քաղաքում հայերի տների համամասնության թույլատրվում էր կառուցել զորանոցներ եւ նրանց պահպանման համար որոշվում էր տարեկան 600 ռուբլի: Այսպիսով, ռուսահպատակություն ընդունածների համար գործում էր 1746 թվականի հրահանգը, իսկ օտարահպատակներին, որոնք ապրում են կամ հետագայում կգան Աստրախան,

Ա. արգելվում էր ապրանքները վաճառել մանրածախ ձեւով,

Բ. բերված ապրանքները թույլատրվում էր վաճառել միայն մեծածախ՝ իջեւանատներում, ըստ մաքսային կանոնադրության,

Գ. արգելվում էր ունենալ իրենց տները, խանութները, գործարանները, ապրել իջեւանատներից դուրս կամ ամուսնանալ տեղում:

Թվարկելով վերոբերյալ սահմանափակումները, Աստրախանի նահանգապետը, սակայն, ավելացնում է, որ թեեւ սկզբնական շրջանում այս խստությունների շնորհիվ հայերի մի մասը ընդունում էին ռուսահպատակություն, բայց հետո սկսեցին շրջանցել օրենքները եւ չպահպանել սահմանված կարգը: Համարվելով քաղքենիական դաս եւ Աստրախանի բնակիչներ, նրանք զբաղվում էին առեւտրով եւ միանգամ ազատված լինելով Պարսից լծից, չէին ցանկանում վերադառնալ Պարսկաստան ու կարելի է համոզված ասել, թե երբեք էլ չեն վերադառնա: Ուստի, ըստ Ի. Զախարովի, զարմանալի չէ, որ հայերի քանակը գնալով ավելանում էր, ստեղծում էին Աստրախանում խոշոր թաղամասեր, իսկ Ղզլարում դարձան քաղաքի գրեթե միակ բնակիչները, որովհետեւ օգտվելով ամեն ինչից եւ չվճարելով գրեթե ոչինչ, կազմեցին այսպես ասած status in statu.

Շարունակելով իր զեկուցագիրը, հաջորդ կետով ներկայացնում է Կառավարող սենատի 1773 թ. հոկտեմբերի 13-ի հրահանգը, որով կարգադրվում էր, թե ելնելով այն հանգամանքից, որ 1746 թվականից հետո ընկած ժամանակահատվածում Աստրախանում հայերի քանակը բազմապատկվել է, ուստի որպեսզի նրանց բնակարանները ազատվեն օթեւանի պարտավորությունից, ապա անհրաժեշտ է, որ նրանք կառուցեն լրացուցիչ զորանոցներ՝ իրենց քանակին համապատասխան եւ վճարեն սահմանված վարձը: Այս հրահանգը եւս, սակայն, ըստ Ի. Զախարովի, չգործադրվեց, որովհետեւ շուտով պաշտոնանկ եղավ Աստրախանի նահանգապետ Կրեչետնիկովը, իսկ հայերը շարունակեցին վճարել 1746 թվականին սահմանված 600 ռուբլի գումարը, իսկ նոր զորանոցներ ոչ միայն չկառուցվեցին, այլեւ նախկինում կառուցված եւ անտիրության մատնված 24 զորանոցները հնացան եւ ավերվեցին: Հայերը համաձայնեցին իրենց բնակարաններում տեղավորել զինվորներին, որովհետեւ այդ նրանց համար մեծ անհարմարություն չէր, քանզի տեղի կայազորի անձնակազմի մեծ մասը ուներ իր սեփական բնակարանները Աստրախանում եւ 1791 թվականի Կովկասի տեղապահական վարչության որոշումով ազատվեցին նաեւ վճարելիք հարկից: Ռուս վաճառականության օժանդակության համար գանձվող 739 ռուբլի գումարը, ըստ Ասիական դատարանի վստահեցման, թեեւ իբր հավաքվել է 1797 թվականին եւս, երբ նրանք կայսերական հրամանագրով ազատվել են բոլոր հարկերի ու ծառայությունների կատարումից, մնում է որոշ չափով չմուծված: Այս ամենից պարզվում է, որ այն ամբողջ ծանրությունը, որից նրանք աղերսում են ազատել իրենց, իրականում սահմանված էր միայն 646 մարդու համար 1748 թվականին, իսկ այժմ նրանց քանակը հասնում է 1930 մարդու: Ինչպես ասվեց, Ի. Զախարովի զեկուցագիրը կազմվել էր նախապես տրված հարցերին պատասխանների ձեւով: Հերթական 7րդ պատասխանը վերաբերում է Աստրախանում հայերին ծովային նավեր ունենալու իրավունքի թույլտվության հարցին: Ինչպես պարզվում է Ի. Զախարովի պատասխանից, այդ հարցի շուրջ երկարատեւ գրագրություններ են տեղի ունեցել արքունիքի եւ նախկին նահանգապետ Բեկետովի միջեւ: Վերջինս այն պատճառաբանությամբ, թե իբր հայերը իրենց նավերով երթեւեկելով Պարսկաստան՝ Ռուսաստանից լուրեր էին տանում այնտեղ, արգելել էր այդ, իսկ օտարերկրացիների հովանավորության գրասենյակը պնդում էր թույլատրել: Եվ երբ հարցի լուծումը տեղափոխվել էր Կառավարող սենատ եւ թողնվել նրա որոշմանը, ապա վերջինս 1769 թ. նոյեմբերի 29-ի հրամանագրով կարգադրել էր. «Քանի որ 1762 թ. հուլիսի 31-ի կայսերական հրամանով թույլատրված է Աստրախանի նավահանգստում նավեր ունենալ բոլորին՝ առանց սահմանափակման, իսկ 1763 թվականի հունիսի 5-ի հրամանով կարգադրված էր, որ այդ նավահանգստին կից վաղուց հետե նավեր կառուցելու իրավունք ունեն միայն տեղի բնակիչներն ու քաղքենիները, բացառելով բոլոր մնացածներին, ապա հայերը եւս՝ եւ բնակիչները եւ թե տեղի քաղքենիությունը, գտնվում են Նորին Կայսերական մեծության հպատակության ներքո, ուստի այդ պատճառով Աստրախանում բնակվող եւ առեւտրով զբաղվող ռուսահպատակ բոլոր հայերին թույլատրվում է կառուցել Կասպից ծովի վրա երթեւեկելու ծովային նավեր՝ իրենց ապրանքները տեղափոխելու համար, այնպես ինչպես եւ ռուս վաճառականները ունեն ծովային նավեր»:

Ներկայացնելով այս ամենը, Աստրախանի նահանգապետ Ի. Զախարովը անցնում է ստեղծված իրադրության մասին իր մեկնաբանությանը: Այս հրամանագրից նրա կարծիքով, բխում էր,

- անսահմանափակ թույլտվություն բոլոր հայազգիներին, ով որ միայն ի վիճակի էր ունենալ ծովային նավեր, ընդ որում այլեւս առանց որեւէ խնդրագրի, օգտագործել ռուս մարդկանց որպես աշխատողներ՝ այդ թվում նաեւ Պարսից ափերում, այս բնագավառում մեկուսացնելով ռուս վաճառականներին,

- բերել իրենց նավերով տարբեր ապրանքներ եւ արգելված դրամ,

- վարձու տալ նավերը պարսիկներինն, որոնք այս միջոցով իրենց ձեռքը վերցրին անմիջական առեւտուրը,

- տեղափոխել Պարսկաստանում նավահանգստից նավահանգիստ նրանց ապրանքները, մրցակցել ռուս վաճառականների հետ տեղափոխման վարձի խնդրում եւ կատարել անցանկալի այլ շեղումներ:

Թեեւ հրամանագրում, ըստ Ի. Զախարովի, հայոց մասին ասված էր՝ «որոնք գտնվում են մշտական հպատակության ներքո», սակայն հազիվ թե այս պահպանվում էր, որովհետեւ հայերից ո՞վ էր մշտական եւ ո՞վ՝ ժամանակավոր հպատակության մեջ՝ հավաստի տեղեկություններ չկան: Ըստ Աստրախանի նավահանգստային վարչության տեղեկանքի, այժմ հայերին պատկանում է ծովային 7 նավ:

Զեկուցագրի 8րդ կետով Ի. Զախարովը արտահայտում է իր վերաբերմունքն ու դիրքորոշումը 1797 թ. մարտի 1-ի հրամանագրի նկատմամբ՝ դատաիրավական կարգավիճակի հարցում: Հայկական դատարանը [65], ըստ նահանգապետի, իր սկզբնավորումը ստացել է 1744 թվականից եւ որոշ ժամանակ կոչվում էր ռատհաուզ: 1765 թվականի հունվարի 13-ի կայսերական հրամանագրով թեեւ կարգադրվում էր Աստրախանի բոլոր ասիական համայնքների համար դատարան՝ դատավորների ընտրության, նրանց նիստերի, գործավարության, նահանգային գրասենյակին բողոքարկման եւ նրանց նկատմամբ տեսուչի սահմանումով, սակայն այն չիրագործվեց, քանզի առեւտրով զբաղված թաթարները, մտնելով վաճառականության եւ քաղքենիության դասի մեջ, դրվեցին մագիստրատի ենթակայության ներքո, հնդիկները չցանկացան մասնակցել նրան, իսկ այստեղ ապրող ռուսահպատակ պարսիկները եւ մնացած ասիացիները, այնքան քիչ էին, որ անգամ ցանկություն դեպքում էլ ոչ մեկից ընտրել հնարավոր չէր: Այդպիսով, այն ժամանակից մինչեւ այսօր թեեւ գոյություն ունի այն ընդհանուր դատարան անունով կոչվող բոլոր աստրախանաբնակ ասիացիների համար, սակայն ըստ էության այս դատարանը միայն հայկական է եւ այլ ասիացիներից ոչ ոք, անգամ ամենափոքր վեճի դեպքում, նրան ենթարկվել չի ցանկանում՝ մնալով մինչեւ այժմ առանց դատարանի, որովհետեւ ըստ իրենց սովորույթի եւ իրենց դատավորներից բաղկացած դատարան չունեն, իսկ ըստ հիմնարկությունների ստեղծված դատարաններ՝ լեզվի, դատական կարգի եւ ռուսական օրենքների չիմացության պատճառով հրաժարվում են գնալ: 1786 թվականին փոխարքայության հիմնումով, եթե հայերը գրվեցին գիլդիաների եւ քաղքենիության մեջ՝ ըստ քաղաքային կանոնադրության, ապա սրանք անցան մագիստրատի իրավասության ներքո, եւ որի մեջ ատենակալների մի մասը ընտրվեց այս ժողովրդից: Ռուսահպատակություն չընդունածները, որոնց բարձրագույն հրամանով արգելվում էր պարտադրել դրան, ըստ 1788 թ. հունվարի 26ի հրամանագրի, մնացին նախկինի պես հայկական դատարանի իրավասության ներքո: Ուշագրավ է, որ Ի. Զախարովը հայկական դատարանի գործավարության մասին իր տպավորությունը արտահայտում է որպես քաշքշուկային ու անբավարար:

Զեկուցագրի 9րդ կետով նահանգապետը ներկայացնում եւ գնահատում է 1797 թ. մարտի 1-ի հրամանագրի էությունը եւ 1798 թվականի վերջերին առկա իրավիճակը Աստրախանում: Հրամանագրով հայերին վերադարձվեցին այն իրավունքները, որ կայսեր նախնիները, ինչպես եւ Կառավարող սենատը 1744 եւ 1746 թվականներին շնորհել էին այս համայնքին: Կայսերական այս հրամանագրով թույլատրվում է

1. զբաղվել առեւտրով, վճարելով մաքսատուրքերը ըստ Առեւտրական կանոնադրության, ինչպես սահմանված է մյուս օտարերկրացիների համար:

Այս որոշման առիթով ասվում է, թե ըստ Աստրախանի նավահանգստային մաքսատան տեղեկանքի, վերջին մեկուկես տարում հայերից չի գանձվել 10 տոկոս կազմող անցումային հարկը, սակայն համաձայն 1798 թ. սեպտեմբերի 22-ի Կոմմերցկոլեգիայի հրամանի այսուհետեւ այն պետք է գանձվի: Այս տեղեկանքի հիման վրա Ի. Զախարովը գտնում է, որ հայերը մեկ տարի եւ յոթ ամիս շահել են, ընդ որում՝ երկու ամառ, չեն մուծել նշված մաքսը, որը աննշան եկամուտ չէր լինի գանձարանի համար, իսկ գուցե եւ այդ կստիպեր նրանց ընդունվելու վաճառականության մեջ:

2. Ընդունել նրանց ժամանակավոր հպատակության եւ ոչ՝ մշտական:

Այս դեպքում եւս, ինչպես նախկինում, նրանք չեն հանդուրժել ճշգրիտ կիրառում, քանզի 1748 թվականից հետո եկած եւ բնակություն հաստատածների նկատմամբ այս ձեւը չի պարտադրվել նրանց:

3. Չստիպել նրանց գրանցվելու ռուսական վաճառականության մեջ, ազատելով հարկերից ու ծառայություններից:

Ըստ Ի. Զախարովի, այս գերշռայլ թույլտվությունից հայերը օգտվեցին այն աստիճան, որ դադարեցին վճարել անգամ այն հարկադրույքը, որը նշանակվել էր 1746 թ. հրամանագրով քաղաքային ծառայությունների ու հարկերի փոխարեն, որոնցից նրանք ինչպես նախկինում, այնպես էլ հետո ազատված էին եւ որը ըստ 1748 թ. նահանգային գրասենյակի որոշման դրված էր ռուսահպատակ հայերի վրա՝ ռուսական վաճառականության օգտին գանձվող 739 ռուբլու փոխանցումով:

Այնուհետեւ նահանգապետ Ի. Զախարովը ներկայացնում եւ ծավալուն կերպով քննարկում է Հրամանագրի այն կետը, որով կարգադրվում էր. «Ազատել նրանց օթեւանի պարտավորությունից, որպեսզի նրանք բնակարանային հարցում դժվարություններ չունենան՝ դրա փոխարեն հավաքելով նրանցից դրամ եւ վարձակալելով այդ նպատակով շենքեր»: Նշելով այս որոշումը, նահանգապետը ոչ առանց դառնության, գրում է. «Եվ այս առատաշնորհումը լիառատ վայելում են, որովհետեւ ըստ Աստրախանի քաղաքապետից ստացած տեղեկության հայտնի է, որ Աստրախանում բնակարաններում տեղաբաշխված բոլոր զինծառայողները հաշվվում են 3101, իսկ հայերի մոտ՝ նրանց կողմից վարձակալված բնակարաններում, օթեւանում են միայն 217 մարդ, որից եւ կարելի է հետեւցնել, որ հայերը քաղաքում ունենալով մեծ քանակով տներ, չափազանց քիչ օթեւանի պարտավորություն են կրում: Իսկ քանի որ Աստրախանում ռուսների տների քանակը 2415 է, իսկ հայերինը՝ 620, ուստի եւ ակնհայտ է, թե հայերը պետք է օթեւան տրամադրեին համապատասխանաբար 620-ից փոքր ինչ ավելի մարդու: Իսկ եթե հաշվարկը կատարենք ըստ սենյակների քանակի, ապա կպարզվի, որ նրանք պետք է օթեւան տային ծայրահեղ դեպքում գոնե կեսին:

Այդպիսի իրավիճակը, անգամ առանց մաթեմատիկական հաշվարկների կհիմնավորվեր նաեւ արդարությամբ, քանզի հարկերի չվճարումով, քաղաքացիական ծառայություններից ազատ լինելով եւ օգտվելով վաճառականական ու քաղքենիական բոլոր արտոնություններից, այս պարտավորությունը, որը լոկ միակն է, անտանելի ծանրություն չպիտի լիներ: Ավելին... ռազմական ծախսերի համար այստեղ հավաքված գումարից ռուսները մուծել են 49106 ռուբլի 2 կոպ., իսկ հայերը՝... 12320 ռուբլի եւ 11 կոպ. »:

Աստրախանի նահանգապետ Ի. Զախարովը իր զեկուցագրի վերջում պատասխանում է առաջադրված եւս հինգ հարցի, որոնք ըստ էության կրկնում են նրա նախորդ կետերի շարադրանքը այլ երանգավորումով ու փաստական նոր նյութ այլեւս չեն ավելացնում: Բացառություն եւ, թերեւս, միայն այն նշումը, թե Աստրախանի հայ բնակչության մի մասը ուներ ռուս ճորտեր, որոնց տիրում էր առքուվաճառքի մասին գրավոր հաստատագրերի համաձայն եւ որով նրանք օգտվում էին ազնվականության առավելություններից [66]:

Ի հեճուկս Ի. Զախարովի զեկուցագրի, որ գրվել էր 1798 թ. դեկտեմբերի 10-ին, 1799 թ. հունվարի 4-ին հրապարակվեց Պավել Առաջինի հրահանգը Սենատին, որով կարգադրվում էր վերահաստատել Եկատերինա 2-րդի 1779 թ. նոյեմբերի 14-ին Նոր Նախիջեւանի հայ համայնքին տրված առանձնաշնորհումների հրովարտակը “на вечные времена” [67], իսկ նույն թվականի ապրիլի 15ին՝ ավելի ընդհանրական բնույթ ունեցող շնորհագրի հրահանգ սենատին՝ որով, ընդառաջելով հայ բնակչության խնդրանքին, թույլատրում է.

1. Վերջին պարսկական պատերազմի ժամանակ Դերբենտից ելած հայերին 5000 (դեսյատին) անհարմար հողի փոխարեն, որ հաշվարկված էր ընդհանուր 15000 դեսյատինի մեջ, տրամադրել նույն քանակի հող մերձակա պետական հողերից:

2. Մատակարարել նրանց անհրաժեշտ քանակի փայտանյութով:

3. Նրանց , ովքեր արհեստների ու առեւտրի նկատմամբ հակումներ ունենալով ցանկություն կհայտնեն բնակվել քաղաքում, թույլատրել հիմնադրել այն Ստարըե Մոժարը վայրում եւ անվանել այն Սուրբ Խաչ (Սվ. Կրեստ):

4. Ժամերգության, դատարանի եւ դատաստանի, հարկերի, արտոնյալ տարիների, առեւտրի, ռեկրուտային գանձումների եւ օթեւանահարկի առումով առաջնորդվել մեր հրահանգով եւ նրանց դասել ըստ այն իրավունքների, որոնք տրվել են Նոր Նախիջեւանի հայ համայնքին մեր սույն թվականի հունվարի 4-ի հրամանագրով:

5. Տավրիայում բնակվող հայերի՝ նախկինում Թեոդոսիայում ունեցած եկեղեցիների ծխերը սահմանել ըստ մարդկանց այնպիսի քանակի, ինչպիսիք նշանակված են ռուսական ծխականների համար:

6. Հին Ղրիմ քաղաքում բնակվել ցանկացողներին թույլատրում ենք այդ բնակեցումը:

7. Այս քաղաքի մոտ գտնվող հայկական վանքի համար առանձնացված հողամասը հատկացնել նրան եւ տալ հատակագիծ:

8. Գրիգորիոպոլում բնակվող հայերին խանութների, առեւտրի վերականգնման եւ երկրագործական գործիքներով ու տնտեսութամբ օժտելու համար վերադարձման պայմանով հատկացված դրամը չգանձել:

9. Գրիգորիոպոլում մատակարարված շինարարական նյութերը եւ նրանից մնացած 8041ռ. 9կոպ. դրամը թույլատրել մագիստրատի տնօրինությամբ եւ նահանգային ղեկավարության գիտությամբ օգտագործել աղքատների եւ ընչազուրկների համար բնակարաններ կառուցելու համար: Քարաշեն վանքի ու գլխավոր եկեղեցու կառուցման համար տրամադրված գումարները օգտագործել շինարարությունը անհապաղ ավարտելու համար եւ այլեւս նոր գումարներ չպահանջել:

10. 1794 թ. հոկտեմբերի 12-ի զեկուցագրին կից հաստատված Գրիգորիոպոլ քաղաքի զինանշանը պատրաստելով ներկայացնել մեր հաստատմանը:

11. Զեկուցագրում առաջարկված 10-ամյա արտոնյալ ժամանակաշրջանի հաշվարկումը սկսել մեր ներկա հրամանագրի հրապարակման պահից:

12. Ղզլարի հայերին քաղաքի շրջակայքում հող եւ հանդամասեր թույլատրվում է վերցնել կապալով ըստ օրինակի այլ պետական հոդվածների, ներառելով նաեւ Թերեք գետից ձկնորսությունը:

13. Այն անձանց տները, ովքեր աճեցնում են թթենիներ ու զբաղվում շերամապահությամբ, ազատել օթեւանի պարտավորությունից, նրանցից գանձել դրամով այնքան ժամանակ, քանի դեռ նրանք կզբաղվեն տնտեսության այդ ճյուղով:

14. Մոզդոկի եւ Մոժարի հայերի համար հաստատում ենք այն իրավունքները, որոնցից օգտվում են Աստրախանի եւ Ղզլարի հայերը, ինչպես այս, այնպես էլ 1797 թ. մարտի 1-ի մեր հրամանագրով:

15. Հայկական համայնքներին շնորհված իրավունքներն ու օգուտները համապատասխանեցնել մեր այս հրամանագրի հետ, հավաստել շնորհագրերով, որոնք պատրաստելով Սենատը պետք է ներկայացնի մեզ՝ ստորագրելու» [68]:

Հայ բնակչությունն անհամբեր սպասում էր խոստացված արտոնություններին: Հովսեփ Արղությանը 1799 թ. օգոստոսի 11-ին աստրախանահայերին Պետերբուրգից ուղղած նամակում շտապում է հաղորդել բառացիորեն «այսօր» ստացված «զհաստատութիւնն պրվելէկի», որը ինքը տվել է «թարգմանել հայերէն, որ ընդ ռուստերենի ի միասին գրեցեալ լինիցի ի պրվելէկին, ենթ որոյ եւ նորին մեծութիւնն ձեռք դնելոց է եւ հաստատելոց» [69]: Հ. Արղությանը նամակի հաջորդ տողերով ներկայացնում է կայսերական շնորհագրի բովանդակությունը. «Արդարեւ, երանի ձեզ եւ զաւակաց ձերոց, որ ի մէջ այսքան ազգաց եւ ազանց՝ դուք միայն վայելելոց էք զայն յատկագոյն ողորմութիւնն, զորս նորին մեծութիւնն ողորմածաբար ձեզ շնորհէ, մի միայն ժողովուրդ առնելով զձեզ՝ յատկացեալ ի մէջ թագաւորութեանն իւրոյ գովասանութեամբ յաղագս բազմաշխատ վաճառականութեանն ձերոյ, արհեստից, տնաշինութեանց եւ այլոց՝ տալով ձեզ արձակութիւն վաճառականութեան ի ներս եւ ի դուրս թագաւորութեանս, ազատ առնելով զապրանս ելեալս ի ֆապրիկէ ձերմէ յամենայն մաքսից հաստատելով զյառաջին տուեցեալ ուքազն, ազատութիւն տալով յամենայն հարկաց եւ ծառայութեանց, որպիսի եւ իցէ, այս գործ աստուծոյ են եւ ինքն թագաւորն՝ զօրէն աստուծոյ առատապէս հեղու ի վերայ ձեր... » [70]:

Հ. Արղությանի հետագա նամակներից պարզվում է, որ, այնուամենայնիվ, դեռեւս վաղ էր նրա ցնծությունը եւ դեռեւս խոչնդոտներ կային հաղթահարելու: Նոր Նախիջեւան առաքած նամակում սեպտեմբերի 22-ին Հ. Արղությանը գրում էր իր կրած նեղությունների մասին, որ է ԼՌ (30000) չափի գումար ծախսելը՝ «մեր կամաց առնելոյն»: Կայսերական հրամանագրի հայերեն թարգմանությունը պատրաստելուց հետո էլ, պարզվում է, դեռեւս հակառակորդները կարող էին շրջել նրա ընթացքը: Հրամանագրի հակառակորդների դերում նշված են սենատը եւ «օբր պրօգուրօրն», որոնք պատրաստել էին հրամանագրի մեկ այլ տեքստ, որն Արղությանը անվանում է «սղալ ուքազ»: Հ. Արղությանը, տեղեկանալով այդ մասին, գրաֆ Զվատովցկու օգնությամբ եւ գեներալ պրոկուրորի միջոցով նոր խնդրագիր է մատուցում թագավորին եւ կարողանում է «զչարսն ի բաց հերքել»: Այդ փուլում արդեն Հ. Արղությանը տեղեկանում է նաեւ, որ «Յունաց բանն եւս, որպէս մերն է, նոյնպէս եւ լինելոց է» [71]:

1799 թվականի հոկտեմբերի 28-ին ի վերջո հրապարակվեցին Պավել Առաջինի ստորագրած հրովարտակները, որոնք ընդգրկում էին Ռուսաստանի գրեթե բոլոր հայկական խոշոր գաղթավայրերը: Այդ հրովարտակների հրապարակումը համընկավ դեպի Այսրկովկաս ռուսական բանակի առաքմանը:

Պավել Առաջինի չորս հրովարտակները կազմված են 1799 թ. ապրիլի 15-ին Սենատին տրված հրահանգի համաձայն եւ խմբավորված են ըստ Հովսեփ Արղությանի 1798 թ. սեպտեմբերի 13-ին ներկայացրած "Հայկական բոլոր համայնքների կարիքների մասին" զեկուցագիրխնդրագրի: Նոր Նախիջեւանի համայնքի վերաբերյալ, որը բացակայում է Պավել Առաջինի հրովարտակների մեջ, ուժի մեջ էր մնում նրա 1799 թ. հունվարի 4-ի հրովարտակը, ինչպես այդ առաջարկված էր Հ. Արղությանի խնդրագրի մեջ: Այդ պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ Նոր Նախիջեւանին 1779 թ. նոյեմբերի 14-ի տրված շնորհագիրը՝ հաստատված Պավել Առաջինի կողմից, համարվել է այն առավելագույնը, որը հակված էր պահանջելու հայ բնակչությունը, եւ կարող էին տրամադրել ռուսական իշխանությունները: Համեմատությունից պարզվում է, որ հայ համայնքները Ռուսաստանում իրենց ներքին խնդիրներով բաժանվում էին հինգ խմբի, եւ նրանցից յուրաքանչյուրը բացի տեղական առանձնահատկություններով թելադրված արտոնություններից, ստացել էր նաեւ հետեւյալ միասնական հոգեւոր, դատական ու տնտեսական արտոնությունները, որոնք ընդհանուր էին Ռուսաստանում բնակվող բոլոր հայերի համար.

1. Դավանանքի ազատություն, հայաբնակ գյուղերում եկեղեցիների ու զանգակատների կառուցման արտոնություն, որոնք պետք է լինեին Ռուսահայոց առաջնորդի միջոցով Էջմիածնի Աթոռի ենթակայության ներքո:

2. Աստրախանում հիմնվելիք հոգեւոր կոնսիստորիայի իրավասության ներքո պետք է գտնվեին Ռուսահայոց բոլոր եկեղեցիներն ու հոգեւոր եւ աշխարհիկ հայերը:

3. Հայկական բոլոր խոշոր գաղթավայրերում հիմնվում էին հայկական դատարաններ՝ մագիստրատներ, որտեղ պետք է քննվեին եւ լուծում գտնեին հայ համայնքի մեջ եղած վիճելի հարցերը՝ հայերեն լեզվով ու հայկական ավանդական ու սովորութային իրավունքի հիման վրա: Վճռաբեկ ու գանգատարկիչ մարմին նշանակվում էր այն նահանգային վարչությունը, որի տարածքում գտնվում էին այդ համայնքները:

4. Ռուսահպատակություն ընդունած հայ բնակչությունը 10ամյա ժամանակաշրջանով ազատվում էր հարկերի մուծումից, իսկ այնուհետեւ պետք է մուծեին. Ա. Վաճառականությունը տարեկան եկամտի մեկ տոկոսը: Բ. Քաղքենիությունը եւ համքարությունների մեջ ընդգրկվածները յուրաքանչյուր ծխից երկու ռուբլի: Գ. Երկրագործները (որոնք ունեին 30 դեսյատին հողամաս) յուրաքանչյուր դեսյատինից տարեկան

5 կոպ.: 5. Ռուսաստանի հայ բնակչությունը ազատվում է օթեւանի պարտավորությունից ընդմիշտ, բացի այն դեպքերից, երբ զորքը կարող էր անցնել հայաբնակ գյուղերի մոտով:

6. Հայ համայնքները ընդմիշտ ազատվում են ռեկրուտի եւ պահեստավորման համար դրամի գանձումներից:

7. Հայ բնակչությանը տրվում է ազատ առեւտրի իրավունք ողջ Ռուսական կայսրության սահմաններում, ինչպես ցամաքի, այնպես էլ ծովի վրա՝ առանց մուծելու որեւէ ներքին մաքս:

8. Հայ բնակչությունը կարող է կառուցել եւ ունենալ ծովային նավեր, գործարաններ, ֆաբրիկաներ, տնկել պտղատու այգիներ եւ այլն:

9. Թույլատրվում է բոլոր տեսակի գինիների պատրաստումը, գյուղերում՝ փոքր քանակի ֆրանսիական օղու ստացումը, իսկ տակառներով Ռուսաստանի ներքին շուկայում իրացումը թույլատրվում է առանց որեւէ արգելքի:

10. Հրամայվում է ռուսական կայսրության բոլոր պետական հիմնարկներին առաջնորդվել կայսերական հրամանագրերով եւ ամեն կերպ օժանդակել ու պաշտպանել հայ բնակչությանը իրենց բազմաբնույթ եւ օրենքով չարգելված գործունեության տեսակների մեջ:

Բացի վերոբերյալ համընդհանուր կարգի արտոնություններից, ինչպես նշվեց, յուրաքանչյուր համայնք ստացել էր նաեւ մասնավոր բնույթի արտոնություններ ու իրավունքներ, որոնցից առավել էականը այն քաղաքացիական կացության մասին հրամանն էր, որը վերաբերում էր միայն Աստախանի, Ղզլարի ու Մոզդոկի հայ բնակչությանը: Ըստ այդ հրամանի, թույլատրվում էր Աստրախանում, Ղզլարում եւ Մոզդոկում բնակվող հայերին ընդունել որպես կայսրության ժամանակավոր հպատակներ եւ ոչ՝ մշտական: Նշված քաղաքների հայ վաճառականներին չպարտադրել գրանցվելու ռուս վաճառականության մեջ, եւ ըստ այդմ, ազատել նրանց վաճառականության մուծելիք հարկերից ու կատարելիք ծառայություններից:

Վերջին այս մասնավոր արտոնությունների շնորհումը պայմանավորված էր, ի տարբերություն նախորդ թվարկվածների, ոչ միայն եւ ոչ այնքան քաղաքական նկատառումներով, որքան սոցիալ-տնտեսական եւ հատկապես առեւտրական նկատառումներով: Հարցն այն է, որ չնայած ռուս պաշտոնեության կողմից վարդագույն նկարագրություններին, հայ ժողովրդի ստորին խավերը գտնվում էին աղքատության մեջ:

Հովսեփ Արղությանը Ռուսական բանակի հետ Հին Շամախու մոտ էր, երբ ստացավ Գրիգորիոպոլի հասարակության կողմից 1796 թ. հունիսի 23-ին գրված նամակը՝ քաղաքային ավագանու ստորագրություններով, որտեղ նկարագրվում էր քաղաքում ստեղծված ծանր իրադրությունը: Նամակագիրները ծանուցում էին Հ. Արղությանին , թե իրենց այցելության էր եկել նորանշանակ նահանգապետը, որի մասին իրենց նախապես հաղորդել էր հենց Հ. Արղությանը եւ «որպէս որ սրբազնութիւնդ գրեալ էիր, իրաւի որ առաւել եղեւ եւ անցոյց զամենեքեամբք»: Սակայն իրավիճակը, ըստ նամակագիրների, շիկացավ, քանզի «քանի մի չարաճճիկ եւ խառնակիչ անձինք մերս ազատ քաղաքիս յաղագաւ գանգատանաց գիր մատուցին մեր բարերար կուպեռնաթրին, բայց նա իւրով իմաստութեամբն բարկութիւն ոչ արար, այլ սիրով ընկալաւ եւ խրատական բանիւ զմեզ պատուիրեաց զաղքատսն սիրով եւ խաղաղութեամբ պահել եւ հրաման արար, որ տասն հազար չէրթվէրտ ցորեան, առանց խարճի դիմացն, տաճկի հողն տամք, շահն աղքատաց լինի» [72]: Հայազգի առաջնորդները զարմացած ու զայրացած արձանագրում են, թե «այս որքան ողորմութիւն է, որ արար, փոխան բարկութեանն՝ ողորմութիւն եցոյց. այլ մեր նոյն չարեաց աղաղակքն օրըստօրէ առաւելանայ եւ քաղաքս խառնակել եւ կռիւ շարժել կամին եւ զչարիս իւրեանց կրկնել կամին եւ վշտացուցանել զբարերարդ մեր»: Նման բացասական տրամադրվածություն ստեղծելու միջոցով նամակագիրներն այնուհետեւ ներկայացնում են իրենց կրած նեղությունները. «մինչեւ ցմէկ ժամ ոչ թողին բարերար կուպեռնաթորն, որ քաղաքիս մէջն համարձակ շրջի, այլ ուր որ ընթանայր, զկնի խուռն գանկատաւորք շրջէին եւ զմեզ անհանգիստ առնէին»: Նահանգապետը ստիպված է լինում գնալ քաղաքային մագիստրաթ՝ պարզելու դժգոհությունների արդարացիությունը: Ըստ նամակագիրների, «զամենայն բանսն մեր ստուգիւ քննութիւն արար, թէ վասն դատաստանի, թէ վասն յիսուն հազար ըռուպլուն, որ արատութիւն ինչ ոչ գտաւ, որպէս եւ հրամայեալ էիր մեզ. թէ տասն եւ հինգ անձն Իսմայիլու եւ տասն եւ հինգ անձն Ղաւշանու եւ տասն Քիլիու եւ Աղքիրմանու, նոյն քառասուն անձինքն միմիանց երաշխութեամբն քառասուն հազար ըռուպլին ընկալան եւ մինչ ի իննսուն եւ հինգ անձն ինքեանս մասնակից արարին, որոց որ արժան էր, բայց այս եւս ոչ օգտեցաւ, չորս չարաբարւոյ վրդովող անձինք, մինչ ի ցայս վայր ոչ հանդուրժեն, որոց երեսացն ելանեն կռիւ եւ խռովութիւն, որոց պատիժն ի տեառնէ լիցի, որ դեռեւս կամին որ երթան ի կուպեռնայն եւ կրկին խառնակութիւն անեն»: Գրիգորիոպոլ քաղաքի հայազգի գլխավորները ափսոսանք հայտնելով, որ Հ. Արղությանը նշված ընդվզումների ժամանակ բացակա է եղել քաղաքից եւ այդ ամբողջ տառապանքը միայն իրենց է բաժին հասել, այնուամենայնիվ գրում են, թե «անդադար աղօթօղ եմք վասն տեառնդ վասն ազատութեան մերային ազգին», որի համար եւ Հ. Արղությանը գտնվում էր ռուսական բանակի կազմում, բայց եւ խնդրում են, որ նա «սաստեսցէ ալեաց մրրկաց ծովոյս, զի հանդարտեսցին ի չար ծփանաց իւրեանց, որ ամենայն կողմանց վարանեալ կամք, ուստեքէ ճար եւ օգնութիւն ոչ ունիմք, բաց ի բարերար հօրէդ մերմէ, թէ շինութիւն եկեղեցեաց, թէ տանց, թէ խանութից, թէ այլ հարկաւորութիւն քաղաքիս մինչ ի ցայս կէտ կայ առեալ կայ, թէպէտ քանի մի տուն սկսեցին, սակայն այն եւս մէկին աւարտումն չի տուին, ի գործ ծանր կու մատչին, ոչ գիտեմք պատճառն ինչ է, որ յայտ իսկ է սրբազնութեանդ, որ բազում աղքատ գոն քաղաքիս, որ անտուն եւ անտեղ են. քաղաքս ամենայն հարկաւորութեանց զուրկ է» [73]: Ի վերջո, որպես ելք առաջարկվում է Գրիգորիոպոլ ուղարկել իրենց հովվին «որ մեր նախ քաղաքիս գործն, դէֆութաթաց գնալն եւ այլ հարկաւորութեանց կարգն սահմանի եւ ապա թէ խաղաղութիւն եւ սէր քարոզեսցէ մեզ, զի նովաւ ցնծասցուք» [74]:

Ռուսական բանակի կապիտան Հակոբ Աբրահամյանի նկարագրութամբ, որ նա կատարել էր 1798 թ. մայիսի 6-ին Հովսեփ Արղությանին գրած նամակի մեջ՝ ակնկալելով նրա միջնորդությունը իշխանությունների մոտ Ղզլարի հայ համայնքի տնտեսական վիճակի բարելավման ուղղությամբ, «շատ նեղութեան մեջի են ժողովուրդքն քո, բայց միմիայն շունչերն այ մնացել ողորմելի մարդկանց, մին կողմից հիւանդութիւնն, մին կողմից փօստօվն, մին կողմից բեկարն այսպես տանջանաց միջի են: Կամք տեառնդ է, լինի թէ սրբութիւնդ մին օգնական լինես յատուկ այս քաղաքիս ժողովրդոցդ:... Մեծամեծքն աղքատաց առել ոտի տակ. Տէր փրկի, ոչինչ խնամք ոչ գոյ սոցա սրտի մեջն: Լինի թէ տեղիցդ մին ողորմութեան անբաւ, էլ Թուրք, Վրացի ոչ գոյ անվամբ՝ ապա ողջ Հայ ու վայ... » [75]: Դեռեւս մինչեւ 1799 թ. հոկտեմբերի 28-ի հրովարտակների հրապարակումը՝ հոկտեմբերի 20-ին, Աստրախանից Հովսեփ Արղությանին ուղղած նամակում Թադեւոս վարդապետը ցավով ու տագնապով է նկարագրում Աստրախանում ստեղծված վիճակը. «զվերջին լրումն պրիվելէկին տէր յաջողեսցէ ի բարին. քաղաքս ի մէջ անտանելի նեղութեան կայ, քանզի ամենայն արհեստաւորացն Հայոց զթիւքանսն փակեալ՝ լցին զինքեանս ի քըզամաթ, ասելով, թէ մինչեւ ոչ գրեցեալ լինիցիք ըստ Ռուսաց եւ ոչ զամենայն զսակ հարկին հատուցանիցէք յարքունիսն, չունի ոք զհրաման գործել զարհեստ ինչ: Այսպէս այժմ այրին եւ խորովին ազգ մեր աստանօր»:

ԺԸ. դարի վերջին տարիների համար բնութագրական էր ռուս-պարսկական առեւտրի սրնթաց անկում, որի պատճառների թվում երկրորդական չէր նաեւ հայ վաճառականների նկատմամբ լիարժեք հովանավորչության թուլացումը եւ կամ դադարեցումը: Վերջինս գումարվելով քաղաքական անկայուն ու վաճառականության համար վտանգավոր իրադրությանը, մեծապես նվազեցրել էր հայ վաճառականւթյան մասնակցությունը ռուսպարսկական առեւտրին ու նրանց գործունեության ուղղությունը դարձրել դեպի համեմատաբար անվտանգ ռուս-հնդկական ու ռուս-միջինասիական առեւտուրը [76]: Հովանավորչության վերականգնումն ու մեծացումը պայմանավորված էր նաեւ այն հանգամանքով, որ հայ առեւտրական կապիտալը հարավային Ռուսաստանում 18-րդ դարի վերջին քառորդին արագորեն վերաճում էր արդյունաբերական կապիտալի, մի գործոն, որն արձանագրվել է շատ ուսումնասիրողների կողմից [77]: Ամփոփելով հայ բնակչության նկատմամբ Ռուսական իշխանությունների վարած հովանավորչական քաղաքականության ներկայացումը, չի կարելի շրջանցել հողատարածքների այն սահմանափակ չափերը, որոնք տրվում էին հայ գաղթօջախներին: Բավական է այդ առումով համեմատության բերել որեւէ գաղթօջախին տրված հողային տարածքների չափերը կալվածատիրական հողաչափերի հետ, որպեսզի հստակ լինի նրանց միջեւ եղած տարբերությունը: 18-րդ դարի վերջերին (1784 թ. ) Լազարյանների հողային կալվածքների չափերը կազմում էին մինչեւ 861. 850 դեսյատին, այն դեպքում, երբ Դերբենտից ու Մուսկուրից Ռուսաստան փոխադրված 4000 շնչի համար հատկացվել էր ընդամենը 15. 000 դեսյատին հողատարածք: Հետաքրքրությունից զերծ չեն նաեւ այն սոցիալական փոխհարաբերությունները, որ գոյություն ունեին հայ համայնքի մեջ ուսումնասիրվող ժամանակաշրջանում: Հայ հասարակությունը բնավ էլ միասեռ եւ միատարր համայնք չէ եղել, համայնքի մեջ եղել է խոր ունեցվածքային շերտավորում, ունեցել է իր ներքին պայքարը ոչ միայն տարբեր դասերի միջեւ, այլեւ իշխող եւ ունեւոր դասի տարբեր թեւերի սուր բախումներ: Ուշագրավ է, որ չքավորների եւ ունեւորների միջեւ բախումների, չքավորների մեջ հուզումների վերացման ուղղությամբ եւս ձեռնարկվել են տարբեր միջոցառումներ, ընդհուպ մինչեւ նրանց դրամական օժանդակության հատկացումը եւ այդ նպատակով դրամահավաքությունը: Վերջին այս երեւույթը մեզ հետաքրքրող ժամանակաշրջանում հատուկ լինելով եվրոպական երկրների համար, որտեղ այն կիրառվում էր սոցիալական հակասությունները մեղմելու նպատակով [78], իր կիրառումը ունեցավ միայն Հնդկահայ եւ Ռուսահայ գաղթօջախներում: Ինչպես հայկական այլ գաղթօջախներում, այնպես էլ բուն Հայաստանում այդ նպատակի համար հատուկ գանձանակի ստեղծման մասին մենք առայժմ որեւէ վկայություն չունենք (գոնե մինչեւ 18-րդ դարի վերջ ընկած ժամանակաշրջանի համար)՝ եթե բացառենք այն կոնդակները, որոնցով կաթողիկոսը առանձին դեպքերում թույլատրում էր շրջագայությամբ միջոցներ ժողովել ծայրահեղ իրավիճակի մեջ հայտնված որեւէ անհատի: Արեւմտյան Հայաստանում թերեւս միայն Էրզրումի մասին ունենք ուղղակի վկայություն, որ վերաբերում է 1807 թ., թե հացի սղության պատճառով բաշխումը իրականացվում էր իշխանությունների վերահսկողությամբ, սակայն այն եւս ոչ առանց կռվի ու դժգոհության [79]: Սոցիալական բողոքի եւ այն հարթելու մասին ձեռնարկումների մասին վկայություններ մեզ են հասել Ռուսահայ այլեւայլ գաղթավայրերից: Վերոբերյալ վավերագրում Գրիգորիոպոլ քաղաքի գլխավորները, որքան էլ չարությամբ էին լցված բողոքող աղքատ բնակչության նկատմամբ, այնուամենայնիվ փորձում են ելք գտնել եւ որպես այդպիսին առաջարկում են արագացնել խոստացված բնակարանների կառուցումը, քանզի «բազում աղքատ գոն քաղաքիս, որ անտուն եւ անտեղ են. քաղաքս այժմ ամենայն հարկաւորութեանց զուրկ է», ուստի խնդրում են նաեւ իրենց մոտ ուղարկել իրենց հոգեւոր հովվին, որպեսզի «խաղաղութիւն եւ սէր քարոզեսցէ մեզ, զի նովաւ ցնծասցուք եւ ուրախ լիցուք» [80]: Անշուշտ նաեւ նման նպատակ էր հետապնդում Ղրիմից քրիստոնյաների տեղափոխման համար Ռուսական կողմից ինչպես հույներին, այնպես էլ հայերին որոշակի պայմանների [81] առաջադրման հնարավորության ընձեռումը (կոնդիցիաները): Անշուշտ, հայերի պահանջները սահմանափակելու կամ չափավորելու համար է, որ շիկացվել է նաեւ Ղրիմում թաթարների ու քրիստոնյաների միջեւ անվստահության մթնոլորտը: Տեղափոխվելու մասին հայերի համաձայնության փոխհատուցում կարելի է դիտել Նոր Նախիջեւանին տրված արտոնությունները: Այդ այն վճարն էր, փաստորեն, որ արքունիքը հատուցում էր գաղթականներին: Շուտով, սակայն, պարզվեց, որ այն բավարար չէր: Հ. Արղությանը փորձում է ոչ միայն հասնել երկարացնելու արտոնությունների ժամկետները, այլեւ դրանք տարածել ողջ ռուսահայոց վրա: 18րդ դարի վերջին այդ քաղաքականությունը ավարտվում է հաջողությամբ: