ՀԱՅ ԱԶԱՏԱԳՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԵՐԿՈՒ ՀՈՍԱՆՔ XVIII ԴԱՐԻ ՎԵՐՋԵՐՈՒՄ

Ա

XVIII դարի վերջին տասնամյակներում բռնկված ռուս-տաճկական երկարատեւ պատերազմները նորից առիթ դարձան վերսկսելու հայ-ռուս հարաբերություններն ու բանակցությունները՝ հայոց երկիրը մահմեդականներից ազատելու նպատակով: Այս անգամ էլ, ինչպես նույն դարի սկզբին Իսրայել Օրու ժամանակ, հայերն իրենց կողմից մատնանշում էին հայտնի միջոցներ ու որոշ ծրագրեր Հայաստանն ազատագրելու համար, իսկ ռուսներն, ընդհակառակը, գլխավոր ուշադրությունը դարձնելով հայերին ռազմական տեսակետից օգտագործելու վրա՝ խուսափում էին պարզ պատասխաններից՝ տալով ընդհանուր ու անորոշ խոստումներ միայն: Ռուս օրիենտացիայի ջերմ պաշտպան Հովսեփ Եպիսկոպոս Արղությանի «Մասնավոր պատմություն» վերնագրով օրագրությունը մի աներկբա վկայություն է ռուսների զգուշության մասին այս բանակցությունների ընթացքում [1]:

Սուվորովի ու նմանների աղոտ ակնարկները հայերի համար «իշխանություն ինչ» նորոգելու մասին կամ Հայաստանի անկախության երազանքների հանդեպ տված լակոնական «կարելի է» պատասխանը լցնում էր ժամանակակից հայերի սիրտը խնդությամբ ու մեծ հույսերով, հոգեկան ու քաղաքական եռուզեռի մեջ ձգելով նրանց Հնդկաստանից մինչեւ Սյունիք ու Վաղարշապատի մենաստանից մինչեւ հյուսիսի մայրաքաղաքները: Հոգեբանական տեսակետից շատ ուսանելի է, որ ոչ միայն այն ժամանակվա հայերը, այլ նույնիսկ 100 տարի հետո հայ պատմությունն ուսումնասիրողն անգամ կարդալով Արղությանի «օրագրության» համապատասխան տողերը՝ պատրանքի մեջ է ընկնում, որոշ ու պարզ խոստում տեսնելով այնտեղ, որտեղ միայն մշուշապա արտահայտություններ կան արձանագրված [2]:

/216/ Մեր այն խոսքին, թե ռուսների կողմից չենք տեսնում պարզ հանձնառություն Հայաստանի անկախության վերաբերմամբ, կարծեք հակասում է մի նշանավոր փաստաթուղթ, երկրորդն այն երկու վավերագրերից, որոնք մեր գրականության մեջ հայտնի են «Կերպ դաշնադրութեան ի մէջ յերկուց ազգաց, հայոց եւ ռուսաց» ընդհանուր վերնագրով եւ որոնք հայ ազատագրական շարժումների ու գաղափարների պատմության տեսակետից անշուշտ մեծարժեք գրություններ են: Հիշյալ փաստաթղթերի մասին մեզանում մինչեւ այժմ այն համոզմունքը կա, թե սրանցից առաջինը, որ ունի դաշինքի 18 հոդված, գրված է հայերի կողմից եւ պարունակում է նրանց առաջադրած պայմանները Հայաստանի անկախ պետության մասին, իսկ երկրորդ վավերագիրը, որ կազմված է 20 հոդվածից, գրված է ռուսների կողմից եւ բովանդակում է սրանց տեսակետը նույն խնդրի վերաբերմամբ:

Երկրորդ վավերագրի մասին եղած կարծիքը, թե այն կազմված ու առաջարկված է ռուսների կողմից, բավական հին է եւ հիմնվում է գլխավորապես մի գրվածքի վրա, որից ձեռագիր վիճակում օգտվել են ոմանք եւ որը տպվել է «Դիվան հայոց պատմության» սերիայի Դ. հատորի հավելվածների շարքում [3] ։

Հիշյալ թերի մնացած երկի անհայտ հեղինակը պատմելով XVIII դարի վերջերին հայերի լեկցիներից ու պարսիկներից կրած տառապանքների մասին՝ մեզ հետաքրքրող վավերագրերի ծագման վերաբերմամբ գրում է հետեւյալը.

«Այս բոլորը լսում էր Ռուսաստանում Հովսեփ արքեպիսկոպոս Երկայնաբազուկ Արղությանցը, հայտնում էր մեր ազգի նեղությունները Եկատերինա կայսրուհուն, որից խոստում էր առնում մեծ կոմս Գրիգոր Պոտյոմկինի միջնորդությամբ հայոց կործանված թագավորությունը նորոգելու, որի մասին զեկուցում է երանելի Սիմեոն կաթուղիկոսին, թե նրա կարգադրությունների համաձայն իրանց ազգի խնդիրն հաղորդել է ռուսաց կայսրուհուն: Հետո՝ այն խնդրի հետեւանքով որոշեցին երկու ազգերի միջեւ դաշնագիր գրել հայոց թագավորությունը վերականգնելու համար եւ գրելով երկու կողմից էլ ուղարկեցին իրար 1789 թվին այս օրինակով» [4] ։

Ապա այս հատվածին հաջորդում է առաջին վավերագրի բնագիրը, որից հետո անանունը պատմության թելը շարունակելով վերջում խոսում է արդեն, երկրորդ վավերագրի ծագման մասին այսպես. ),

«Այս (առաջին վավերագիրը — Թ. Ա. ) գրվեց հայերի կողմից եւ Հովսեփ արքեպիսկոպոսի ձեռքով մատուցվեց կայսրուհուն. մի անծանոթ նամակում հիշատակվում է, թե Գրիգոր Ալեքսանդրիչ Պոտյոմկինն աշխատում էր ամեն կերպ գլուխ հանել այս գործը եւ կայսրուհուն միշտ հորդորում էր իրան նշանակելու հայերի վրա թագավոր, որի համար կայսրուհու հրամանով ռուսաց կողմից այս նպատակով դաշնագիր գրվեց Հայոց դաշինքի գրության համեմատ այս օրինակով» [5]:

/217/ Հետո մեջ է բերված երկրորդ վավերագրի բնագիրն ամբողջովին՝ հետեւյալ վերջաբանով.

«Այս դաշինքի խոսքերը Պետերբուրգում 1786 թվին ռուսաց դաշնագրերի մատյանից թարգմանեց Նոր-Ջուղայեցի Եղիազար Շամիրյանը» [6]:

Արդ, Ղուկաս կաթուղիկոսի օրերում, Քրիստոսի 1780 թվականի մոտերքը, սրա մասին հիշում են Ղուկաս կաթուղիկոսին գրած իրենց նամակներում Հնդկաստանի Հայոց իշխանները — Հովհաննես աղա Գերաքյանցը Սուրաթ քաղաքից եւ Շահամիր Սուլթանումյանը Մադրաս քաղաքից՝ շտապեցնելով նրան հոգ տանելու հայոց թագավորության նորոգման համար, որի մասին նաեւ հաղորդելու նրանց։ Բայց թե ինչ հիման վրա գրվեցին այս դաշնագրերը, եւ ինչ եղանակով խանգարվեց գործը, չկարողացա տեղեկանալ: Սակայն, ինչպես եւ իցե, այս գովելի գործն անկատար մնաց մինչեւ այսօր, եւ հայոց ազգն էլ անտրտունջ տառապում է երկրիս երեսին: Հիրավի, «Եթե տունն Աստված չէ շինում, նրա շինողներն իզուր են չարչարվում» [7]:

Ահա այս է հիշյալ վավերագրերի ծագման մասին եղած հին ավանդությունը, որ կրկնել են մեր մամուլի ու գրականության մեջ տարիներ շարունակ: Ռուսահայ հեղինակներից պատմական այս շրջանի ուսումնասիրությամբ ամենից ավելի զբաղվել է Լեոն, սակայն դժբախտաբար սա էլ նույնությամբ կրկնում է հին կարծիքը երկրորդ վավերագրի ծագման մասին՝ առանց քննադատության ենթարկելու թե՛ անանունի՝ վավերագրին վերաբերող վերոհիշյալ հատվածներն ու թե՛, մանավանդ, երկրորդ փաստաթղթի բովանդակությունը» [8] ։

Որքան մեզ հայտնի է, մինչեւ այժմ մեզանում փորձ չի եղել երկրորդ վավերագրի մասին տարածված այս կարծիքն հերքելու ու մատնանշելու նրա հավանական հեղինակին: Ներկա հոդվածն այս ուղղությամբ մի ճիգ է, որ նպատակ ունի փարատելու հիշյալ երկարատեւ թյուրիմացությունն ու հաստատելու, որ առաջնի նման երկրորդ վավերագիրն էլ գրված ու առաջարկված է ժամանակի քաղաքական ազդեցիկ շրջաններին հայերի կողմից: Ինչպես հետո կտեսնենք, երկրորդ վավերագրի մասին կազմված մեր այս նոր ըմբռնումը բավական տարբեր կերպով է ներկայացնում հայ ազատան գրական շարժումն ու սրա իդեոլոգիան XVIII դարի վերջին տասնամյակներում, քան ներկայացնում էին մինչեւ այժմ հին կարծիքի հետեւորդները:

Բ

Որ երկրորդ վավերագիրը դժվար թե ռուսների կազմածը լիներ, վկայում են նախ մի քանի երկրորդական հանգամանքներ:

/218/ Ամենից առաջ կասկածի տեղիք է տալիս այն պարագան, որ չնայած անանուն հեղինակը վկայում է, թե թարգմանված է «Դաշանց բանս ի դաշանց մատենէ ռուսաց», սակայն եւ այնպես ռուս գրական հիշատակարաններում ու արխիվներում մինչեւ օրս չի գտնված այս դաշնագրի ռուսերեն բնագիրը կամ գոնե ուղղակի ցուցում այսպիսի վավերագրի գոյության մասին:

Երկրորդ՝ դժվար է հասկանալ, թե ինչու ռուս արքունիքը Հայաստանում՝ պահելիք զորքի ծախսերի հաշիվը պետք է աներ ոչ թե ռուսական դրամով՝ ռուբլով, այլ պարսկականով՝ թումանով, ինչպես տեսնում ենք երկրորդ վավերագրի Ե ու Զ հոդվածներում:

Երրորդ՝ ի՞նչ կարիք կար, որ ռուսները շեշտեին ու դնեին իրենց կազմած դաշնագրի մեջ մի այսպիսի նախադասություն.

«Արդ, եթե հայոց կաթողիկոսի եւ իշխանների եւ տանուտերների կամքին հաճո կթվա, թող սրանից (դաշնագրից— Թ. Ա. ) տպվի 200 հատ» [9]:

Չորրորդ՝ վավերագրի վերջին, այն է՝ 20-րդ հոդվածն արգելում է զինական ընդհարում ապագա անկախ Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ վիճելի խնդիրների լուծումը թողնելով «Կայսերն Հռովմա, այսինքն՝ Գերմանիո» իրավարարությանը: Հավանակա՞ն է արդյոք, որ Եկատերինա II-ի կառավարությունն առանց արտաքին զորեղ ճնշման, կամովին, սեփական պետության իրավունքները սահմանափակելով՝ յուր ձեռքով գծեր մի դաշնագիր, որ մի դուռ էր բաց անում արեւելյան խնդրում արեւմտյան մի այլ պետության միջնորդության համար, նամանավանդ մի այնպիսի հարցում, որպիսին էր վիթխարի ռուս կայսրության ու շա՜տ փոքրիկ Հայաստանի իշխանության փոխհարաբերությունը:

Սակայն որքան էլ կասկածառիթ լինեն այս առարկություններն, այնուամենայնիվ անվիճելի հերքումն չեն այն թեզիսի, թե ռուսներն են երկրորդ վավերագրի հեղինակը։ Մեր կարծիքով վեճը լուծելու համար առաջնակարգ նշանակություն ունեն երկրորդ վավերագրի Ա, Բ, ԺԵ ու ԺԶ հոդվածները, որոնց բովանդակությանը լրջորեն խելամուտ լինելու ձգտումը բարձրացնում է շուտով վարագույրը գաղտնիքի վրայից եւ վավերագիրն ու հարակից պատմական երեւույթները ցոլացնում նոր լուսավորությամբ: Որովհետեւ այս հոդվածների իմաստի վերլուծությունից է կախված վերջնական եզրակացությունը, ուստի եւ մեջ ենք բերում երկրորդ վավերագրի հիշյալ հատվածների անփոփոխ բնագիրը գրաբար:

«Հոդված Ա. Նախարարութիւն Հայաստանեայց լիցի հրովարտակաւ՝ ի տանէ հայոց ըստ օրինացն Հայաստանեայց:

Բ. Նախարարն հայոց լիցի ի բուն ազգէն եւ ի ժառանգութենէ Հայոց եւ դավանութեան Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ:

ԺԵ. Տունն հայոց կառավարեսցէ զազգ իւր եւ զաշխարհն ըստ օրինի Հայոց եւ զոր ինչ աւելին յայսմանէ դիպուած եւ կառավարեսցին ի հաստատութեան նոյն օրինաց:

/219/ ԺԶ. Կայսրութիւն ռուսաց ծանիցէ զտունն Հայոց իբրեւ զթագաւոր Հայաստանեայց եւ որոց զդեսպանն մեծ՝ բերան հայոց, որ նստիցի ի Պետերբուրգ» [10]:

Այս հոդվածներում երկու բառ կա, որ հին կամ այժմյան սովորական առումով վերցնելիս մթնում է խոսքերի իմաստն ու կամ ուղղակի անըմբռնելի դառնում: Այս բառերն են՝ « նախարար » ու մանավանդ « տուն հայոց »: Եթե ընդունենք, որ « նախարար » նշանակում է իշխան կամ մինիստր, իսկ «տուն Հայոց» ասելով հասկանանք Հայաստան, ապա հիշյալ չորս հոդվածները բառացի թարգմանելով կստանանք հետեւյալ խրթին հատվածները.

«Հոդված Ա. Հայաստանի իշխանությունը (կամ մինիստրությունը— Թ. Ա. ) հրովարտակով լինելու է Հայաստանից Հայաստանի օրենքների համաձայն:

Բ. Հայոց իշխանը (կամ մինիստրը— Թ. Ա. ) լինելու է Հայոց երկրից ու ազգից եւ Հայաստանեայց եկեղեցու դավանության:

ԺԵ. Հայաստանը կառավարելու է յուր ազգն ու աշխարհը հայոց օրենքների համաձայն եւ սրանցից դուրս եղած դեպքերը նույն օրենքների հաստատուն ոգով:

ԺԶ. Ռուսաց կայսրությունը ճանաչելու է Հայաստանը իբրեւ հայաստանցիների թագավոր եւ սրանց մեծ դեսպանին՝ Հայոց բերան, որ նստելու է Պետերբուրգում»:

Հենց առաջին ընթերցումից աշկարա պարզ է, որ «Հայաստանի իշխանությունը հրովարտակով լինելու է Հայաստանից», «Հայաստանը կառավարելու է յուր ազգն ու աշխարհը» կամ «Ռուսաց կայսրությունը ճանաչելու է Հայաստանն իբրեւ հայաստանցիների թագավոր» նախադասությունները բառերի հին առումով վերցնելիս ոչինչ որոշ իմաստ չեն պարունակում: Դժվար է ենթադրել, թե դիվանագիտական բանակցությունների ժամանակ կողմերը` դիտմամբ այսքան մութ ու անհարմար դարձվածքներով դաշնագիր առաջարկեին իրար:

Լեոն զգացել է, որ երկրորդ վավերագրի մեջ մթություններ կան, բայց եւ այնպես չէ զբաղվել այս խնդրի լուսաբանությամբ, այլ լռելյայն թռել է դժվարությունների վրայից՝ հիշյալ հոդվածները մերթ ամբողջովին ու երբեմն էլ մասնակի կրճատման ենթարկելով։ Այսպես, նա երկրորդ վավերագրի բովանդակությունը տալու ժամանակ հենց սկզբի տողերում երեք հոդվածի — Ա, Բ ու ԺԶ– իմաստը մատուցում է ընթերցողին հետեւյալ միակ նախադասությամբ.

«Ռուսաստանը ճանաչում էր հայոց երկիրը, իբրեւ առանձին թագավորություն, որ դեսպան պիտի ունենա Պետերբուրգում» [11]:

Իսկ ԺԵ. Հոդվածը Լեոյի գրչի տակ ստանում է այսպիսի համառոտ ու խղճուկ կերպարանք..

«Հայաստանը կառավարվում է իր սեփական օրենքներով» [12]:

/220/ Լեոյի ըմբռնումն հիշյալ հոդվածների բովանդակության մասին՝ ոչ միայն ճիշտ չէ, այլեւ միանգամայն աղավաղում է ոգին երկրորդ վավերագրի՝ սրա հատվածներին տալով մի իմաստ, որ, ինչպես ներքեւում կտեսնենք, շատ ու շատ հեռու է նրա հեղինակի աշխարհայացքից:

Գ

Հապա ո՞րտեղ պետք է փնտրել երկրորդ վավերագրի դժվարությունները վերացնող բանալին:

Մեր համոզումով երկրորդ վավերագիրը ճշտորեն կարելի է ըմբռնել մի միայն մի գրքի օգնությամբ, որ է՝ Շահամիրյանի հայտնի «Որոգայթ փառացը», տպագրված Մադրասում 1773 թ., այսինքն՝ երկրորդ վավերագրի գրության թվականից՝ 1779-ից վեց տարի առաջ: Որքան մեզ հայտնի է, այս միակ երկն է, որ տերմինոլոգիայով նման լինելով երկրորդ վավերագրին, ոչ միայն պարզում է հիշյալ հոդվածի գաղտնիքները, այլեւ միաժամանակ լուծում մեզ հետաքրքրող վավերագրի ծագման խնդիրը:

Նույն այն բառերը— «նախարար» ու «տուն Հայոց», որ անհասկանալի են երկրորդ վավերագրում, շատ որոշ, հատուկ ու բացառիկ առումով գործ են ածված միայն «Որոգայթում»: Հայոց գրականության մեջ այս միակ գիրքն է, որ «նախարար» բառը գործ է ածում ոչ թե հին իմաստով, որ նշանակում է իշխան, կամ ոչ թե այժմյան «սովորական առումով, որ նշանակում է մինիստր, այլ իբրեւ հոմանիշ «հանրապետության նախագահ» տերմինի։

Բավական է կարդալ «Որոգայթի» ԾԱ գլուխը— «օրինակ նամակ պաշտոնի նախարարության» — համոզվելու համար, որ, իրոք, Շահամիրյանը «նախարար» բառով հասկանում էր հանրապետության նախագահ։ Տեղ խնայելու նպատակով կբավականանք միայն մեջ բերելով նույն գրքի եւ գլուխը, որում հետեւյալն ենք կարդում նույն խնդրի մասին.

«Ի միջէ բոլոր փոխանորդացէ ի տանէն հայոց ընտրեսցի այր մի տէր պատւոյ եւ գաւառի, սեպհական յազգէն հայոց, դաւանութեամբ Հայաստանեայց սուրբ եկեղեցւոյ վասն նախարարութեան եւ ի տանէն հայոց տացի նմա նամակ պաշտօնի նախարարութեան երիս ամաւ նմանութեամբ օրինակին» [13] ։

Լեոյին քաջ հայտնի է «նախարար» բառի այս հատուկ առումը, որը գործ է ածում Շահամիրյանը։

«Պատգամավորները, — գրում է նա «Հայկական տպագրության» մեջ «Որոգայթի» մասին խոսելիս, — իրանց միջից ընտրում են գործադիր իշխանության գլուխ, որ կոչվում է նախարար. դա Հանրապետության գլուխն է» [14] ։

Նույնը կրկնում է նաեւ «Հայոց Հարցի վավերագրերի» մեջ.

«Գործադիր իշխանության գլուխը (Հանրապետության նախագահ այժմյան տերմինով) կոչվում է նախարար» [15] ։

/221/ Սակայն եւ այնպես երկրորդ վավերագրի մասին խոսելիս նա զարմանալի կերպով մտահան է անում իմացածն ու այսպիսով հեռանում խնդրի ճիշտ լուծումից:

Ինչ վերաբերում է «տուն հայոց» բառերին, Շահամիրյանը դարձյալ միակ հեղինակն է, որ նրանց տվել է մի առանձին իմաստ, որպիսի նշանակությամբ ոչ ոք նրանից առաջ ու ոչ էլ նրանից հետո մինչեւ մեր օրերը չէ գործ ածել. «Որոգայթի» տերմինոլոգիայով «տուն հայոց» նշանակում է Հայաստանի պառլամենտ, այն հիմնարկությունն ու շենքը, որ օրենքի ու իշխանության աղբյուրը պիտի լիներ Հայաստանի Հանրապետության մեջ։

Այս նշանավոր գրքի ՄԼԳ. գլուխը, որ սկսվում է « Տուն հայոց շինեսցի մէջ ամուր աշխարհի եւ մայրաքաղաքի, որում գտցի պալատն նախարարին » խոսքերով, անկասկած ապացուցում է, որ խոսքը վերաբերում է պառլամենտին: Հետեւյալ գլուխը՝ ՄԼԵ, միանգամայն հաստատում է, որ «տուն Հայոց» բառերի տակ Հայաստանի բարձրագույն օրենսդիր հաստատությունն է հասկացվում։

«Խորանն, — կարդում ենք հիշյալ գլխում, — որում բազմին տանուտերք, նա է տունն Հայոց։ Օրենք կարգադրութեան սոցա լիցի թագաւոր հայոց: Սովաւ գտցի բոլոր ազգն Հայոց համախոհ թագաւոր ի վերայ յաշխարհին Հայաստանեայց՝ կալով եւ մնալով ի վերայ իրաւանց եւ արդարութեանց ըստ կերպին եւ արտադրութեան օրինաց, որում հուսամ զի թագաւորութեանս պակա սութիւն մի լիցի» [16] ։

«Որոգայթի» այս գլխի ու երկրորդ վավերագրի ԺԵ ու ԺԶ հոդվածներն այնքան մոտ են իմաստով, որ միեւնույն հատվածի փոփոխակներ են թվում։

Այս մեկնություններով, «Որոգայթի» օգնությամբ ըմբռնելով ու բառացի թարգմանելով երկրորդ վավերագրի Ա, Բ, ԺԵ ու ԺԶ հոդվածներն ապշելի նորույթի կերպարանք են ստանում։ Սուվորովների մտացածին ուրվականը չքանում է, եւ ընթերցողի հայացքի առաջ ծառանում է մի խիզախ հանրապետական, որ հայտարարում է իր քաղաքական դավանանքն ապագա անկախ Հայաստանի մասին:

«Հոդված Ա. Հայաստանի Հանրապետությունը հրովարտակով հայտարարվելու է Հայաստան, պառլամենտի կողմից հայոց օրենքների համաձայն:

Բ. Հայոց հանրապետը (հանրապետության նախագահը— Թ. Ա. ) լինելու է Հայոց ազգից ու երկրից եւ Հայաստանյայց եկեղեցու դավանության:

ԺԵ. Հայաստանի պառլամենտն յուր ազգն ու աշխարհը կառավարելու է Հայոց օրենքների համաձայն եւ սրանցից դուրս եղած դեպքերը՝ նույն օրենքների հաստատուն ոգով։

ԺԶ. Ռուսաց կայսրությունը Հայաստանի պառլամենտը ճանաչելու է Հայաստանի թագավոր եւ սրա մեծ դեսպանին՝ հայոց բերան, որ նստելու է Պետերբուրգում»:

Վստահում ենք կարծել, թե այս թարգմանությամբ հիշյալ հոդվածներն /222/ ըմբռնելու դժվարությունները վերանում են միանգամայն եւ կատարելապես ակնհայտ է դառնում, որ լիովին դեմոկրատիկ ու հանրապետական այս վավերագիրը չէր կարող կազմվել Եկատերինա II–ի շրջանի որեւէ ռուս ազնվապետական դիպլոմատի ձեռքով ։ Բավական ծիծաղելի կլիներ ենթադրել, որ «բռնակալական Ռուսաստանի վարիչները XVIII դարի վերջին քառորդում զբաղվում էին... հանրապետական գաղափարների քարոզությամբ Արեւելյան Եվրոպայում եւ Մերձավոր Արեւելքում...

Գործածված տերմինների նոր նշանակությամբ երկրորդ վավերագիրն աչքի անցկացնելիս ոչ մի կասկած չէ մնում, որ այս փաստաթուղթը կազմված է, այն դարի տեսակետից մի առաջադեմ ու արմատական հայի ձեռքով, որ ուշի ուշով ջանում է պաշտպանած լինել շարադրած հոդվածներում յուր հայրենիքի «ժողովրդապետական իրավունքները:

Ո՞վ կարող էր լինել այս անձը XVIII դարի վերջին տասնամյակներում։

— «Որոգայթի» ու երկրորդ վավերագրի տերմինների ու գաղափարների նույնությունը, մասամբ նաեւ լեզվի նմանությունը, մեզ բերում են այն ենթադրական եզրակացության, որ դեմոկրատիկ ու հանրապետական իդեաներով տոգորված երկրորդ դաշնագրի բնագրի հեղինակը Մադրասի խմբի հայտնի պարագլուխն էր— Շահամիր Սուլթանում Շահամիրյանը [17] ։

Անանուն հեղինակը, թեկուզ անգիտակցաբար, միանգամայն ճիշտ է ներկայացնում պատմական երեւույթները, երբ առաջին վավերագրի մասին խոսելիս հիշում է Հովսեփ Արղությանին, իսկ երկրորդ վավերագրից հետո տալիս է Հովհանջան Գարաքյանի ու Շահամիր Սուլթանումյանի անունները:

Այս բոլորից հետո հասկանալի է դառնում, թե ինչու երկրորդ վավերագրում հաշիվներն արված են ոչ թե ռուբլիներով, այլ թումաններով, թե ինչու իբրեւ իրավարար Հայաստանի ու Ռուսաստանի միջեւ մեջ է բերվում Գերմանիո կայսրն եւ թե ինչու առաջարկվում է վավերագրից տպագրել 200 հատ: Բանից դուրս է գալիս, որ հնդկահայ գործիչները Շահամիրյանի կազմած դաշնագրի օրինակն առաջարկած են եղել նախ «հայոց կաթուղիկոսի, իշխանների ու տանուտերների» հավանության եւ թերեւս հետո նրա թարգմանությունը Շահամիրի կրտսեր որդու՝ Եղիազարի ձեռքով մատուցել ռուս պալատականների ուշադրությանը:

Դ

Երկրորդ վավերագրի մասին արտահայտած նոր կարծիքը նրա հեղինակի խնդիրը պարզելուց զատ՝ պատմական նոր տեսարան էլ է բաց անում մեր հայացքի առջեւ:

Քանի որ երկրորդ վավերագիրը համարվում էր ռուսների կողմից առաջարկված, այնքան ժամանակ XVIII դարի վերջին տասնամյակների հայության /223/ քաղաքական իղձերի միակ արտահայտիչ մնում էր առաջին վավերագիրը: Այս դեպքում այն շրջանի հայ հասարակությունն ու ղեկավար տարրերը հանդես էին գալիս իբրեւ միատարր բանակ, որ կազմված է բռնապետական աշխարհայացքով տոգորված հնամիտներից:

Իսկ այժմ, երբ երկրորդ վավերագիրն էլ է նկատվում հայերի գործ, այն ժամանակվա պատմական անցքերը, հայ-ռուս հարաբերություններն ու բանակցությունները բոլորովին նոր կերպարանք են ընդունում։ Չենք տեսնում այլեւս միապաղաղ ազգություն։ Նկատվում են հակադիր հասարակական հոսանքներ՝ դասակարգայնորեն խրամատված աշխարհայացքներով։ Առաջին վավերագիրը տալիս է հասարակական մի շերտի իդեալները, իսկ երկրորդը՝ մի ուրիշ խավի գաղափարները:

Առաջին վավերագրի մի քանի հոդվածներ արտահայտում են այն իղձը, որ Հայաստանը լինի անկախ պետություն ինքնակալ թագավորով: Այսպես, օրինակ, նրա Է ու Ը հոդվածներում կարդում ենք.

«Քանի որ ամենաողորմած ու օգոստափառ կայսրուհին կամենում է մեր տարաբախտ ազգին օգնություն անել ու կործանված թագը նորոգել, նրա կամքից կախված լինի մեր թագավորի ընտրությունը թե մեր ազգի միջից եւ թե յուր դռան հավատարիմներից:

Ով որ թագավոր կարգվի, լինի Հայոց օրենքով ու թագավորական Վաղարշապատ քաղաքում, օծվի սուրբ Էջմիածնում, ինչպես մեր նախնի թագավորները» [18] ։

Հայաստանի ապագա թագավորի արտոնություններն օգուտ ժողովրդական իրավունքների սահմանափակելու հետք անգամ չենք գտնում առաջին վավերագրի մեջ: Սրա փոխարեն նրա Թ, Ժ, ԺԱ, ԺԲ ու ԺԳ հոդվածները հատուկ ցուցումներ են անում արքայանիստ քաղաքի, թագավորական կնիքի, շքանշանների տեսակների ու սրանց լենտերի մասին:

Սակայն այս փաստաթուղթը հայ ինքնակալության վերականգնումով միայն չէ բավականանում։ Միանգամայն հավատարիմ այն մտահոգություններին, որ XVIII դարի վերջերին ու XIX-ի սկզբներին երեւան էր բերում հայ ազնվական կալվածատեր դասակարգն իր սեփականատիրական արտոնությունների նկատմամբ, հայերի կողմից առաջարկված այս առաջին փաստաթղթի հեղինակները նպատակ ունեին ռուսների հետ կնքելիք նախնական պայմանագրությամբ ապահովելու հայ կալվածատերերի հողային սեփականության իրավունքներն անկախ Հայաստանում։ Այս մասին վավերագրի ԺԴ. հոդվածը սահմանում էր.

«Մեր առաջին նախարարների ու իշխանների տոհմից եթե մեկն հայտնվի, որքան որ հայրենի կալված ունեցած է եղել եւ որը վկայությամբ կհաստատե, վերադարձվի նրան եւ յուր տոհմի գերագահության իրավունքը պահպանվի»:

Որ այս վավերագիր կազմողները մտածում էին ոչ միայն խոշոր հողատիրության իրավունքները վերականգնել, այլ նաեւ ամուր կռել այն շղթաները, որ գյուղացուն կապված է պահում ազնվականության հայրենավանդ խնամա/224/կալության «քաղցր» լծին, այս ապացուցում է փաստաթղթի ԺԵ. հոդվածը, որում թեեւ ժխտվում է ստրկատիրության սկզբունքը, բայց անխախտ պահպանվում է հողատիրության միջնադարյան մի ձեւը՝ մլքատիրությունը կամ մյուլքադարությունը ։

«Մեր իշխանությունը նորոգելու ժամանակ, — գրում են հայ քաղցրախոս մյուլքադարները, — ստրուկներ չպետք է լինեն իշխաններին, որոնք կարող լինեն նրանցից մեկ-մեկ ծախելու, այլ լինեն այնպես, ինչպես առաջներում եղել են մեր, օսմանցիների ու պարսից թագավորների ժամանակ, որոնք միայն թագավորի ծառաներն են. եւ երբ թագավորը կամենա մի իշխանի շնորհ անել, որեւէ գյուղ բնակիչներով հանդերձ շնորհել նրան, բայց շնորհ ընդունող իշխանը կարող է գյուղի բնակիչներով միասին ծախել, ոչ թե բնակիչներին, այլ գյուղը մյուլքով հանդերձ, այսինքն՝ ջրով ու հողով, որ մշակում են մարդիկ» [19] ։ «Հույները, երբ որ Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո մեզ տիրեցին , կամեցան մեզ իրենց իշխանների սեփական ստրուկ դարձնել, ուստի մեր ազգը, հոժար չեղավ նրանց, այլ մերոնք մտան Բաղդադի խալիֆայի իշխանության տակ, որ ազատ մնան» [20] ։

Այսպիսով, կասկած չէ մնում այլեւս, որ, իրոք, առաջին վավերագիրն արտահայտում է հայ կալվածատեր դասակարգի՝ մելիքների, բարձր հոգեւորականության ու վաճառական դասից ազնվականության հասած «իշխաններին տենչանքները՝ հանդիսանալով փայլուն մարմնացումն այն ժամանակվա հասարակական հոսանքներից աջակողմի՝ ազնվական ջոջերի իդեոլոգիայի, ջոջեր, որոնց քաղաքական պարագլուխն էին Հովսեփ եպիսկոպոս Արղությանն ու իշխան Հովհաննես Լազարյանը:

Իսկ երկրո՞րդ վավերագիրը։

Այն ծնունդ է XVIII դարի վերջին տասնամյակների հայ հասարակության ձախակողմի՝ հռչակավոր Մադրասի խմբի, որի անդամներից նշանավոր էին Մովսես Բաղրամյան Արցախեցին, Գրիգոր Չակիկենցը, Հովհանջան Գարաքյանը, Հակոբ ու Եղիազար Շահամիրյաններն ու մանավանդ վերջիններիս հայրը՝ Շահամիր Սուլթանում Շահամիրյանցը:

Այս հոսանքն էր, որ 1770-ական թվականներին Մադրասում հայ տպարան հաստատելով սկիզբ էր դրել հայ դեմոկրատիկ-քաղաքական գրականության՝ լույս ընծայելով այնպիսի նշանավոր գրքեր, որպիսիք էին «Նոր տետրակ, որ կոչի հորդորակ» ու մանավանդ մեծահռչակ «Որոգայթ փառացը»:

Այս հոսանքի ջանքերով էր, որ Մադրասում հիմնվել էր աշխարհականների խորհուրդ՝ «ազգային ժողով», որտեղ պարբերաբար քննվում ու վճռվում էին ժամանակի նշանավոր հասարակական խնդիրներին, եւ որի նիստերի արձանագրությունները տպագրվելով տարածվում էին հայության մեջ [21]:

/225/ Նույն այս հոսանքն էր ահա, որ ազնվական ջոջերի ձգտումներին հակառակ հանդես էր գալիս այժմ նաեւ քաղաքական-դիպլոմատիական բանակցությունների ասպարիզում նոր նշանաբաններով ու առանձին պահանջներով։

Ոչ թե հայրենի ինքնակալություն, այլ Հայաստանի դեմոկրատիկ հանրապետություն, — ահա նրանց հայտարարած քաղաքական ծրագիրը:

Ոչ թե ազգային կալվածատիրության ամրապնդումն, այլ «երրորդ դասի» իրավունքների ընդլայնումն, — ահա նրանց ընդգրկած հասարակական- դասակարգային գործունեության նշանաբանը։

Բուն երկրում ու հյուսիսում մութն էր տակավին. այնտեղ դեռ չէր շողացել Հյուսիսափայլը վերածնիչների պսակազարդ ուրուներով: Իսկ այս տեղ, արեւադարձի հեռավոր հովիտներում, հուրհրատում է արդեն սթափեցնող Հարավափայլը՝ ժողովրդական պայքարողների անտաշ դիմագծերով:

«Եվ այժմոյս լսեմք բորբոքումն նոր», — գրում էր դեռեւս 1773 թ. Շահամիրյանը՝ ոգեւորությամբ խոսելով Վաշինգտոնի ապստամբության մասին՝ ընդդեմ բրիտանացիների: Այս խոսքը մեր հասարակական շարժումների պատմության մեջ ամենից ավելի սազ է գալիս Մադրասի խմբին, որի անդամների մեջ բարձր կանգնած է Հայ դեմոկրատական հոսանքի նախահայրը, Շահամիր Սուլթանում Շահամիրյանը, որ «նոր բորբոքման» մարգարեն էր հայոց մթնած աշխարհում։