Արծիւը իր բոյնին մէջ

ԵՐԿՈՒ ՍՈՒՐԲԵՐ

Կեանքի նոր շրջան մըն էր որ կը սկսէր Հայրիկի համար, անցման, ճիշդ է, բայց նաեւ մոռացումի եւ փիլիսոփայելու շրջան, եւ, եթէ առտուները, վանքի եւ վարժարանի գործերուն  մէջ ան ակամայ կը մոռնար իր մտապաշարումները,  կէսօրէն վերջերը փակուած Վեհարանին մէջ, որ հակառակ իր անունին Դիոգինէսի կարասէն քիչ մը միայն մեծ էր, ան կը թաղուէր գիրի եւ գիրքի մէջ, մոռնալով նոյնիսկ երբեմն պտոյտը՝ զոր ան սովոր էր ընելու մինչեւ Վանից այգին կամ Վարդապետաց լիճը։ Հայրիկը այս ինքնամոռացումի պահերէն դուրս հանողը կ՚ըլլար յաճախ Յուսիկ վարդապետի թաւ եւ դամբանային ձայնը, որ՝ Վեհարանի աղբիւրին վրայ, օրը 4-5 անգամ, որոշ պահերուն, կը հնչէր իսլամի էզանի ճշդութեամբ։

Յուսիկ վարդապետ Գալփագեան Պոլսեցի մըն է, որուն կրօնական ջերմեռանդութիւնը՝ գուցէ հոգեկան ցնցումի մը հետեւանքով, զինք Պոլիսէն Վարագ քշած է, անոր Ժառանգաւորաց վարժարանը։ Հոգիին խաղաղութիւնը վանքին մէջ գտած, ան այլեւս չէ ուզած հոնկէ դուրս գալ։ Կուսակրօնութիւնը ընդունած է եւ փակուած վանքին պարիսպներուն մէջ։

Յուսիկ վարդապետի կրօնական ջերմեռանդութիւնը՝ վանքին կամարներուն տակ, տակաւ կը վերածուի խորունկ խորհրդապաշտութեան մը. ան ունի իր վերացումի եւ յափշտակութեան պահեր՝ որոնք, հաշիշամոլներու պէս, առանձնառութիւն փնտռել կուտան անոր։ Այսպէս ան մինչեւ իրիկուն փակուած իր խուցին մէջ, տակաւ կը դառնայ ճշմարիտ մենակեաց մը, ուրկէ ան՝ եկեղեցին աղօթելու եւ կամ աղբիւրին գլուխը լուացուելու համար միայն դուրս կ՚ելնէ։

Լուացքը՝ բարի մուսիւլմաններու պէս, Յուսիկ վարդապետի համար ալ աղօթքի չափ անհրաժեշտութիւն մըն է։ Որոշ պահերուն, օճառը ձեռքը, կապոյտ անձեռնոցը թեւին վրայ, ան աղբիւրին գլուխն է, ուր, զինքը հոն սպասող հիւանդին հոգիին եւ կամ իր հոգիին հիւանդութեան համար՝ աղօթքի մրմունջ մը ունի ան անպատճառ իր շրթներուն վրայ։ Մրմունջը։ անոր թաւ ձայնովը՝ դէպի վեր կ՚ելնէ, դէպի Հայրիկի բոյնը  եւ այդ ձայնն է առհասարակ որ կ՚արթնցնէ Հայրիկը իր ինքնամոռացումի պահերէն։

— Երթամ քիչ մըն ալ վարդապետին հետ խօսիմ — ըսելով, ան գիրքը կը գոցէ։  

Հին սերունդէն չկայ վանեցի մը՝ որ ճանչցած չըլլայ Յուսիկ վարդապետը, այս միսթիք կրօնաւորք եւ լսած չըլլայ անոր նոյնքան միսթիք քարոզները։ Վասնզի  այս մենակեացը, որ միանգամայն մեծ լռակեաց մըն էր, մեծ պահքի օրերուն, կարծես կը հոգեփոխուէր։ Ան դուրս կ՚ելնէր վանքէն, քաղաք կ՚իջնար, եկեղեցիներէն մէկուն շրջափակին մէջ բնակութեան խուց մը կը գտնէր եւ կը սկսէր առտու,  երեկոյ քարոզել։

Դեռ երիտասարդ՝ մելամաղձիկ բայց համակրելի՝ թուխ եւ քիչ մը դժգոյն դէմքով, ու սեւ մազերով միջահասակ մարդ մըն է Յուսիկ վարդապետ, միշտ սեւազգեաց։ Վեղարին սեւը շվէտվէտիր, ոչ ալ փիլոնը մանուշակով կը փալփլայ,  համակ սեւ, ան գուցէ իր հիւանդ հոգիին յաւիտենական սուգն է որ կը կրէ։

Յուսիկ վարդապետ գոյնի իր այս նախասիրութիւնը տարած էր մինչեւ իր՝ քարոզավայրի ընտրութիւնը։ Անոր նախընտրած եկեղեցին՝ քաղաքամէջի ամէնէն հին եկեղեցին էր, ամէնէն մութն ըսենք, սուրբ Պօղոսը, որուն 7-8 դարու կեանք ունեցող տաճարին ճարտարապետը՝ կարծես ասեղի ծայրովբացած է անոր գմբէթին քանի մը պզտիկ լուսամուտներ։ Տաճարին հինաւուրց սեւ կամարները, անոր տարօրինակ մթութիւնը կրկնապէս խորհրդաւոր կ՚ընծայէին այս սեւերով մարդու թաւ, մութ եւ կարծես դամբանէ մը դուրս խուժող ձայնին պարուրած նոյնքան մութ եւ խորհրդապաշտ խօսքերը։

Ոչ ոք՝ Յուսիկ վարդապետի քարոզը լսելէն վերջ, հարցասէրին մը պիտի կրնար բացատրել թէ ինչ ըսաւ ան իր քարոզին մէջ։ Ոչ ոք սակայն, անոր քարոզը լսելուն յաջորդ օրը՝ պիտի ուզէր ղրկուիլ զայն կրկին լսելու հմայքէն, ոչ ոք պիտի կրնար դիմադրել անոր թաւ ձայնը կրկին լսելու իր մղումին։

Յուսիկ վարդապետ Վանեցիներու սուրբն է։ Հայրիկ ուրիշ տեսակի սուրբ մըն է եւ ոմանց համար վիճելի։ Յուսիկ վարդապետ ամէնուն սուրբն է, իսկական, անվիճելի։

Ինչո՞ւ վանականը կը լուացուէր այնքան յաճախ, ինչո՞ւ ան ձեռքը մէկի մը կամ բանի մը տալէն վերջ, մոլեռանդ պարսիկի մը պէս անպատճառ օճառը ձեռքը՝ լուացուելու պիտի վազէր. մաքրասիրութի՞ւն, սովորամոլութի՞ւն, հիւանդութի՞ւն։ Ամէն պարագայի բնականոն չէր Յուսիկ վարդապետին այս սովորութիւնը։ Բայց այս միակ զարտուղութենէն ի զատ, ամէն ինչ գերազանցօրէն կանոնաւոր էր վանականին մօտ։ Այս զարտուղութիւնը՝ վանեցին անոր մաքրասիրութեան վերագրած էր եւ ըստ այնմ տեղ տուած անոր՝ իր ֆօլքլօրին մէջ, «Յուսիկ վարդապետի չափ մաքրասէր» կ՚ըսէր ան՝ շատ մաքրասէր մէկու մը համար։ Եւ երբ «Յուսիկ վարդապետ կարեցար գլխուս» կ՚ըսէր ան մէկու մը, այդ կը նշանակէր թէ «մէկը» լուացուելուն չափը անցուցած էր։

Վանքին մէջ, Տէվկանց Երեմիա եպիսկոպոսէն վերջ, որ իր օծակիցը եղած է եւ աջ բազուկը, Հայրիկի  ամէնէն աւելի յարգած անձը, Վանքին միաբանութեան  մէջ, Յուսիկ վարդապետն էր։ «Նոր Նարեկացի մըն է ան, խօսքի Նարեկացի մը», սովոր էր Հայրիկ ըսել անոր համար։

Արդարեւ Նարեկի անձանձիր ընթերցող մը՝ վանականը զմայլելիօրէն իւրացուցած էր անոր ոճը, անոր  ոճին ճոխութիւնը, գունագեղութիւնը եւ ճկունութիւնը։ Անոր կրկնութիւններն իսկ ունէին Նարեկացիի  գեղեցիկ դարձուածքները եւ փոխնակ պակսեցնելու, կը փայլեցնէին արժէքը իր քարոզներուն։

Հայրիկ կը սիրէր երբեմն հանդիպիլ անոր, բանտը անոր հոգիին ծալքերը եւ անոնցմէ  իրեն համար դուրս բերել հանդարտութեան եւ համբերութեան ճառագայթներ։ Համբերութիւն եւ հանդարտութիւն, որ վանականն ունէր եւ երջանիկ կը զգար ինքզինքը եւ զոր ինք չունենալուն համար, այնքան ապերջանիկ կը զգար ինքզինքը։

Դէպի մայրամուտն ուրեմն, երբ իր խոկումներուն մէջէն զինքը դուրս կը բերէր Յուսիկ Վ. ի ձայնը, յաճախ աղօթքին մրմունջին միջովը, Հայրիկ սենեակէն կ՚իջնէր աղբիւրին գլուխը, վանականը խօսքի բռնելու եւ իր ձանձրոյթին կսմիթ մը տալու համար։

— Դուն չե՞ս ձանձրանար, հայր սուրբ։

— Բայց ինչո՞ւ, Սրբազա՛ն, ինչո՞ւ պիտի ձանձրանամ։

Եւ Հայրիկ կը զարմանար որ մենակեացը, աշխարհի վրայ ամէնէն աւելի ձանձրանալու կոչուած անձը՝ զարմանալի կը գտնար իր հարցումը։

— Ես կը ձանձրանամ, վարդապետ, եւ կ՚ուզեմ իմանայ գաղտնիքը, թէ ինչպէ՜ս, դուք հարիւր անգամ աւելի անզբաղ քան ես, չէք ձանձրանար։

— Ինչպէ՞ս թէ անզբաղ։

— Ի՞նչ կ՚ընէք։

— Կ՚աղօթեմ։

— Յետո՞յ։

— Յետոյ կը քնանամ։

— Ես ալ կ՚աղօթեմ եւ կը քնանամ։

— Դուք բաւական ժամանակ չէք ունենար աղօթելու։ Յետոյ ձեր քունը քուն չէ, ձեր քունը տեսակ մը թմրածութիւն է, որու մէջ ձեր միտքը կ՚աշխատէ նորէն, ան՝ իր կապը՝ երազի միջոցաւ կը պահէ աշխարհին հետ։ Իսկական քունը առանց երազի քունն է. իսկական երջանկութիւնը հանդարտ եւ անխռով քունին մէջն է, առանց երազի խորունկ քունին մէջ։

Վանականին խօսքերը մտմտուքի մը մէջ կը ձգեն Հայրիկը։

Հայրիկ մենակեաց վանականներու կեանքը դըժբախտ կը գտնէր ու ողորմելի եւ իր հեգնող լեզուին ծայրը միշտ խայթիչ խօսք մը ունէր այդպիսիներու համար։ Ան՝ օր մը, ըսած էր Յուսիկ Վ. ի համար թէ ան երկու գործ ունի, նախ բան մը չընել, յետոյ քնանալ։ Արդեօ՞ք վանականին ականջն ինկած էր իր այս խօսքը։

Այս կասկածը սկսած էր տանջել Հայրիկը։

Յետոյ, սխալ դատաստան մը ըրած ըլլալու զիղջը։

Վանելու համար թէ՛ մէկը եւ թէ միւսը, ան կը շարունակէ։

— Երջանիկ է՞ք ուրեմն, վարդապետ,

— Հարկաւ։ Չէ՞ որ երջանկութիւնը Աստուծոյ գերագոյն պարգեւն է, անոր ստեղծագործութեան բուն նպատակը։

Հայրիկ՝ հաւատաւոր մըն է, բայց լրիւ չի զգար, չի վայելեր այդ գերագոյն պարգեւը։

Ինչո՞ւ։

Արդեօք անո՞ր համար որ վանականին պէս բոլորովին կտրուած չէ աշխարհէն։ Արդեօք անո՞ր համար որ իր հոգին լեցուած է աւելորդ յիշողութիւններով, մինչ վանականինը բոլորովին տրամադիր մնացեր է բնութեան խորհուրդներուն, հաւատքի, յոյսի եւ սիրոյ։

Վերլուծելով Յուսիկ Վ. ի հոգին, Հայրիկ՝ վերլուծումներու անսպառ նիւթեր կը գտնէր իր հոգիին համար։ Ան կը զգար որ իր հոգիին շտեմարանը՝ լեցուն իր իտէալին համար Ան կը զգար որ իր հոգիին շտեմարանը՝ լեցուն իր իտէալովը եւ իտէալին համար իր սպառած ոգորումներով, յոյսերով եւ անոնց յաջորդող յուսալքումներով, լեցուն աշխարհիկ փոքրութիւններու եւ չարութիւններու յիշատակներով, այլեւս բաւական տեղ չունէր եւ չէր կրնար ունենալ այլեւս՝ այն երջանիկ եւ երկնային լաւատեսութեան համար, որպիսով լեցուն էր վանականին ինքնամփոփ հոգին։

— Բոլորովին երջանի՞կ կը զգաք ուրեմն ինքզինքնիդ — կը հարցնէ երկրորդ անգամ Հայրիկ։ Կարծես նուազ գրական, նուազ կտրուկ պատասխան մը ստանալու թագուն փափագով մը։

— Երջանիկ՝ ինչպէս Արարչին միւս բոլոր ստեղծագործութիւնները, ինչպէս վերջալոյսին այս շողը, ինչպէս երկինքին այս կապոյտը։

Հայրիկ՝ վանականին հետ աչքը կը դարձնէ դէպի վերջալոյսին շողը, դէպի  երկինքին կապոյտը։ Շողը, պահ մը աւելի փայլուն կը թուի իրեն, երկինքը քիչ մը աւելի կապոյտ։ Պահը, սակայն, կանհետի փայլակի մը պէս։ Հայրիկ ետ կը դառնայ։

— Հապա երբ լոյսին փոխարէն խաւար կայ եւ կապոյտին տեղ գորշ միայն – կ՚առարկէ Հայրիկ։

— Այդ հարցը մերը չէ, որովհետեւ Արարիչը մեզ չէ տուած ամէն գաղտնիքը լուծելու կարողութիւնը։

Վանականը ինքնավստահ է իր արտայայտութեանը մէջ, կտրուկ, բայց նաեւ ոգեւոր եւ խանդավառ։

Հայրիկ կը զգայ անգամ մը եւս որ իրեն կը պակսի վանականին խանդավառութիւնը, անոր կրօնամոլութեան խանդավառութիւնը։ Ան կը զգայ անգամ մը եւս, որ իր՝ ուրիշ բաներով այնքան լեցուն հոգիին մէջ անհնար է այլեւս նոր տեղ բանալ վանականը ոգեւորող  ըզգացումներուն համար։ Ան կը զգայ թէ իր տարբեր կեանքով ապրումը, իրեն կրնայ տալ այդ ապրումին սեփական բաւարարութիւնը միայն եւ թէ ինքը  ատով գոհանալու էր։ Մեծցած գործօն կեանքով, ան կը զգայ  որ նոր գործօններու պէտք  ունի իր հոգին զօրացնելու համար, իրեն վերապահուած բաւականութեան հասնելուհամար, նոր գործօններ  որոնք կայաններ դառնային իր հոգիի թռիչքներուն համար։ Փառքով մեծցած՝ ան նոր փառքերու պէտք ունէր՝ իր ձանձրացող հոգին զբաղեցնելու, իր սառած հոգին ջեռուցանելու համար։

Փառասէր մը՞ն էր Հայրիկ։

Բայց կարելի՞ է միթէ այս հարցը դնել առանձին եւ շեշտակի։

Աւելի շիտակ չէ՞ր ըլլար հարցնել։

Իտէալ ունէ՞ր Հայրիկ՟

Այո՛.

Իտէալին հասնելու համար ան պէտք ունէ՞ր գործի։

Այո՛։

Բայց կարելի՞ է միթէ գործը առանց գործօնի, առանց փառքի որ գործօններուն գլխաւորն է

Կարելի է գործի մը յաջողութիւնը, առանց սիրելու գործը, գործօնը եւ փառքը որ անոնց կը հետեւի։

Հայրիկ՝ փառքը կը սիրէր իր դրական եւ գործնական իմաստովը։ Փառքը կը սիրէր ան գործին սիրոյն, իտէալին սիրոյն համար։

Հայրիկ փառասէր մըն էր, որովհետեւ փառաւորուած մըն էր։ Եւ ոչ ոք այս աշխարհին մէջ չէ հասած փառքի առանց զայն սիրած ըլլալու։ Բոլոր մեծ մարդիկ փառքի ձգտած են, կամ իրենք փառքին ետեւէն վազելով եւ կամ փառքը իրենց ետեւէն  վազցնելով։ Հայրիկ այս վերջիններէն էր։

Հայրիկն ալ կը սիրէր վերջալոյսին շողը, երկնքին կապոյտը, ոչ անշուշտ Յուսիկ Վ. -ի չափ, որ ուրիշ բան չունէր սիրելու կամ շատ քիչ։

Ինչո՞ւ։

Վասնզի Հայրիկի հայեացքը այդ շողին վրայէն. այդ կապոյտին ներքեւէն  կը սահէր, կը սահէր դէպի գործը, դէպի գործօնը։ Այդ օրերուն անոր հայեացքը կը սահէր դէպի հեռուները, մինչեւ Արարատը, մինչեւ անոր ստորոտը, մինչեւ Լուսաւորիչի գահը, որ թափուր էր այդ օրերուն։