ՀԱՅ ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆՆ ՈՒ ՆՐԱ ԽՄԲԱԳԻՐԸ

Հայ լրագրության հիմնադրության
հարյուրերեսնամյակի (1794—1924) ու հայ անդրանիկ խմբագրի
մահվան հարյուրամյակի (1824, փետրվարի 9 —1924, փետր. 9) առթիվ:

Ա

Հայ անդրանիկ պարբերականն «Ազդարար» անունով՝ սկսել է հրատարակվել 1794 թվականի հոկտեմբերի 16-ին (հին տոմարով) Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում:

Պատահական հանգամանք չէ անշուշտ, որ հայ լրագրության հիմքը դրվել է Հնդկահայ այս նշանավոր գաղութի մեջ:

Հայոց պատմության նորադարյան շրջանի էական գիծն այն է, որ մեր իրականության մեջ էլ սկսում է զարգանալ ու հետզհետե իշխել կապիտալի սկզբնական ձեւերից գլխավոր՝ առեւտրական կապիտալը: Վերջինիս ներկայացուցիչ հասարակական խավը՝ առեւտրականությունը, ուղիներ է հարթում՝ դեպի ժամանակի նշանավոր շահաստանները, ի թիվս որոց նաեւ դեպի Եվրոպայի վաճառաշահ քաղաքները: Այստեղ առք ու վաճառքի գործառնությունները չեն խանգարում, այլ նպաստում են նրանց՝ իրազեկ լինելու եվրոպական նորածագ բուրժուազիայի նյութական, տեխնիկական ու մասամբ նաեւ հոգեւոր նվաճումներին եւ սրանցից փոխ առնելու, սովորելու այն, ինչ ձեռնտու է իրենց շատերին եւ համապատասխան է իրենց կուլտուրական մակարդակին: Այսպիսի նվաճումներից մեկն էր տպագրությունը, որն սկսվելով մեզանում՝ 1512 թվականին՝ քայլ առ քայլ հետեւում է հայ վաճառականին ու կապիտալին եւ արմատներ ձգում այն վայրերում, որոնք նրանց ուռճացած կենտրոններն էին կամ նշանավոր կայարաններն առեւտրական ուղիների վրա: Հայ առեւտրական կապիտալի գլխավոր կայանները գաղութներն էին, որոնց մի տուտը հասնում էր մինչեւ Ատլանտյանի ափերն, իսկ մյուս ծայրը՝ մինչեւ Հնդկական օվկիանոսի եզերքը:

XVIII դարի երկրորդ հիսնամյակին բոլոր հայ գաղութների մեջ տնտեսական հզորությամբ, առեւտրական կապիտալի խոշորությամբ, հասարակա/247/կան ազդեցությամբ բացառիկ դիրք ունեին հնդկահայ գաղութները, որոնց մեջ առաջին տեղը պատկանում էր Մադրասի գաղութին: Այստեղ էր հիմնվել առաջին հնդկահայ տպարանը: Այստեղ էր գործում նշանավոր Մադրասի խմբակը, որի գործոն անդամներն էին Մովսես Բաղրամյանը, Հովհանջան Գարաքյանը, Գրիգոր Չաքիկենցը, Շահամիր Սուլթանումյան Շահամիրյանն ու սրա որդիները — Հակոբն ու Եղիազարը: Այստեղ էր հրատարակվել ազատաքարոզ «Հորդորակը» 1772 թվականին ու հոյամիտ «Որոգայթ փառացը» (1773-ին), որոնցով դրվում էր ոչ միայն հայ քաղաքական գրականության, այլեւ ընդհանրապես հայոց նոր գրականության, այն է՝ «երրորդ դասի» իդեոլոգիայով տոգորված գրականության հիմքը: Հայ առեւտրական բուրժուազիան, որ մինչ այդ մի հասարակական շերտ էր առանց սեփական, դասակարգային գաղափարախոսության, որ մի դասակարգ էր լոկ «ըստ ինքյան», առաջին անգամ Մադրասում սկսեց մշակել հարազատ աշխարհայացք՝ այսպիսով ոտք դնելով «յուր համար» դասակարգ դառնալու ուղին:

Մադրասի այս հասարակականորեն զարգացած միջավայրն էր ահա, որ ունենալով կուլտուրական-հանրային բարձր պահանջներ՝ առիթ ու հնարավորություն տվեց հայ անդրանիկ պարբերականի հրատարակությամբ դնելու հայ լրագրության հիմնաքարը: «Ազդարարի» հրատարակության փորձնական բաժանորդագրությունն հայտարարվում է 1794 թ. օգոստոսի 7-ին (հին տոմարով): Յուրաքանչյուր ամսատետրի գինը պիտի լիներ մեկ հնդկական հուն, որ այն ժամանակվա կուրսով հավասար էր երկուս ու կես ռուսական ռուբլու: Ուրեմն տարեկան բաժանորդագինն էր 30 ռուբլի — մի բավական խոշոր գումար այն շրջանի համար, եւ սակայն, չնայած այս հանգամանքին, երկու ամսվա ընթացքում այն փոքրիկ գաղութում բաժանորդ են գրվում 28 հոգի։ Մադրասում հայ ազնվականություն չկար. հոգեւորականությունն իբրեւ հասարակական շերտ նույնպես բացակայում էր: Պատահում էին հատ ու կենտ սքեմավորներ միայն: Պարզ է, որ «Ազդարարի» բաժանորդներն, այսինքն իսկական հրատարակիչները Մադրասի վաճառականներն էին, ուրիշ խոսքով ակնհայտ է, որ հայ մամուլի հիմնադրության պատճառ ու առիթ եղել է հայ առեւտրական կապիտալը:

Բ

Ո՞վ էր սակայն «Ազդարարի» խմբագիրը:

Հայ անդրանիկ պարբերականի ղեկավարը կոչվում էր Հարություն քահանա Շմավոնյան: Սրա մասին կենսագրական տեղեկություններ շատ չկան։ Հայտնի է, որ նա ծնվել է 1750 թվականին [1] Պարսկաստանի Շիրազ քաղաքում։ Հոր անունը Շմավոն էր:

«Երիտասարդական հասակում Հարությունը պսակվում է քահանա լինելու նպատակով եւ ունենում է երկու որդի։ Հարությունն ընդունում է հոգեւոր պաշ/248/տոնը, բայց հազիվ հասել էր իր փափագին, մի շաբաթվա ընթացքում նրա երկու նորահաս որդիքը վախճանվում են: Այդ կորուստը սաստիկ ազդում է քնքուշ սիրտ ունեցող ծնողի վրա, եւ նա հրաժարվում է աշխարհից՝ ուզենալով հեռու մարդկանցից, բնության ծոցում սփոփել իր վշտերը եւ մխիթարություն գտնել: Նա 1774 թ. առանձնանում է Բարաքվա կոչված լեռը, որ Շիրազից մոտ երկու ժամվա ճանապարհ է: Հարությունն այդ լեռան վրա հանդիպում է դերվիշների միաբանության, որոնք նույնպես հեռացել էին մեղսալից աշխարհից... Նա միանում է այս խմբի հետ, դերվիշները մեծ սիրով ընդունում են օտարադավան քահանային: Սա այդտեղ քաջ ուսումնասիրում է պարսկական ու արաբական լեզուները, գրականությունը եւ մանավանդ նրանց կրոնը եւ վարդապետությունը: Այդպես սարի վրա դերվիշների շրջանում յոթը տարի շարունակ ճգնում է. եւ վերջապես իր բարեկամների եւ կնոջ թախանձանքներին զիջանելով իջնում է լեռնից եւ կարճ ժամանակից հետո 1784 թվականին իր հայրենի Շիրազ քաղաքից հեռանում եւ գնում է Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքը եւ այնտեղի եկեղեցում քահանայություն է անում. իր ընդունակության եւ լավ կառավարելուն համար՝ կարճ միջոցին ստանում է ավագ քահանայություն»:

Մադրասում Շմավոնյանը ձեռք է բերում Հակոբ Շահամիրյանի անունով հայտնի տպարանը, բարեկարգում, նոր տառեր սարքում եւ սկսում հրատարակչական գործունեություն՝ օգնական ու օժանդակիչ ունենալով մի շարք անձանց:

Նա հրատարակում է կրոնական ու փիլիսոփայական գրքեր, «Գիրք Պորփյուրի», «Գիրք Պատմութեան Կայսերն Փոնցիանոսի» եւ այլն, որոնք Շմավոնյանին անշուշտ չէին պատրաստիլ այն տեղը հայ դպրության պատմության մեջ, եթե չլիներ «Ազդարարի» հրատարակությունը:

Այս ամսագիրն սկսելով 1794 թ. հոկտեմբեր ամսից, հրատարակվում է 1795-ին լրիվ, իսկ 1796 թ. լույս է տեսնում երկու ամիս միայն՝ դադարելով 1796 թ. մարտ ամսին: Առաջին տարին հրատարակվում է 4 տետրակ, երկրորդ տարին՝ 12, իսկ երրորդում՝ 2, ընդամենը 18 տետրակ, յուրաքանչյուրը մոտ 40-50 երես փոքրադիր ծավալով։

«Ազդարարի» աշխատակիցներից մեկը՝ նույն ինքն անդրանիկ պարբերականում վկայում է, որ ամսատետրը գտել էր «ոչ թե քչերի, այլ բազմության հաճությունն ու շնորհը»: Մի այլ աղբյուր «Ազդարարը» հիշում է ավելի մեծ գովասանքով. «Մեր հասարակությունը կարծում էր, թե՝ երկնքի լույսն է իջել» [2]: Հետին ժամանակի մի հոդվածագիր խոսելով Մադրասի հանդեսի մասին՝ գրում է. «Այս նորույթին Մադրասի ու ընդհանրապես Հնդկաստանի հարուստ հայերը դիմավորեցին համակրությամբ: Նոր թերթի նյութական դրությունը լիովին ապահովված էր, սակայն ընթերցողների թիվը շատ փոքր /248/ էր։ Այս հանդեսի վրա տաճկահայերն ուշադրություն չէին դարձնում, իսկ Ռուսաստանի հայրենակիցներից միայն 2-3 ընթերցող ուներ» [3]:

Թե ո՞րքան ու ի՞նչ կյանք ունեցավ Շմավոնյանն «Ազդարարից» հետո, երկար ժամանակ հայտնի չէր: Ոմանք նույնիսկ ենթադրում էին, որ «Ազդարարը» դադարել է խմբագրի մահվան պատճառով, որ տեղի է ունեցել 1796 թվականին: Այնինչ այժմ, շնորհիվ Լեոյի որոնումների, այս կարծիքը հերքված է, եւ մենք մի քանի տեղեկություններ կարող ենք հաղորդել անդրանիկ խմբագրի կյանքի վերջին տասնամյակների մասին էլ:

«1796 թվականից հետո, — գրում է Լեոն, — Հարություն քահանային մենք այլեւս չենք տեսնում գրական եւ հրատարակչական ասպարիզում: Բայց նա երկար ապրեց եւ, ինչպես ասում են, շատ դժբախտություններ տեսավ իր ընտանեկան կյանքի մեջ: Այդ դժբախտությունների պատճառը գլխավորապես այն էր, որ նրա աղջիկն ու փեսան Հնդկաստանի փչացած եւ անբարոյական վարքի տեր հայերից էին: Այդ ընտանիքի պատճառով էլ մեր առաջին խմբագիրը վատնում է եկեղեցական եւ ազգային գումարներ, դատաստանի տակ է ընկնում եւ մեռնում է մի շատ ցավալի մահով՝ 1824-ին [4] ։

Վերջին տեղեկությունը մոտիկ օրերումս հայտնի եղավ հնդկահայ գրող Մեսրովբ Մեթի նամակից, որ ուղղված է Հայաստանի Լուսժողկոմին: Մեսրովբ Սեթը հաղորդում է Շմավոնյանի մահվան ստույգ ամսաթիվը, որ է 1824 թ. փետրվարի 9-ը (նոր տոմարով)։

Գ

«Ազդարարը» հասարակական անխնա պայքարի օրգան չէր, ինչպիսին էր, օրինակ, «Հյուսիսափայլը»: Մադրասի պարբերականը հրատարակվում էր այն ժամանակ, երբ հայ բուրժուազիան ու հայ հոգեւորականությունը համերաշխ էին ապրում։ Հասարակական գործերի տնօրինությունն առեւտրական կապիտալի ձեռքին էր, իսկ հոգեւորականությունն ընդհանրապես նրան հլու լինելով՝ չէր շարժում նրա զայրույթը: Թեեւ հայ բուրժուազիայի որոշ անդամներ գաղափարապես այնքան հասունացել էին, որ աշխարհիկ ու հոգեւոր իշխանության ու գործերի անջատման ջատագով էին եւ հոգեւորականության իրավունքների սահմանափակումների կողմնակից, սակայն հայ առեւտրական խավը, իբրեւ ամբողջություն, այն ժամանակ հանդուրժում էր ու հաճախ նույնիսկ հովանավորում հայ կղերին։ Այսպիսի մթնոլորտում ծնվելով «Ազդարարն» հանդես էր գալիս իբրեւ մի օրգան, որ աշխատում է բավարարել թե՛ հայ բուրժուազիայի եւ թե՛ հայ հոգեւորականության պահանջները:

Նրա խմբագիրը քահանա է, աշխատակիցներից մի քանիսը նույնպես հոգեւորական, ուստի եւ «Ազդարարի» էջերում որոշ տեղ ունին կրոնական բարոյախոսությունն ու մեղսակիր զեղումները: Սակայն որովհետեւ զորեղ է նաեւ կապիտալի ճնշումը, ուստի եւ աղոթքի ու քարոզի կողքին արդեն իրենց /250/ տեղն ունեն առեւտրական լուրերը, ապրանքատար նավերի ժամանելու ու մեկնելու մասին տեղեկությունները, հայ առեւտրականի ընտանեկան դեպքերի– մահվան, ծննդի, պսակի, հիվանդության եւ այլ նման փաստերի արձանագրումը. նրա մեջ կան նույնիսկ առեւտրական հայտարարություններ: Հոգեւորականի ստորագրության կողքին տեսնում ենք հայ գրագետ «աղայի» անունն ու ազգանունը։ «Ազդարարի» ամեն ամսատետրի վերջում տպվում է նույն ամսի օրացույցը «սրբոց տոների» մանրամասն հիշատակությամբ, սակայն նրան կից ու ավելի ընդարձակ տեղ են գրավում կանոնավոր կերպով հրատարակվող գների մանրամասն բյուլետենները, որոնք ցույց էին տալիս, թե ինչ արժեր «ապրիշումն», «ալաջեն», «կոնջթի թելն», «գենագարչագի թելը», «շաքարն», «բրինձ», «կոնճիթն», «նոխուդն» եւ այլն: «Ազդարարի» իշխող լեզուն հոգեւորականի լեզուն է— գրաբարը, սակայն վաճառականը չի քաշվում արդեն ամսատետրում մտցնելու նաեւ առեւտրականի լեզուն — աշխարհաբարը, ջուղայեցոց բարբառը, ուստի եւ սաղմոսող ձայների հետ խառը լսում ենք նաեւ հաճախորդ գրավող խանութպանի աղաղակը:

«Հայտնում ամ, որ մին դուքան ու լելամատուն ամ բացել Հայոց ազգի քուչումն... զոր ինչ գնով որ ապրանքատրոջ պատվերն գննի, նույն տված պատվիրանին համեմատ ձեռաց կամ հռչակավոր լելամով կվաճառվի եւ հետ վաճառելեն եթե ապրանքատերն ցանկա յուր ծախսին դրամն նաղդ գտանելն, նույն օրն կամ հեքսն իմ 100-ին 5 կումիսան ու այլ խարջն եւ մին ամսին 100-ին 1-ովն մուդաթ կը կտրեմ եւ մնացյալ դրամն նաղդ կհատուցանեմ առանց ոչինչ պատճառիվ» [5]:

«Ազդարարը» միաձույլ աշխարհայացքով չէ տոգորված եւ չէր էլ կարող տոգորվել, քանի որ նրան աշխատակցում էին տարբեր հոսանքի ներկայացուցիչներ: Հին խավերի ներկայացուցիչ Հարություն քահանա Շմավոնյանի ու Թադեւոս քահանա Սոգինյանի հետ նրան հոդվածներ էին տալիս այնպիսի արմատական հրապարակախոսներ, որպիսիք էին Մովսես Բաղրամյանն ու Շահամիր Շահամիրյանը: Ուշագրավ է, որ «Ազդարարի» էջերում կատարված առաջին բանավեճը, որ ժամանակագրական կարգով առաջին բանավեճն է հայ մամուլի տարեգրության մեջ, տեղի է ունենում ոչ թե եկեղեցու ու կապիտալի գաղափարախոսների միջեւ, այլ «երրորդ դասի» ծոցում նոր ծլող երկու ֆրակցիաների միջեւ [6]:

Բացի` հիշյալ բանավեճից, մեր հասարակական գաղափարների պատմությունն ուսումնասիրողին թանկագին նյութեր է մատակարարում «Ազդարարի» աշխատակիցներից մեկը, որ գրում է « Ուրախակից » ու « Բարեկամ » կեղծանուններով: Լեոն, որ «Ազդարարի» համարները ձեռքի տակ չի ունեցել եւ գրել է լոկ Գալեմքարյանի տված տեղեկությունների վրա հիմնվելով (հմմտ. Լեո, ibid, երես 607), գրում է, թե «Ազդարարում» « հրապարակախոսություն չկա »: Այնինչ Մադրասի անդրանիկ պարբերականում աննշան տեղ չի բռնում՝ հրապարակախոսությունը, որը սակայն հաճախ հանդես է գալիս իր ժամանակին քաղաքացիություն ստացած կերպարանքով, ոտանավորների ձեւով։

«Ազդարարի» շատ համարներում ոտանավոր հոդվածներ ունի անդրանիկ պարբերականի գլխավոր հրապարակախոսը— Բարեկամը, սակայն նրա գրածներից ամենից ուշագրավը պիտի համարել երկուսը: Սրանցից առաջինը` զետեղված է ամսաթերթի 1795 թվի 25-35 էջերում, եւ գյուղական ուտոպիա է, իսկ երկրորդը, որ նրա գրվածներից ամենանշանավորն է, բռնում է «Ազդարարի» 1795 թվականի 70-78 երեսները: Այս վերջին հոդվածն արդեն ոչ թե հասարակարգի ուտոպիկ նկարագրությունն է, այլ գործնական առաջարկ է՝ կազմված թե՛ քաղաքական եւ թե՛ տնտեսական կետերից:

Ի՞նչ հասարակական ծրագիր էր առաջարկում «Ազդարարի» հրապարակախոսը 1795 թվականին:

Դ

Առաջին խնդիրը, որ հարուցում է Բարեկամը, հնդկահայ գաղութների վաճառականության դեպի անկումն դիմելն է: Ֆրանսական հեղափոխության տարիներում ֆրանս-անգլիական հարաբերությունները դարձել էին թշնամական, սկսվել էին ռազմական գործողություններ երկուստեք, որի հետեւանքով` փակվել էին ծովային ճանապարհները, որոնք հնդկական առեւտրի գլխավոր երակն էին կազմում: Հետեւանքը եղել էր համատարած ճգնաժամ ու սնանկություն, որոնք թվում էին ժամանակավոր երեւույթ, ուստի եւ բոլորն անձկությամբ խաղաղության լուրեր էին որսում՝ հուսալով, որ միջազգային հարաբերությունների վերականգնումին կհաջորդե նաեւ իրենց տնտեսական վերականգնումը: Ընթացիկ այս համոզմունքին հակառակ է Բարեկամը: Նրա կարծիքով հնդկահայ գաղութների առեւտրական ոսկեդարն անցել է: Հին հաջողությունն էլ չի կրկնվի:

— Դադար առեք, նոր վաճառականներ, — խրատում է հրապարակախոսը, — որովհետեւ դուք զուր վատնում եք այն, ինչ որ ձեր հայրերը կուտել են սաստիկ նեղությամբ: Ժամանակն արդեն աննպաստ է եւ այնպես շահաբեր չէ։ Ներկա դարի մարդիկ հին մարդիկը չեն, եւ ոչ էլ իրենց նախկին հատկությունները պահել են այն վայրերը, որոնք ձեզ հարստացնում էին: Ներկայումս նրանք վաստակի փոխարեն ձեզ վնաս են տալիս, եւ թվում է թե այսպես էլ պիտի շարունակվի նաեւ ապագայում ։ Զուր եք աշխատում եւ կամովին ձեր գանձերը ոչնչության մատնում, որովհետեւ ուր էլ որ ուղարկում են ձեր դրամը, կեսն է ձեզ վերադառնում ու մնացածն էլ հրկեզ է լինում:

Ի՞նչ պետք է անել ուրեմն: Ո՞րն է այն միջոցը, որ հնարավորություն կտա հայ առեւտրականին թե կապիտալն ավելացնելու եւ թե նրա հարատեւությունն ապահովելու: Ո՞րն է այն «բարի խորհուրդը, որ միակ ճարն է եւ հեշտ իրագործելի» :

/252/ «Ժողովվեցեք, ով հայկազյան ծերունիներ, — հորդորում է Բարեկամը, — փութացեք ամենքդ ձեզ օգնելու, խորհեցեք մի ելք գտնել եւ ձեր խղճուկ թոռներին տրտմությունից փրկել: Առեք ձեր գանձերը միաբան եւ գնացեք իսկույն Հայաստան աշխարհը, որովհետեւ այն է ձեր տունը եւ միայն ձերն է, ուստի եւ արժան է ձեր գերեզմանը լինելու... Դուք, որ զարգացաք խորհրդականներով եւ ազգերի մեջ փայլուն օրենքներով, նույն փորձառությամբ աշխատեցեք նրանց համեմատ ձեր տունը շինել »:

Պանդուխտների ու կապիտալի ներգաղթ, — ահա Մադրասի հրապարակախոսի առաջին պահանջը: Սրան հաջորդում է մի ուրիշ, կուլտուրական առաջարկ:

«Ուրիշ ազգերի նման բացեք դպրատուն եւ այնտեղ մտցրեք գռեհիկների որդիներին, որպեսզի դպրատուն մտնելով նրանցից վերանա գռեհիկ անունը։ Նրանք ձեր օժանդակությամբ կլինեն մեր ազգի ստույգ գիտուններն ու իրազեկները, եւ մենք կունենանք ուրիշ շատ ազգերի պես պարծենալու տեղիք ու նյութ։ Նրանք գիտություն սովորելուց հետո ձեր ոսկին ու կուռքը փոխարկելու են եւ դարձնելու հայոց տիպ ու պատկեր: Ոչ թե վեց լաք հունը [7], այլ սրա տոկոսը, կարծում եմ, բավական կլինի ուսումնարանին: Դրամագլուխը թողեք միշտ աճի, եւ նրա տոկոսն էլ ձեր կամքից կախված լինի: Հավատացեք, որ այսպես լինելով, ձեր թշնամիներին ահարկու կդառնաք: Ասում եմ, ոչ թե շտապելով, այլ համբերությամբ ձեր որդիները կուտեն այս բույսն ուրախությամբ։ Մոտ տասը տարի անցնելուց հետո, ես հոժարակամ երաշխավոր եմ լինում, կտեսնեք մեծ փոփոխություն ու մեր ազգի մեջ բարեկարգություն»:

Հիմնական դրամագլխով ապահովված դպրանոց, — ահա Բարեկամի երկրորդ պահանջը:

Ի՞նչ գործադրություն պետք է ունենա հայ կապիտալը մայր երկիրը վերադառնալուց հետո: Պիտի շարունակե՞ օտար շուկաների միջեւ կատարելու միջնորդի դեր, թե՞ պետք է կիրառության նոր ասպարեզ գտնի իր համար։

«Տվեք, — սովորեցնում է հոդվածագիրը, — նրանց (սաների— Թ. Ա. ) հայրերին մի քիչ դրամ, ոչ թե ընծա, այլ նրա համար, որ ՆՐԱՆՔ ՕԳՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՏՆԵԼՈՎ, ՈՒՂԻՂ ԵՐԿՐԱԳՈՐԾՈՒԹՅՈՒՆ ԱՆԵՆ։ Նրանք ոսկու փոխարեն տալու են առողջարար բույս ու կերակրի նյութ. այս բանն անելով, դուք շահվելու եք՝ ունենալով նաեւ պտղաբեր տուն: Ձեզանից վերակացու մարդիկ կարգեցեք, ամեն բանից հարկ ստացեք, հեռու երկրներից այնտեղ արհեստավոր բերեք, որպեսզի ամեն կարեւոր բաները պատրաստել կարողանաք: Ձեր հարստությամբ մարդիկ նշանակեցեք եւ միշտ բարի գործերի մոտեցեք: Ձեր երկրի կտավը ձեզ հագուստ արեք, եւ երկրի բերքն էլ թող ձեզ ուտելիք լինի:

Երկրագործության վարկատվություն հայ կապիտալի կողմից եւ ապրանքների ներմուծման սահմանափակումն հայրենի արդյունքների սպառումով հանդերձ, — ահա Բարեկամի հոդվածի երրորդ տնտեսական կետը:

/253/ Այս բոլորը շատ բարի։ Սակայն հայ կապիտալն ինչպես վերադառնա` երկիր ու երկրագործությանն սպասավորել, քանի որ Հայաստանն օտար բռնակալների ձեռքին է: Հրապարակախոսն սփոփում է գաղութահայերին՝ ասելով, որ հայերին ճնշողների վիճակն այնքան էլ մխիթարական չէ:

«Տեսեք նաեւ, հայեր, որ ձեզ կողոպտողները բարօրություն չունեն, այլ ավեր դրության մեջ են, որովհետեւ (նրանց միջեւ) եղբայրը եղբորն սպանում՝ է ոչ թե մարդակերպ, այլ գազանաբար: Նրանք կարգ ու հնարագործություն չունեն, այլ կյանք են վարում հույժ գռեհկաբար: Նրանց պահպանում է այն բախտավորությունը, որ հեռաստանից ոսոխ չունեն »։

Հայաստանի վրա բռնացողները դիմանում են, որովհետեւ նրանց վրա չի հարձակվում ոսոխն հեռաստանից: Եթե վերջինս գա, դրությունը կփրկվի։ Պետք է արագացնել վերջինիս գալուստը, պետք է պատրաստել հեռաստանի ոսոսի ճանապարհը:

Բայց ի՞նչպես:

«Խորհուրդ արեք մտացի տքնությամբ եւ հայցվածագիր տվեք խոնարհությամբ քրիստոսադավան մեծ թագավորներին, որ փրկեա ձեզ բռնակալներից: Միաբան այս գրեցեք նրանց, թե այդ աշխարհը ձեր բնակավայրն է, վկայության կոչեցեք սուրբ գրքի հատորները, որ ասում է, թե այս Հայոց երկիրն է: Եվ նրանց հիշեցրեք այն բարի օրենքը, որ նրանք ունեն հանրորեն, եւ որ պատվիրում է պահպանել որբերին, օգնել զրկյալներին ու վրեժխնդիր լինել կողոպտվածներին: Եվ նրանց լեզվով թարգմանեցեք այն անհավատների անողորմ բռնավորությունը, որոնք այժմ տիրում են եւ մեզ կողոպտելով անիրավաբար կառավարում։ Խնդրեցեք դուք նաեւ, որ իրենց ծեսի (կարգերի — Թ. Ա. ) համեմատ ձեր դառնագին վրեժն առնեն եւ հնարավորություն տան մնալու ձեր տանն ազատ եւ շրջելու ազատ ամբողջ աշխարհում: Խոստացեք նրանց տարեկան հարկ տալ, այլ եւ ձեր աշխարհին սովորական հարկ, մինչեւ որ լրանա նրանց դրամը, որը ձեր փրկելու համար չխնայեցին: Խոստացեք նաեւ, որ մինչեւ վերջին կետը նրանց հանդեպ երախտագետ կմնաք եւ կգրեք ու կտպեք նրանց քաջության գործն ապագայի անմահ պատմության համար»:

Մոտ դար ու կես է անցել «Ազդարարի» Բարեկամի հոդվածի օրերից, սակայն այս տողերի ընթերցումը մարդուս ձգում է մի հանկարծական պատրանքի մեջ. թվում է, թե վերջին տարիների մեր պատմությունն ենք կարդում այս տողերում.

— Հայցվածագիր տվեք քրիստոսադավան մեծ թագավորներին, որ նրանք փրկեն ձեզ բռնակալներից...

«Ազդարարի» Բարեկամի այս հոդվածը մի օղակն է այն երկար շղթայի, . որ Իսրայել Օրուց ձգվում է մինչեւ pro Arimenia՝ պրոպագանդի վրա հույս դրած քաղաքական գործիչները: Սակայն միաժամանակ այն նաեւ մի աստիճան է, միջին էտապ գաղափարների դարավոր զարգացման պրոցեսի ընթացքում, որ Գրիգոր Տաթեւացու միջնադարյան երկրագործության ջատագովությունից տանում է մինչեւ Սիմեոն Մանիկյանի շինականապաշտ գիրքը — մինչեւ Միքայել Նալբանդյանի « Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ »…

/254/ Այս փոքրիկ հատվածները, կարծում ենք, արդեն բավական են ցույց տալու, որ «Ազդարարի» նշանակությունը մեծ է մեր մամուլի տարեգրության մեջ ոչ լոկ նրա համար, որ այս պարբերականը ժամանակագրական կարգով անդրանիկն է յուր նմանների շարքում, ոչ էլ զանազան բանասիրական նկատառումների տեսակետից միայն, այլեւ մանավանդ նրա համար, որ մատակարարում է արժեքավոր նյութեր թե հայ հրապարակախոսության ու թե հայ հասարակական մտքի պատմության համար: