Յաղագս շրջագայութեան երկնից

Ա. ՅԱՂԱԳՍ ՇՐՋԱԳԱՅՈՒԹԵԱՆ ԵՐԿՆԻՑ՝ ԹԷ ՈՐՊԷՍ ԻՄԱՍՏԱՍԻՐԱՑՆ ԹՈՒԵՑԱՒ ԱՆԱՆԻԱՅԻ ՇԻՐԱԿԱՑՒՈՅ ԱՍԱՑԵԱԼ

Գործք Աստուծոյ մեծամեծ են, ասէ Իսրայելի թագաւորն Դաւիթ, եւ զամենայն ինչ իմաստութեամբ արարեալ պատմէ աստուածային ստացուածոց գոյս։ Զի են՝ որք ի տեսութեան աչաց են, եւ են՝ որք յիմանալեաց քննութեան։ Արդ վերին զայն երկին, զոր յոյնք եթերն կոչեն եւ քաղդէացիքն հուր թաղկեալ, որ կոչի հրատ բոցեղէն. զի է հուր՝ որ առանց նիւթոյ է, պարզ ըստ այլախառն շարադրական մասինն, զի չէ յումեքէ, այլ յոչընչէ. եւ ոչ ոք ի նմանէ յեղելոցս, եւ ոչ ոք ի վեր քան զնա, այլ ինքն յինքեան առանձնացեալ՝ անհատանելի էութեամբ, պարզ միութեամբ, տարածեալ զաւրէն վերնայարկի ձեղուան, անթիւրելի շրջափակութեամբ, բոլորաձեւ հարթութեամբ զերկրովս գնդանման, անդադար եւ անյաղթելի շրջագայութեամբ երագապէս, անտեսանելի նիւթականութեամբ, իմանալի եւ եթ, որ յերկու կիսագունդս բովանդակի՝ ներքին եւ վերին՝ ըստ երկրիս դրի հանդէպ միմեանց։

Եւ ի ներքս փակեալ ունի զմեծս զայս աշխարհ եւ զսաստկութիւն հողմոց, զի յանկութիւնն է հրոյ եւ հողմոյ առ միմեանս, զի նորա շրջապատութեամբն իբրեւ կամար իմն ձեւանայ եւ աւդոցն անաւսրութեամբն իբրեւ յաման ինչ ըմբռնեալ՝ որպէս ջուր ի խեցեղէն ինչ կամ ի նիւթեղէն աման ըմբռնեալ՝ պահի լուծութեամբ։

Այսպէս եւ հողմք ի սփիռ տարածմանէ ձեւացեալ եղեն վերին երկնի շրջափակութեամբ։ Բայց ունի նաեւ զերկիր շրջափակութեամբ եւ զջուր ի ներքոյ փակեալ, որք ծովք անուանին. որպէս զթաղկութիւն բալոյ նորածին է, այլ սա ծննդական ջրոյ, որ լինի ի ճնշմանէ հողմոց։ Զի ի շարժկոծելն՝ կամ յորդիւն կամ մեղմ՝ նա ըստ իրաց յուզմանն, որպէս ի կենդանւոջն, թէ առաւելու հրայինն՝ նուազեցուցանէ զխոնաւայինն, եւ խոնաւումն բազմացեալ՝ զհրայինն պակասեցուցանէ։ Ընդ նմին աւդն՝ որ է շունչն՝ ի բաց բառնայ զջերմութիւնն, վճարի է կենդանութենէ մահուամբ։ Զի պիտոյ են զոյգ խառնութիւնք չորիցս այս, զոր աստուած խառնեաց ի միասին։

Բ. ՅԱՂԱԳՍ ԱՆՁՐԵՒԱՑ ԹԷ ԶԻ՞ՆՉ Է

Յաստուածային խորս իմաստից մարդկան մտածմունք ոչ կարացին իջանել, բայց որ զքննութիւնս երկրի վարժին ուսմամբ ըստ երիցս այս դիմաց՝ շրջելով եւ տեսութեամբ եւ լսելով՝ կամեցան ոչ յամենեւին անհասութեան թողուլ զարարածս։ Եւ զծովն մեծ զայն շուրջ պատեալ զաշխարհովս ասացին. եւ ի բազում տեղիս եւ կողմանս, յարեւելս եւ յարեւմուտս, ի հիւսիւսի եւ ի հարաւ եւ ի գոգս եւ ի խորշս դիմեալ ծովացեալ եւ անջրպետ կղզիք մնացեալք ի չորեսին կողմանս, յոր բնակին բազում աշխարհք։ Եւ կէսք ի նոցանէ Ատղանտինէ կոչեն զնա եւ այլք Ովկիանէ։ Որ ինչ փոփոխմունք յերկրիս կրին ի հողմոց եւ բերին ախտս ըստ ազգի ազգի ցաւոց եւ առողջութիւն անտի լինի։ Եւ է ինչ դարձեալ իւրաքանչիւր երկրիս գոլորշեաց, յորոց գործի վնասք եւ աւգուտք։ Եւ երկու շոգիք փղձկալիցք յաճախ եւ ստէպ յերկրէ աստի յաւդս ելանեն, նրբապէս եւ անտեսանելի աչաց, որ թուի թէ յարեւելս յաճախ լինի։ Եւ են դարձեալ, որ է գետոց եւ յաղբերաց լինին։ Երեւին ինձ այսպէս նմանութեամբ՝ զի մին է ցամաք ծխալից, եւ է նա ի հողմոց անտի, եւ միւսն խոնաւ է թանձրամած՝ ի գիճականութենէն զփղծուն տալով եւ առնելով. եւ ի նմանէ լինին բալք եւ տեսիլք սառամանեաց, ամպք, եւ անձրեւք, եւ ձիւնաբերք եւ կարկուտք։ Բայց ի շոգոյ անտի՝ հողմք ազգի ազգի, որոտմունք եւ փայլատակմունք, կայծակն եւ հուր եւ որ ինչ նման է սոցին։

Գ. ՅԱՂԱԳՍ ԲԱԼՈՅ

Բալ է որ լինի ի զաւրութենէ ամպոց, զի յորժամ թանձրանայ՝ ի բալ դառնայ եւ յամպս՝ ամուլ եւ անծնունդ յորդաբուղխ անձրեւաց, զոր սակաւութեամբ ինչ խոնաւեցուցանէ զերեսս երկրի. զոր յոյնք ընդդէմ դարձ ասեն սակս արգելլոյ զարեգակնային ճառագայթս եւ զանձրեւաց, զոր աստուած կարգեաց յաւգուտ մեր։

Դ. ՅԱՂԱԳՍ ՈՐՈՏՄԱՆ ԹԷ ԶԻ՞ՆՉ Է ԿԱՄ ՈՒՍՏԻ

Որոտումն լինի յորժամ վարին հողմք ի վերին բռնութենէն եւ ըմբռնեալ ի միջոյ ամպոց հողմ ինչ եւ սաստկապէս ի բաց պատառեալ ամպոց՝ լինին ճայթմունք եւ որոտմունք։ Եւ ի ճնշել հողմոյն հուր հատանի, զոր փայլատակմունս ասեն. զի ամենայն արարածք հուր ունին յինքեանս, բայց ամպոյն խտագոյն է։ Մինչ հատանէ յամպոյ՝ թէ թեթեւ անձրեւ ելանէ եւ ներքին աւդն ի վայր անցանէ, եւ թէ թանձր ելանէ եւ հանդիպի ումեք՝ վնասէ. թէ անաւսր ելանէ՝ ոչ թողուն աւդք, երկինս անդ ժողովի անվնաս։ Բայց յաւուրս ձմերայնոյ ոչ լինի այս, զի ամպքն նաւսրացեալ լինին ի հիւսիւսային աւդոցն. զի հարաւային աւդն թանձրէ յամպն։

Ե. ՅԱՂԱԳՍ ՁԵԱՆ

Ձիւն լինի յորժամ ի հարաւակողմն խոնարհի արեգակն եւ հիւսիւսային աւդն զաւրանայ եւ թանձրագոյն աւդքն ընդ միմեանս շփոթելով՝ թանձրանայ. եւ ի բաց հոսեալ կտրատին մածուցեալ, ոչ կարացին դառնալ ի ջուր։ Զի խստութիւն հողմոյ ոչ տայ լուծանել ի նաւսրութիւն ջրոց. Ժ յորժամ սաստկապէս թափի ի վայր՝ տաղտարափ կոչի, եւ մինչ սեղմապէս՝ ձիւն կոչի։

Զ. ՅԱՂԱԳՍ ԿԱՐԿՏԻ

Կարկուտ լինի ի հողմոց, զոր ի թանձրացեալ ամպոցն վերին բռնացեալ հանէ հողմոյ հիւսիւսոյ, զոր ոլորելով բոլորէ ի խստութենէ եւ ի բաց հոսեալ յերկիր ընկենու. յորմէ եւ շաչիւն ելանէ, է որ ուժգնապէս եւ է որ նուազապէս։ Բայց այլ ոչ ուստեք է՝ կամ յերկրի գոլորշեաց, կամ ի գետոց եւ յաղբերաց, կամ ի ծովուց, զոր կարգեաց իմաստութիւնն Աստուծոյ, որում ոչինչ անկարանայ, այլ ակնարկելով նորա հաստատեցաւ ամենայն ինչ, զոր ոչ ոք կարէ հասու լինել ստուգապէս։

Է. ՅԱՂԱԳՍ ԱՆՈՒԱՆՑ ՀՈՂՄՈՑ

Որ բարեխառնապէս լինին հողմք՝ ասեմք ցրտալից սիք։ Եւ սիք ասել սովորութիւն է. որ ի խոնաւուտ տեղեաց ինչ շնչեն՝ երկրային ասեն, եւ որ ի հովտաց ելանէ՝ հովտային, եւ որ ի գետոց ելանէ, կամ յաղբերաց, կամ ի ծովէ՝ ջրային ասեն։ Արեւելեանն ի ձմրան ժամանակի յոլով լինի եւ արեւմտեանն՝ յամառնային, եւ հարաւայինն ի հասարակ աւուրսն։ Բայց է, որ ի գարուն եւ յաշուն եւ ի ձմեռն այլ լինին։ Եւ են ի սոցանէ որ ուղղորդ շնչեն եւ են՝ որ զտեղեաւքն պատին։ Եւ որ սաստիկ են՝ մրրիկն ասեմք, որ յանկարծակի վերուստ ի վայր հոսին, եւ մառախուղ զլերամբն պատեալ լինին։

Ը. ՅԱՂԱԳՍ ՓՈԹՈՐԻԿ ՀՈՂՄՈՅ, ԶՈՐ Ի ԲԱՋԱՂԱՆՍ ԵՒ ՅԱՌԱՍՊԵԼՍ ՎԻՇԱՊ ՀԱՆԵԼ ԱՍԵՆ ՄԱՐԴԻԿՔ

Փոթորիկն հողմ է, որ յերկրէ ի վեր ելանէ, ուր վիհք ինչ հատեալ լինին, ի քակ եւ ի խոռոչացեալ տեղեաց ինչ, որ ի փող ինչ անգեալ ընդ երակս երկրի եւ ել ինչ գտեալ՝ միաժողով ի վեր դիմեալ թանձրացեալ ամպով ահագին դղորդիւնս հանէ, մինչեւ զմայրիս յարմատոց ի բաց հանել եւ վէմս գլել։ Եւ զինչ գտանէ՝ ահագին ձայնիւ վերացուցանէ եւ ընկենու յերկիր. եւ այս է, զոր վիշապ հանել ասեն։

Թ. ՅԱՂԱԳՍ ՈՐ ՅԱՒԴՍ ՆՇԱՆ ԼԻՆԻ ՊԷՍՊԷՍ

Բազում եւ զանազան տեսիլք որ յաւդդ լինին, է որ շանթ ասեն եւ է որ կայծ, եւ է՛ որ հուր, եւ է որ փայլակն, եւ է որ սիւն հրոյ։ Է՝ որ յարեւմտից կողմանէ ելանէ եւ որ յարեւելից. է՝ որ ի հարաւոյ եւ է որ ի հիւսիւսոյ։ Եւ է որ յարդագողն կոչեն։ Այսպէս լինի. գայ յաւդոց թանձրացեալ, դուզնաքեայ զինուորապէս ունելով կերպարանս։ Եւ է որ երբեմն անհաստատ լինել եւ երբեմն ոչ լինել։

Բայց ողորդ ձգի յաւդս ի շփելոյ հողմոց լինի. է որ յերկար լինի չթափել ի բաց հրոյն, եւ է որ առ ժամայն թափեալ լուծանի. եւ է որ խստութեամբ ի բաց թաւթափեալ երկայն ճանապարհաւ երթեալ կորնչի։ ԵՒ բակդ լուսնի որ լինի՝ այդ թանձրացեալ աւդ է, որ ունի զճառագայթ նորա, ելեալ ի դուրս նշոյլք՝ սակաւ բոլորակ լինի. գուշակէ ամպոց։

Ժ. ՅԱՂԱԳՍ ԱՂԲԵՐՑ ԲՆՈՒԹԵԱՆ

Աղբերացն բնութիւնք են այսպէս. յաւուրս ամարայնոյ բարձրանայ արեգակն եւ հալածի հիւսիւսական աւդն ի ներքոյ երկնից, ազդեցուցանել զիւր ցրտութիւնն ի ներքոյ երկնից, որով հովացեալ լինի աղբերաց բնութիւն, որ ի վեր բղխէ։ Եւ ի հարաւ իջեալ արեգական՝ յամել ընդ երկրաւ՝ ջեռնու ներքին շտեմարանք ջուրց. զի հարաւայինն ազդէ ի ներքինս, քանզի հիւսիւսայինն բռնացեալ տիրանայ։ Նաեւ բնութիւն մարդկան ըստ երկրի գոյանան. զի ի ձմերայնի ջերմ լինի ներքին որովայն, դիւրահալ լինի կերակուրն եւ ի վերոյ մարմինն հով, եւ յամարայնի ի վերոյ ջերմ եւ ի ներքոյ հով։ Զոր եւ իմաստունքն ի բժշկաց պատմեն զայս՝ Ասկլիպիդեայ եւ Հիպոկրատեայ ուսմանն ճարտարապետքն ասացին։

ԺԱ. ՅԱՂԱԳՍ ՇԱՐԺՄԱՆ ԹԷ ՈՒՍՏԻ ԼԻՆԻ

Շարժումն լինի ի հողմոց բնութենէ, զի են որ ընդ խորագոյնս գնան հողմք եւ ոչ կարեն շարժել զերկիր, այլ լոկ ձայն ածեալ գոչեն զերկրաւս։ Եւ են դարձեալ որ ոչ կարեն ընդ թանձրագոյնն շարժել նմանապէս ձեւով։ Եւ եթէ բռնացեալ ելս ի վեր գտանէ՝ յոլով քաղաքաց սպանումն գործէ եւ աւերումն շինուածոց։

Եւ է որ չգտեալ հողմոյն ելս՝ անցանէ անդէն ահագին ձայն ածելով եւ դղրդիւնս երկրի, եւ ոչ ընդհանուր շարժել, այլ ի տեղիս տեղիս, ընդ ժամանակս ժամանակս, (յ)այլ եւ այլ կողմանց, իբրեւ եղանակաւ իմն խաղացեալ գործոյն, է՛ որ զորագոյն է եւ է՛ որ մեղմագոյն։

ԺԲ. ԱՐԻՍՏՈՏԵԼԷՍ ԸՆԴԴԷՄ ՈՐՈՑ ԱՍԵՆ ԱՍՏՈՒԱԾ ԶՏԱՐԵՐՍԴ ԱՅՍՊԷՍ ԱՌԱԴՐԷ

Թե գոլով սոցա շարժութիւն՝ յայլմէ զաւրութենէ ունին սոքա զշարժիլն, եւ եթէ է զաւրութիւն որ շարժէ զսոսա, խնդրելի է թէ ինքնաշա՞րժ է թէ շարժուն։ Զի եթէ զհինգերորդ էութիւնն ոք ասիցէ պատճառ շարժութեան սոցա՝ ահա եւ նա յաւետախաղաց անդադար ունի զհիռ գալն զյաւեժաւն, որով եւ նա շարժուն է յաւէտ եւ որպէս յայլմէ հարկիչ զաւրութենէ ունի զմշտաշարժութիւնն։ Եւ եթէ գուցէ այնպիսի, որ զմեծն զայն շարժէ գոյակ՝ հարկ է անշարժ գոլ այնմիկ, որ շարժեն զնա. անյեղ(յ)եղուկ եւ անփոփոխ եւ աջ անշարժ զաւրութիւն է նորա։ Եւ եթէ անյեղյեղ եւ առանց վնասու եւ կիրս ինչ կրելոյ է զարութիւնն այն, նա է Աստուած արարիչ եւ շարժաւղ զամենայն։