/149/ II. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՌԵՎՈԼՅՈՒՑԻՈՆ-ԴԵՄՈԿՐԱՏԱԿԱՆ ԴԻՐՔԱՎՈՐՈՒՄԸ 60-ԱԿԱՆ ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻ ՌՈՒՍԱՀԱՅ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔՈՒՄ ԵՒ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ՄԵՋ
/151/ ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ
ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԸ ՌՈՒՍԱՀԱՅ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ՀԱԿԱՄԱՐՏԵՐԻ ՄԵՋ
Նալբանդյանի կապը ժողովրդական մասսաների հետ: Նոր-Նախիջեւանը կապիտալիզմի ոլորտում: Զինակցություն ազգային-պահպանողական եւ ազգային-լիբերալ տարրերի հետ: Քաղաքային արհեստագործության ճգնաժամը: Քաղաքային մասսաների կապը շրջակա գյուղացիության հետ։ Նալբանդյանի շրջադարձը դեպի գյուղն ու գյուղացիությունը: Հակառակորդները Նալբանդյանի սոցիալական հենարանի մասին: Կ. Հայրապետյանի հաշտվողական ուղեգիծը: Նալբանդյանի պայքարը հաշտվողականների դեմ: Խալիբ-Հայրապետյան պայմանագրի բեկանումը։ Այվազովսկու շրջաբերականը։ Նալբանդյանի կոչը: Պայքարի գրական անդրադարձումը: Այվազովսկու պարտությունը։ Մի տասնամյակ անց։ Նալբանդյանը եւ քաղաքային երիտասարդության պրոգրեսիվ խավը: Դորպատի եւ Մոսկվայի հայ ուսանողության հակամարտը։ Նալբանդյանը որպես հայ առաջավոր ուսանողության պարագլուխ: Նրա վաղեմի «նիհիլիզմը»: Նալբանդյանի դիրքը Մոսկվայի ուսանողական «ժողովում»: Պետերբուրգի ուսանողական «ժողովը» եւ Նալբանդյանը։

Ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական բարձրակետից հետադարձ հայացք նետելով Նալբանդյանի անցած իդեական ճանապարհի վրա՝ դժվար չէ «տարբերանշել զարգացման երկու էտապ: Սկզբից եւեթ կղերա-ֆեոդալական ռեակցիայի դեմ պայքարող հայ դեմոկրատիայի մարտական դիրքերի վրա՝ Նալբանդյանը տակտիկական զինակցություն էր կնքում հայ ազգային-պահպանողական եւ ազգային-լիբերալ խմբակցությունների հետ եւ ի վերջո շրջադարձ կատարում դեպի Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի գյուղացիական ազգային-ազատագրական շարժումները, հանդիսանալով հայ իրականության մեջ ոչ միայն կղերա- աղայական, այլեւ ազգային-պահպանողական եւ ազգային-լիբերալ հոսանքների ու խմբակցությունների դեմ պայքարող ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական հրապարակախոսության հիմնադիրն ու ղեկավարը:
Հրապարակախոսի քսանամյա զարգացման ընթացքի մեջ անդրադա հանում է պատմական ժամանակաշրջանների այն հերթափոխությունը, /152/ որ՝ դիտում ենք ռուսահայ կյանքի մեջ հիսունականից վաթսունական թվակաները թեւակոխելիս:
Նալբանդյանի գործունեության սկզբնաշրջանը համընկնում էր Ռուսաստանի եւ Հյուսիսային Կովկասի կապիտալիստական զարգացման հետ: Նոր-Նախիջեւանի հասարակական կյանքը ամբողջովին պայմանավորված էր զարգացման ուղենշող այդ պրոցեսով:
Իր «Развитие капитализма в России» աշխատության մեջ, նկարագրելով այս երկրամասերի տնտեսական զարգացման բուռն թափը հետռեֆորմյան տարիներին, Վ. Ի. Լենինը գրում էր. «…տափաստանային ծայրերկրները հետռեֆորմյան դարաշրջանում կենտրոնական, վաղուց բնակված, Եվրոպական Ռուսաստանի գաղութն էին: Ազատ տողերի առաջ տությունն այս կողմերն էր գրավում վերաբնակվողների Վիթխարի հոծ սանք, որոնք արագությամբ ընդարձակում էին ցանքերը: Առեւտրային ցանքերի ծավալուն զարգացումը հնարավոր էր միայն այս գաղութների տնտեսական սերտ կապի շնորհիվ, մի կողմից՝ Կենտրոնական Ռուսաստանի, մյուս կողմից՝ հացահատիկ ներմուծող եվրոպական երկրների հետ: Արդյունաբերության զարգացումը Կենտրոնական Ռուսաստանում եւ առեւտրային երկրագործության զարգացումը ծայրերկրներում անքակտելի կապակցության մեջ են եւ փոխադարձաբար շուկա են ստեղծում մեկը մյուսի համար: Արդյունաբերական նահանգները հացամթերք են ստանում հարավից, վաճառաբանելով այնտեղ իրենց գործարանային արդյունքները, մատակարարելով գաղութներին բանվորական ձեռքեր, արհեստավորներ, արտադրության միջոցներ (անտառանյութ, շինանյութ, գործիքներ եւ այլն): Աշխատանքի այս հասարակական բաժանման շնորհիվ միայն վերաբնակները կարող էին բացառապես հողագործությամբ զբաղվել տափաստանային վայրերում, մեծ քանակությամբ հացահատիկ վաճառահանելով եւ հատկապես արտասահմանյան շուկաները: Ներքին եւ արտաքին շուկաների հետ ունեցած սերտ կապի շնորհիվ միայն այդպես արագ կարող էր ընթանալ այս վայրերի տնտեսական զարգացումը, եւ դա հենց կապիտալիստական զարգացում էր, որովհետեւ առեւտրային հողագործության աճման առընթեր նույնպիսի արագ ընթանում էր բնակչությունը դեպի արդյունաբերություն քաշելու պրոցեսը, քաղաքների աճման եւ խոշոր արդյունաբերության նոր կենտրոններ ստեղծելու պրոցեսը» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, 111, Եր. 314 եւ հետ:}:
Զարգացման այս պրոցեսը, մասնավորապես նաեւ Նոր-Նախիջեւանրա ու շրջակայքում, սկսվել էր տակավին նախառեֆորմյան շրջանում: Նոր-նախիջեւանցիները առեւտրական կապեր ունեին Աստրախանի, Մոսկ/153/վայի, Պետերբուրգի, Տագանրոգի, Բահմուտի, Խարկովի, Օդեսայի, Պոլսի եւ արեւմտաեվրոպական վաճառաշահ քաղաքների հետ, ուր արտահանում էին ցորեն, վուշ, երկաթ, յուղ, ճարպ, կաշի, բուրդ, խճճի, եւ այլն {Հմմ. Վերջը կիմանաք, Միջնավեպք հայոց ազգի պատմության, ՍՊԲ, 1863, էր. 74 եւ հետ.։}:
Հարավային Ռուսաստանի տոնավաճառներում նախիջեւանցիները գնում էին կամ ծախում մեծաքանակ բուրդ, մորթի, կաշի, մահուդեղեն: Նրանք դիմում էին Սիբիր յուղ գնելու համար, որ ապա տակառների մեջ լցրած՝ հանձնում Կամա—Վոլգա գետերի հոսանքին մինչեւ Ցարիցին, ուսկից նույն տակառները ցամաքային ճանապարհով հասցնում էին Կալաչ, Այստեղ ձգոս Դոն գետը, տանում-հասցնում Նոր-Նախիջեւան՝ Հայրապետյանների գետափնյա նավահանգիստը: Նողայի, Ղալմուղի եւ Թաթարի տափաստաններից նրանք հանում էին ձիերի երամակներ ռուս կամ օտար զորաբանակների համար. նույն այդ վայրերում նրանք կատարում էին բրդի, կաշվի, մորթու, ճարպի եւ յուղի գնումների մի մասը: Կապվելով Պոլսի եւ Անատոլիայի հետ՝ նրանք տարածում էին տաճկական ապրանքները Դոնի եւ Ազովի կողմերում եւ ի վերջո առեւտրական հարաբերություններ սկսելով Եվրոպայի հետ՝ նրանք ցորեն արտահանման գրասենյակ հաստատեցին Տագանրոգում {Հմմ. Եր. Շահազիզ, Պատմական պատկերներ, եր» 182 եւ հետ, եւ «Խորհրդային գրականություն», 1935, N 2, էր. 152:}:
Նալբանդյանի պատմելով՝ ամառվա եւ, մանավանդ, աշնանային ամիսների ընթացքում քաղաք էին մտնում շրջակա գյուղացիների անհամար սայլեր՝ ցորենով, սեխով, ձմերուկով եւ այլ ընդեղեններով բարձված: Աշնանը մորթվում էին բյուրավոր ոչխարներ, որոնց ճրագուն արտատանվում էր: Խոշոր հայ առեւտրականները զբաղված էին, գլխավորապես, հացի գործով: Նախիջեւանում եւ Ռոստովում կային նաեւ եվրոպական վաճառատներ, որոնցից մեկը հաստատվելով Նախիջեւանում՝ զբաղվում էր մսեղենի վաճառահանությամբ: Համեմատելով Ռուսաստանի ծովեզրյա քաղաքների հետ՝ Նալբանդյանը համարում էր Նախիջեւանը իր հարստությամբ շատ ավելի ակնառու ու ճոխ {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 347 եւ հետ., 206 եւ հետ., IV, եր. 321 եւ հետ.:}: Այդ քաղաքի հարուստների գլխավոր աղբյուրը, ասում էր Նալբանդյանը, առեւտուրն է: Ռուսական կենտրոնը մուծում է գործարանային իր արտադրանքը, գլխավորապես՝ մորթեղեն: Արտասահմանից ստացվում են բրինձ, պրովանս, պղպեղ ու գաղութային ապրանքներ: Դոնի ափին զբաղվում էին ձկնորսությամբ: Նշելով Դոնի գետափին կառուցված ամբարներն ու նավահանգիստները, ուսկից ցորեն, ընդեղեններ են լցվում առեւտրական նավերի մեջ, Նալ/154/բանդյանը գրում էր. «Պիտո է ասել, որ Նախիջեւանն յուր աշխարհագրական դրությամբ արեւմտյան Եվրոպայի եւ հացաբեր Ռուսիայի մեջ, կենտրոնական տեղերից մինն է. եւ այդ քաղաքի ամբարներից կշտանում են եվրոպական նավեր: Եթե այդքան մեծագումար հացեղենքը անմիջապես ուղարկվեին Եվրոպա, եթե մեր սիրելի ազգակիցքը Նախիջեւանի մեջ, հաշվատուն կամ գործակալ մարդ պահեին գոնե միմիայն Ֆրանսիայի Մարսեյլ քաղաքի մեջ, այն ժամանակ նոցա շահաստացությունը կրկնապատկվելու էր անշուշտ: Նվ միմիայն հացը չէր, որ գնում էր Եվրոպա, այլ երկաթ, յուղ, եւ կաշի, որոնց ա ու տուրքին ծանոթ են նախիջեւանցիք» {Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 355։}:
Առանձնապես պիտի նշենք բացառիկ այն դերը, որ խաղում էին Նոր-Նախիջեւանի հայ առեւտրականները Դոնի, Կուբանի, Ստավրոպոլի եւ, մասամբ, Թերեքի բազմաթիվ քաղաքների եւ գյուղերի տնտեսական կյանքում: Նոր-նախիջեւյսնցիները առեւտրական սերտ կապեր ունեին թե' կովկասյան լեռնցիների, թե՛ Հյուսիսային Կովկասի նորաբնակ ռուսների հետ: Լեռնցիների հետ առեւտուր զարգացնելու համար Ռուսաստանը տած կավին Պոտյոմկինի ժամանակ էր օգտվում հայերի ծառայությունից: Գեորգեւսկում այդ նպատակով կառուցվեց հայ առեւտրականների քարվանսարա (гостинный двор), եկեղեցի, ուսումնարան եւ այլն: Հռչակավոր էին, մանավանդ, Գեորգեւսկում կազմակերպվող տոնավաճառները, որ խոշոր դեր էին կատարում նոր-նախիջեւանցի վաճառականները, կենտրոնացնելով իրենց ձեռքում քաղաքի ամբողջ առեւտուրը եւ դիզելով ահագին հարստությոմն: Նշանակալից է, այնուամենայնիվ, որ նահանգական քաղաքի վերածված Գեորգեւսկի առաջին նահանգապետը նոր-նախիջեւանցի մի հայ էր՝ գեներալ Գասպարովը: Փոքր-ինչ հետո կագեւորություն ստացավ Ստավրոպոլը, ուր հիմնվեց Նախիջեւանից պատվաստված հայ գաղութ, կառուցվեց հայկական քարվանսարա, ստեղծվեց հայկական խանութների շարք (армянские ряды), հայկական փողոց, եկեղեցի, ուսումնարան եւ այլն: Ստավրոպոլի Дивное, Благодарное, Изобильное եւ այլն գյուղերի արգավանդ հողերից հայ առեւտրականներն ստանում էին ցորենի չտեսնված հարուստ բերք: Հացի առեւտուրը անցնում է հայերի ձեռքը: Լեռնցիները, գլխավորապես, զբաղվում էին անասնապահությամբ: Բուրդը, կաշին եւ մորթին գնում էր Նախիջեւան: Կովերի, եզների, ոչխարների հոտերը մորթվում էին այդտեղ, ուղարկվում Մոսկվա կամ արտասահման: Այս բազայի վրա ստեղծվում էր նույնիսկ արդյունաբերության հատուկ ճյուղ: Նախիջեւանում հիմնվում են ճարպի գործարաններ:
/155/ Նույն կարգի դեր էին կատարում նախիջեւանցիները նաեւ Հյուսիսային Կովկասի այլ վայրերում՝ Եկատերինոդարում եւ շրջակայքում: Չեռնոմորի բոլոր ստանիցաներում առեւտուրը նրանց ձեռներն էր անցած: Երբ ռուսները գրավեցին Անապան եւ հիմնեցին Նովոռոսիյսկը, Եյսկը, Արմավիրը, նախիջեւանցիները հաստատվեցին նաեւ այդ վայրերում, տիրելով տեղական արտադրանքների գնման եւ ռուս կամ արտասահմանկան շուկաներ արտահանման գործին: Առեւտրական տներ էին հիմնում նախիջեւանցիները նաեւ Հյուսիսային Կովկասից դուրս՝ Տագանրոգում, Ֆեոդոսիայում, Ազովում, Նովոչերկասկում, Վորոնեժում, Մոսկվայում եւ Պետերբուրգում:
Կարեւոր է նշել, որ առեւտրական կապեր հաստատելով Հյուսիսային՝ Կովկասի կամ Ռուսաստանի այլեւայլ վայրերի հետ՝ նոր-նախիջեւանցիները չէին խորթանում իրենց ծննդավայրին: Մեծահարուստ նախիջեւանցիների միջից ասպարեզ էին գալիս ազգի «բարերարներ», որոնք գումարներ էին կտակում հայրենի քաղաքին, դպրոց կամ եկեղեցի կառուցում այդտեղ եւ այլն: Նախկին եկեղեցական հոգաբարձության մեծ հարստությունը, զանազան քաղաքներում նրան հատկացված տներն ու կրպակներն այդ կարգի կտակների արդյունք էին:
Նոր-Նախիջեւանի «բարերարների» մեջ առավել տիպական էր Հարություն աղա Խալիբը: Նրա մի ոտը գտնվում էր Նախիջեւանում եւ Ֆեոդոսիայում, մյուսը՝ Մոսկվայում եւ Նիժնիում: Մի ձեռքով նա արդար-յուղ էր գնում Սիբիրի կողմերում, մյուսով վաճառում Ռուսաստանի ներքին նահանգներում կամ արտահանում Կ. Պոլիս, ուր ուներ առեւտրական խոշոր ձեռնարկություն: Յուր հարստությունը նա սկսել էր դիզել որպես վաշխառու եւ խնամակալ՝ որբերի, այրիների եւ նյութական նեղության մեջ ընկած մարդկանց ունեցվածքի հափշտակումով: Խալիբի համար եկամուտների մեծ աղբյուր էր սնանկացած առեւտրականների կեղեքումը: Մոսկվայում, Նիժնիում եւ այլուր գնած ապրանքների մի մասի արժեքի վճարում էր կանխիկ, մյուսի փակում մուրհակներով: Երբ մուրհակ ստորագրողներին անբախտություն էր պատահում - մեռնում էին, հրդեհի կեր լինում եւ այլն, ռուս վարկատուները խոշոր զիջումներ էին անում նրանց կամ նույնիսկ երեսի վրա ձգում նրանց մուրհակները: Ահա այստեղ էլ հենց սկսվում էր Խալիբի եռանդուն միջամտությունը: Նա հատուկ գնում էր Մոսկվա կամ Նիժնի, 3-10 տոկոսով գնում այդ մուրSակները եւ մագիստրատի միջոցով դաժանաբար «սաղացնում» դրանք՝ աճուրդի հանելով սնանկացածների կալվածները, գույքերն ու ապրանքները, շատ անգամ էլ հենց ինքը գնելով պարտատիրոջ էժանացրած ապրանքն ու գույքը: Այսպես սկսելով իր հարստության «նախասկզբնային կուտակումը»՝ նա առեւտրական խոշոր ձեռնարկությունների տեր /156/ դառնալուց հետո իսկ չէր մոռանում մուրհակների պայքաբեր գործը: Ավելացրեք սրան եկեղեցական ու վանական գույքերի ու գումարների չարաշահումները, գյուղացիների կեղեքումը եւ դուք կունենաք Խալիբի հարստացման աղբյուրների մոտավոր ցանկը:
Հին համաքաղաքացիների պատմածներով՝ մեծ եռանդի տեր մարդ էր Խալիբը, խորամանկ, քսակը բաց՝ կաշառք տալու համար, խղճից զուրկ, ուժի, զոռի տեր մարդ: Բայց հարստանում ու դիրք էր ստանում ոչ միայն խորամանկություն կամ ուժ բանեցնելով: Եթե գրասենյակում սնանկացնում ու մերկացնում էր իր ճանկերն ընկած զոհերին, գրասենյակից դուրս, փողոցում պատահած աղքատներին նվերներ էր տալիս աջ ու ձախ։ Իր դեմ տրտնջացողների աչքի փոշի ցանելու, իր ավազակությունները «ազգային բարերարի» հռչակով քողարկելու եւ մասամբ գուցե նաեւ իր մեղքերը քաված լինելու համար, ապօրինի կամ գողունի ճանապարհներով դիզած իր հարստությունից երբեմն նա բաժին էր տանում նույնիսկ «ազգային նպատակների» համար, այլ խոսքով՝ փորձում ազգը կաշառելով սվաղել հանցագործություններով սալահատակված իր անցյալը։ Եզակի չէր Խալիբի նկարագիրը. նրա դասակիցներն ու գործակիցները հանդիսանում էին նրա բնավորության ու մորալի տարատեսակությունները: Դարձնելով իր խոսքը դրանցից ոմանց՝ Մինաս Խալիպովի, տեր Եղիա Շապշնիկովի, Գեորգ Խոջաեւի եւ այլոց մասին՝ Ռ. Պատկանյանը գրում էր. «Ձեր անունը վագր է, միշտ ծարավ անմեղ արյունի, ձեր կյանքը ազգին միշտ թանկ կնստի. դուք ազգի արյունով ապրող եք, դուք՝ միշտ հալածող եւ սպանող եք նորա հավատարիմ հովիվներուն, ձեր գազանային անձը եւ ձեր կորյուններուն ապրեցնելու համար պետք է ամբողջ քաղաքի եւ գավառի բնակիչներու արյուն եւ քրտինք. ով որ ձեր գործի, ձեր ստրուկը չէ՝ նա ձեր արյունալի զոհն է. ով չէ սիրում ձեզ, նորա ճակատի վրա գրած է աքսոր, հալածանք եւ մահ» {Ռ. Պատկանյան, Երկեր, եր. 734:}:
Նալբանդյանի ժամանակ Նոր-Նախիջեւանի հայ գյուղացիներին պատկանած հողերը, ինչպես նաեւ քաղաքային կալված պտերերից ու շրջակա կազակներից կապալով վերցված բոլոր հողերը հերկվում էին՝ արդյունքի մեծագույն մասը — շուրջ 2 —3 միլիոն փութ հացահատիկ — Նախիջեւանի, Ռոստովի եւ Տագանրոգի «ցորենչիների» ձեռքով արտասահման արտահանելու համար:
Ցորենչիներին էին հանձնում իրենց արտադրանքի մեծագույն մասը նաեւ հայ գյուղացիները: Վաճառելիք հացահատիկների դիմաց գյուղացիներին նրանք տրամադրում էին վարկ եւ հարյուրներով պարկեր {Այստեղ հիշատակված փաստերն առավելապես վերցրել ենք Նոր-Նախիջեւանի եւ Հյուսիսային Կովկասի հայ գաղթավայրերի անցյալին լավատեղյակ Խ. Փորքշեյանի մեզ հաղորդած տեղեկություններից}:
Հողերը հերկում էին իրենք՝ գյուղացիները, լծելով 3-4 զույգ եզ: /157/ Կուսական հողերի հերկման համար պահանջվում էր 6—8 զույգ: Հնձելու եւ կալսելու ժամանակ Նախիջեւանի գյուղերը լցվում էին ռուս կամ թաթար վարձու հնձվորները, բերելով իրենց հետ գերանդիներ ու մանգաղներ:
Բոլոր այս փաստերը գուշակել են տալիս, որ Նալբանդյանի ժամանակ իսկ Նախիջեւանի գյուղացիությունը միատարր չէր: Կուլակային կամ ունեւոր գյուղացիների կողքին կային միջակ եւ աղքատ գյուղացիներ: Որչափ գյուղը կապված էր շուկայի հետ եւ միաժամանակ բանեցնում էր վարձու ձեռներ, հարստացողների կողքին կար եւ հետզհետե շատանում էր նաեւ սնանկացողների ու չքավորների թիվը: Գյուղացիների խոշոր մի մասն ընկնում էր պարտքերի տակ, դառնում կասկալատու հողատերերի եւ վարկատու վաշխառուների ու ցորենչիների շահագործման առարկա: Տակավին Նալբանդյանից առաջ էր ծնվել Նոր-Նախիջեւանում գյուղացիների ու կալվածատերերի սուր բախման պատճառ՝ դարձած ամ եկացավոտ հարցը՝ հողային հարցը:
Արդեն առիթ ենք ունեցել դիտելու, որ հողային հարցի շուրջը բորբոքված այս պայքարի մեջ Նալբանդյանը սկզբից եւեթ գյուղացիության կողմն էր: Սակայն սխալ կլիներ, կանխելով. Հրապարակախոսի հետագ. Հայացքները, պնդել, թե սկզբից եւեթ նա մոտենում էր Նոր-Նախիջեւանում ծագող հարցերին այն հայեցակետից, որ արծարծում էր հետագայում «Երկրագործության» էջերում:
40—50-ական թվականների ընթացքում, մինչեւ համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսի շրջանը, Նախիջեւանի եւ շրջանի բարօրության աղբյուրը նա տեսնում էր «վաճառականության» (այսինքն՝ առեւտրա-արդյունաբերական կապիտալի) եւ «մշակության» (այսինքն՝ վարձու աշխատանքի) զարգացման, այլ խոսքով՝ կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացման մեջ:
Այս մի շրջան էր, երբ տոգորված Նոր-Նախիջեւանի քաղաքային եւ գյուղական մասսաների շահերի պաշտպանությամբ՝ նա համատեղ պայքարի ճակատ էր հարդարում ազգային-պահպանողական կամ ազգայինլիբերալ հոսանքների այն մարդկանց հետ, որոնք դիմադրում էին տիրապետող աղայական-կղերական ռեակցիայի ուժերին: Այս հողի վրա է, որ գործակցության եզրեր էին մշակվում նրա եւ Գ. Պատկանյանի, Կ. Հայրապետյանի կամ Մ. Վեհապետյանի միջեւ:
Ինչ խոսք, որ պայքարի միասնական այս ճակատի առկայությունը չէր նշանակում, թե Նալբանդյանը եւ յուրայինները միասնական հոսանք /158/ էին կազմում պահպանողական կամ լիբերալ գործիչների հետ: Վերջիններիս հետապնդած նպատակները բուրժուա-դեմոկրատական նվազագույն պահանջի սահմաններից չէր անցնում: Զինակիցները սահմանազատվում էին Նալբանդյանից ամեն անգամ, երբ երեւան էր գալիս նրա «խռովարար» եւ «անխոհեմ» ոգին: Այդ ոգու դեմ, ինչպես տեսանք Այվազովսկու մասին խոսելիս, պայքարում էր լիբերալ Հայրապետյանը: Նույն այդ ոգու վտանգավոր ընթացքի մասին էր «մարգարեանում» Նազարյանի հետ միասին Մ. Վեհապետյանը: «Անխոհեմ» այդ ոգու դեմ զայրացկոտ խոսքեր էր ուղղելու նաեւ Գ. Պատկանյանը:
Հիրավի, զինակցելով ազգային-պահպանողական եւ ազգային-լիբերալ տարրերի հետ, Նալբանդյանը ի հայտ էր բերում տրամադրություններ, որոնք նրան զատորոշում էին զինակիցներից: Նա միտում էր ավելի հեռուն, քան հաճելի ու ցանկալի էր նրանց: Տակավին իր մղած համադեմոկրատական պայքարի շրջանում Նալբանդյանը արտահայտում էր մտքեր, որոնք անգոսնվում էին զինակիցների կողմից: Ակներեւ է, որ համատեղ պայքարի պահին իսկ նա ելնում էր սոցիալական ուրույն դիրքերից։
Կղերա-աղայական ուժերի դեմ ե՛ւ պահպանողականները, ե՛ւ լիբերալները երբեմն օգտագործում էին քաղա քի եւ գյուղի աշխատավորթյան ուժերը, բնավ ելակետ չունենալով աշխատավորության ուրույն շահերի պաշտպանության հոգսը: Մինչդեռ, ընդհակառակն, Նալբանդյանին մտահոգում էին հենց աշխատավոր այդ մասսաների շահերը: Համատեղ պայքարի այդ շրջանում նա ձգտում էր «ազգային թշվառության» հաղթահարմանը, առաջ մղում քաղաքի եւ գյուղի հարստահարված ու ճնշված, մասսաներին շահագրգռող պահանջներ:
Եթե, այնուամենայնիվ, պայքարի այդ շրջանում նա դրված էր Նախիջեւանի վաճառականության պահպանողական եւ լիբերալ դիմադիր տարրերի հետ զինակցելու խնդրի առաջ, դա հետեւանք էր այն իրողության, որ տակավին զորեղ չէր գյուղի եւ քաղաքի աշխատավորության սոցիալական ուրույն տարերքը: Նալբանդյանը սկսեց իր գործունեությունը մի ժամանակ, երբ ոչ միայն Նախիջեւանում, այլեւ ամբողջ Ռուսաստանում «հարյուրավոր տարիներ կալվածատիրական ստրկության մեջ գտնված ժողովուրդը» տակավին «ի վիճակի չէր ելնելու լայն, բացահայտ, գիտակցական պայքարի ազատության համար» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, XVII, եր. 87:}։ Այդ է պատճառը, որ ցարիզմին նեցուկ կանգնած ուժերի դեմ Նալբանդյանն առաջ էր տանում համադեմոկրատական պայքարը՝ հենված արհեստավորության եւ գյուղացիության տարերայնորեն դրսեւորվող շարժման վրա /159/ եւ միաժամանակ զինակցելով բուրժուազիայի դիմադիր տարրերի հետ:
Համատեղ պայքարի ընթացքում Նալբանդյանի ի հայտ բերած ունույն վարքագիծը մասնավորապես ազդանշում էր խոր այն ճգնաժամը, որ ապրում էր այդ պահին քաղաքային հայ արհեստավորությունը: Քաղաքային սպառեւտրի եւ արդյունաբերության մեր նկարագրած վերելքի պահին ասիական հին, համքարական արհեստավորությունը մահապարտ մի հասարակախավ էր սոսկ:
Ինչպես նշում էր Նալբանդյանը, նախիջեւանցիները մեծ մասով վաճառականներ էին. արհեստագործությունը փոքր տեղ էր բռնում Նախիջեւանում կամ կրում «ասիական» բնույթ, որով անընդունակ՝ բավարարելու շրջակա վայրերի ռուս բնակչության պահանջմունքը {Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 345։}:
50-ական թվականների վերջերին Նախիջեւանի տարեկան ապրանքաշրջանառությունը հասնում էր 8 700 հազար ռուբլու, որից Ռուսաստանից ստացվող մանուֆակտուրային եւ գործարանային ապրանքների բաժինը հասնում էր 5 500 հազար ռուբլու: Հասկանալի է, որ տեղական մանր արհեստագործությունը պիտի նահանջեր առեւտրա-արդյունաբերական կապիտալի առաջ {Նույն տեղը, IV, եր. 222 եւ հետ.:}:
Այս հանգամանքը հասկանալի է դարձնում այն անկումը, որին հասնելու էր քաղաքի մանր արհեստագործությունը հետագայում: «Հին արհեստները,- գրում էր ներկա դարի սկզբներին Եր. Շահազիզը,— պայծառությունը, դերձակությունը, ոսկերչությունը, արծաթպանություննր, կլայեկագործությունը, կղմինդրագործությունը, հացագործությունը եւ մյուսները համարյա թե վերացել կամ վերանալու վրա են, այնպես որ կարելի է ասել, թե նախիջեւանցոց մեջ ներկայումս ոչ արհեստներ եւ ոչ արհեստավորներ կան» {Եր. Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանը եւ նոր-նախիջեւանցիք, Թիֆլիս, 1903, եր, 173 եւ հետ.:}:
Իհարկե, չափազանցություն է ասել, թե 20-րդ դարի սկզբներին հայերի արհեստներն ու արհեստագործությունը արդեն իսկ վերացած էին քաղաքում: Դարբինները, փականագործները, ատաղձագործները, կոշկակարները, ոսկերիչները, արծաթպանները եւ գտակագործներն այդ պահին մեծ մասով տակավին հայերն էին: Խնդիրն այն է, սակայն, որ անհետանում էր հին, ասիական արհեստագործությունը, որի տեղը բռնում էին արտադրական նոր եղանակներ ու ձեւեր պահանջող արհեստները: Թե ինչպես էին անհետանում էին արհեստները, այդ մասին պատմում էր դեռ Նալբանդյանը:
/160/ Տեսանք, որ տակավին 50-ական թվականների վերջերին Նալբանդյանը գովաբանում էր Նոր-Նախիջեւանի կանանց թաթարական էին տարազը եւ, մասնավորապես, աղջիկների գլուխը ծածկող ոսկեկար ֆեսը, եւ ափսոսում, որ այդ ամենը «վերջացնում են օրիստ օրե»: Կես դար անց՝ այդ ամենից մնացել էր գրեթե միայն Հուշ: «Քաղաքումս այլեւս չկա կանանց գեղեցիկ աթլաս «վրայնոցը»,— գրում էր Եր. Շահազիզը,— որ, ինչպես ցույց է տալիս բառիս նշանակությունը, հագնում էին զգեստի վերայից, չկան աղջիկների ոսկիներով զարդարված «ֆեսերը», մարգար տազարդ «խուլաները» — գոտիներն արծաթյա ճարմանդով, գոգաթազարդ «փերչամբ աշին», «է թեկլու» երկու շար խոշոր, ոսկիները, որ տեր ողորմիսյի պես խաչաձեւ ձգում էին վրայնոցի վերայից, չկա, վերջապես, մարգարտահեռ «գերդանլիկը» — մանյակը եւ մարգարտաշար ակնակուռ խաչը, որ ձգում էին վիզները: Հին տարազից քաղաքում ներկայումս մնացել է միայն «փուռին», որ մի մետաքսյա Հաստ նկարեն կտոր է, որին մի տեսակ գլխարկի ձեւ տալով, վարպետորեն ամրացնելով եւ մազերը նորա տակ հավաքելով, դնում կամ կապում են գլխներին Նախիջեւանի պառավները» {Նույն տեղը, եր. 117:}:
Նալբանդյանի մանկության տարիներին Նախիջեւանի արհեստագործության արտադրանքի նշանավոր չափով սպառում էին Կովկասի լեռն• ցիները: Սակայն կովկասյան պատերազմները եթե ոչ խզել, գեթ թուլացրել էին լեռնցիների հետ եղած կենդանի կապերը: Արհեստավորության տնտեսական միակ հենարան մնաց քաղաքամերձ գյուղացիությունը: Ինքը՝ արհեստավորությունն իսկ դուրս էր եկել առեւտրա-վաշխառուական կապիտալի հարվածների տակ քայքայվող ֆեոդալական գյուղի միջից եւ շաղկապված էր գյուղացիության հետ՝ յուր կենցաղով եւ հասկացություններով, հասարակական-քաղաքական շահախնդրություններով:
Սկզբնապես Նախիջեւանի բնակչության մեծ մասը զբաղվում էր քաղաղաքապատկան հողերի մշակումով: Ունենալով իրենց տրամադրության տակ ընդարձակ եւ առաջնակարգ հողամասեր՝ Հայ գյուղացիները մեծ ջանասիրությամբ մշակում էին ապրանքային հացահատիկների ամենալավ տեսակները: Նախիջեւանի քաղաքաբնակչության մի մասը հողամշակման զբաղմունքը համատեղում էր արհեստագործության հետ: Հին քաղաքացիների ասելով՝ երկրագործության հետ քաղաքացիները կապված էին ոչ միայն Նալբանդյանի ժամանակ, այլեւ, մասամբ, նաեւ տափնյակ տարիներ հետո: Ոչ միայն Նախիջեւանը, այլեւ Անդրկովկասի եւ Արեւմտյան Հայաստանի հայաբնակ քաղաքներից շատերն ունեին գյուղատնտեսական աշխատանքով զբաղվող բնակչություն: Պատահական
/161/ չէ, երբ «երկրագործության» հեղինակը հարկ էր համարում անդրադառն այլ նաեւ քաղաքաբնակչության հողօգտագործման իրավունքին:
Քաղաքի եւ գյուղի տնտեսական կապերը սերտ մերձավորություն էին ստեղծում քաղաքաբնակ մասսաների եւ շրջակա գյուղացիների միջեւ: Այդ մերձավորությունն ակներեւ դարձավ, մանավանդ, դասակարգային համառ այն պայքարի շրջանում, որ Նախիջեւանի շրջակա հայ գյուղացիներն եւ քաղաքի վարի հասարակախավը տանում էին քաղքենի աղանեերի, ասել է՝ Ն.-Նախիջեւանի կալվածատիրական եւ առեւտրա-վաշխառուական վերնաշերտի դեմ:
Երես շուռ տալով կապիտալիստական վերելքի ուղին բռնած բոտժուազիայից, որի կողմն էին թեքված իրենց ձգտումներով մի ժամանակ նույնիսկ քաղքենի արտադրողներից շատերը, ի վերջո նրանք դիմաշրջվում էին դեպի գյուղը, այդտեղ նշմարելով իրենց վստահելի զինակիցներին եւ նրանց հետ մեկտեղ պայքարի մեջ որոնում իրենց փրկության ճանապարհը:
Բոլոր տվյալներից պիտի կռահել, որ քաղաքային վերնախավերի եւ շրջակա գյուղացիների հակամարտը հիմնականում առաջացել էր հողային, վարկային եւ առեւտրական շահախնդրությունների շուրջը: Տեղափոխելով հայ բնակչությանը Ղրիմից Դոնի ափերը՝ կառավարությունը հատկացրել էր նրան ընդարձակ հողամասեր: Քաղաքային մագիստրատի զավթել էր այդ հողերի մի մասը, 5 100 դեսյատին, հատկացնելով մասնավոր խուտորատերերին {Օգտվում ենք Նախիջեւանի քաղաքային համայնքի կողմից Կովկասի փոխարքա Մ. Ս. Վորոնցովին ուղարկված խնդրագրից, որի պատճենը ստացել ենք բժ. Մ. Աթոյանից:}: Գյուղացիները պահանջում էին վերադարձնել զավթածը: Սենատը վճիռ կայացրեց նրանց օգտին, բայց քաղաքային վարչությունը եւ անձնապես Խալիբը չէին կամենում կատարել Սենատի վճիռը {Տե՛ս ՀՍՍՌ Մատենադարանի արխիվ, 1849 թ., թղթապ. N 144, վավ. N 290, Հմմմ. նույն տեղը, եր. 314:}: Այսպես, տակավին 1858 թ. Նալբանդյանը գրում էր, թե Նոր-Նախիջեւանի մագիստրատը 20 հազար դեսյատին հող ուներ {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 360:}: Կենտրոնացնելով իրենց ձեռքում այդ հողերը՝ քաղաքի տերերը բարձր կապալավարձ էին գանձում գյուղացիներից: Մասնավորապես Ս. Խաչ վանքը եւս ուներ հողեր, որոնք խլված էին գյուղացիների ձեռից: Անձնապես Խալիքն ուներ մասնավոր կալվածք եւ հիշատակվում է նաեւ որպես ճորտատեր {Հմմ. Գ. քահ. Պատկանյան, Նոր-Նախիջեւանի պատմությունը, եր. 108:}: Մասամբ հենց իրերի այս դրության հետ էր կապված քաղաքային եւ գյուղական մասսաների տրտունջն աղայության եւ կղերի դեմ։ /162/ Հաց արտադրող գյուղացիության եւ հայ սպառող շուկայի միջեւ խցկվում էին, մյուս կողմից, քաղքենի վաշխառուներն ու գյուղատնտեսական մթերքների սպեկուլյանտ-գնորդները՝ ցորենչիները:
Ունեւոր քաղքենիների բոլոր այս շահատակություններից տուժում էին ոչ միայն գյուղացիները, այլեւ քաղաքային սպառողների լայն շերտերը: Ծայր առնելով գյուղացիների եւ քաղաքային մասսաների ֆեոդալվաշխառուական շահագործումից՝ մասսաների պայքարն ընդունում էր քաղաքային վերնախավերի շահերին ծառայող վարչական, դատաստաննական եւ անգամ եկեղեցական-կրթական օրգանների դեմ արծարծվող քաղաքiկան կռվի կերպարանք: Աղա Խալիբը, որի շուրջը կենտրոնանում էր տասնամյակներ տեւող այս պայքարը, խոշոր առեւտրական, կալվար՝ ծատեր եւ վաշխառու լինելու հետ միաժամանակ, անձնապես շահարկում` էր նաեւ քաղաքային վարչության եւ եկեղեցական գումարների հետ կապ: ված իր իրավասությունները: Ինչպես տեսանք, նրա ետեւը կանգնած էին թեմի եւ վիճակի աղայական-կղերական ռեակցիայի ուժերը, նեցուկ ուն ենալով Ներսես Աշտարակեցուն, Կովկասի փոխարքա Վորոնցովին, Եկատերինոսլավի նահանգապետ Սիվերսին, ներքին գործերի մինիստրությունն ու, հատկապես, ոստիկանության դեպարտամենտը: Խալիբի եւ յուրայինների հետ բախվում էին հայ ազգային-պահպանողականները՝ Գ. Պատկանյանի ղեկավարությամբ, լիբերալ բուրժուազիան՝ Կ. Հայրապետյանի գլխավորությամբ, շրջանի հարստահարվող հայ գյուղացիությունը եւ քաղաքի հայ աշխատավորությունը՝ առաջնորդ ունենալու դեմոկրատական դիրքերից մարտնչող Նալբանդյանին:
Նոր-Նախիջեւանի ներքին կառավարության ձեւը, ինչպես նշել էր տակավին Եր. Շահազիզը, զընդհանրապես աղայական լինելով, չի ճանաչել ոչ միայն գյուղացվոց իրավունքները, այլեւ արհամարհել է մինչեւ անգամ եւ քաղաքի ստորին դասակարգի աղքատների իրավունքները» {Եր. Շահազիզ, Նոր-Նախիջեւանը եւ նոր-նախիջեւանցիք, եր. 191 եւ հետ.:}: Քաղաքային մագիստրատի վարիչներն ընտրվում էին բացառապես քաջ ղաքի աղայական դասի ներկայացուցիչներից, որչափ վարչական պաշտոնների մեջ ընտրվելու իրավունքը մագիստրատը տալիս էր միայն «պատվավոր, նյութականապես անկախ մարդկանց, որ ասել է թե ընտրողական իրավունքը հատկացրել է աղաներին, որովհետեւ դոքա են եղել միայն նյութականապես ապահովված անկախ մարդիկը» {Նույն տեղը, եր. 192:}:
«Հետզհետե բանն այնտեղ է հասել,— գրում էր նույն հեղինակը,— որ ընտրողական ժողովներին, որոնց մասնակցելու իրավունք են ունեցել հավասարապես եւ քաղաքացիք, եւ գյուղացիք, հաճախ գյուղացիք չեն /163/ էլ հրավիրվել եւ նոցա «մոքոցների» եւ «եղոտ գլուխների», ինչպես կոչում են նոցա քաղաքացիք, ձայն ու քվեն բանի տեղ էլ ամենեւին չի դրվել, շատ անգամ նոցա շատերն էլ նկատի չեն առնվել» {Նույն տեղը:}:
Եկեղեցական գումարների խնդրոմ Նալբանդյանը կռվում էր քաղաքային եւ գյուղական մասսաների ոտնահարված իրավունքների պաշտպանության համար. վերջին հաշվով նա հարված էր հասցնում դասակարգային այն հարաբերություններին, որոնք ֆեոդալական հասարակության հրամանատարների ձեռքն էին տալիս աշխատավոր մասսաների հարստահարելու եւ նրանց վրա բռնանալու իրավունքը: Կղերը, հարկավ, նվիրագործում էր աղայական-վաշխառուական տարրերի ոտնձգությունները եւ, իր հերթին, կեղեքում ժողովրդի տգիտությունն ու դյուրահավատությունը: Մասսաների դժգոհությունը կուտակվել էր տակավին Նալբանդյանից. շատ առաջ, եւ այդ՝ ոչ միայն աղաների, այլեւ եկեղեցականներին դեմ: Չուխաճյանին ուղղած իր գրություններից մեկում Խալիբը հայտնում էր, որ Ներսես Աշտարակեցին տակավին Բեսարաբիայի եւ Նոր-Նախիջեւանի վիճակավոր եղած ժամանակ էր խռովել Նախիջեւանի «ռամիկ եւ ստորադաս» ժողովրդից: «Այսպիսի անձինք էին,— գրում էր աղան, որ երբեմն վիրաւորեցին զսիրտ հանգուցեալ Ներսէս կաթողիկոսին յաւուրս առաջնորդութեան, որ ամս չորեքտասան մնաց այնպէս եւ չկամ էր անգամ մի հայիլ ի վերայ հասարակութեան եւ քաղաքիս մերոյ, որ ի վերա ժամանակի ի քաղաքապետութեան մերում շիջուցաք զայն ամենայն ի բարին» {«Դիվան», եր. 357 եւ հետ.}: Խալիբը նկատի ունի այստեղ այն գժտությունը, որ անցել էր Ներսեսի եւ նախիջեւանցիների միջեւ տակավին 30 —40-ական թվականներին, երբ ժողովրդական հոսանքի գլուխ էր անցած «անհանգիստ» մարդու հռչակ ստացած Գ. Պատկանյանը {Հմմ. Աղ. Երիցյան, Պատմություն 75-ամյա գոյության եւ այլն, եր. 474 եւ հետ.։}: Պատկանյանի առաջ կերտ Նալբանդյանը եւս սկզբնապես արձագանքում էր ժողովրդական շարժմանը, որը պարբերաբար պոռթկում էր կղերի եւ աղայական դասի դեմ, չնայած մասսաների տրտունջը փարատելու ուղղությամբ լիբերալ-հաշտվողականների կողմից գործ դրվող հնարներին եւ չնայած քաղաքակյան այն հովանումն, որ տարածում էին Խալիբի ու Ներսեսի վրա իշխան Վորոնցովն ու Եկատերինոսլավի գեներալ-գուբերնատորները:
Դասակարգային այս կռիվների միջից ելած Նալբանդյանն այն մարդն էր հենց, որ կարողացավ ձեւակերպել ժողովրդական մասսաների պահանջները, հստակորեն պարզել դրանց սկզբունքային բովանդակությունը եւ դրանց իրագործման համար ոտքի կանգնեցնել քաղաքի եւ գյուհղի հարստահարված ու ճնշված մասսաներին ազնվական արտոնություն/164/ներ հափշտակած աղայական վերնաշերտի դեմ {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 280 եւ II, եր. 232 եւ հետ.:}: Թոթափելով արխիվների փոշին՝ Նալբանդյանը հանեց եւ հրապարակեց «Հյուսիսափայլ»-ում Եկատերինա II-ի եւ Ալեքսանդր I-ի ստորագրած այն հրովարտակները, որոնցով Ղրիմից Նոր-Նախիջեւան գաղթեցված հայ քաղքենիներին ու գյուղացիներին հատկացվում էին, մարդագլուխ 30 դեսյատինի սահմաններում, տասնյակ հազարավոր դեսյատինի հասնող բնակավայրեր, վարելահողեր, արոտատեղիներ, ձկնորսավայրեր, որոնց մեծ մասը ժամանակի ընթացքում դարձել էր խալիբների սեփականություն {Հմմ. նույն տեղը, I, եր. 338 եւ հետ.։}: Նալբանդյանը խորացնում եւ ծավալում էր մասսաների դատը՝ ճակատ հարդարելով այդ հողերը հափշտակած կալվածատերերի, այլեւ սրանց հետ դաշնակցած եկեղեցականների դեմ:
Տակավին նախիջեւանյան իր պայքարի շրջանում է, որ Նալբանդյանը կապ էր որոնում գյուղացիության հետ: Հանգամանք է այս, որ չի վրիպել անգամ նրա հակառակորդների ուշադրությունից: «Տրամաբանական գիտության հետեւողներուն հայտնի է,— գրում էր Այվազովսկին,— որ մարդիկ իրենց դատողությանցը մեջ շատ անգամ ասով կսխալին՝ որ պատճառ չեղած բանը պատճառի տեղ կդնեն: Այսպես նաեւ Նախիջեւանի երկպառակությանը իսկական պատճառ՝ ոչ թե եկեղեցական դրամներուն ազգային ուսումնարանի վերա գործածելն էր, ինչպես որ կասվեր, հապա այն հին ատելությունը եւ անողոքելի հակառակությունը՝ զոր իրարու դեմ ունեին մեկ քանի խոսքի տեր ու հարուստ անձինք, եւ նոցա Նախիջեւանի եւ գյուղերուն բնակչաց մեկ մասը, գուցե նաեւ մեծ մասը (ընդգծումները հեղինակինն են, Ա. Հ.). իսկ եկեղեցական խնդիրը լոկ պատճառանք ու առիթ էր՝ այն հակասությունն ավելի գրգռելու, եւ իբր թե օրինավոր ձեւ տալու նորա» {Այվազյան, Պատմութ. Խալիբյան ուսումնարանին ազգիս հայոց, եր. 132 եւ հետ.:}: «Արշալույս Արարատյան» թերթում տպված մի հոդվածում, որի գրողը երեւի դարձյալ Այվազովսկին էր, Նալբանդյանի մասին ասված է, թե նա թափում էր «յուր մթերյալ մաղձից դառնության ու զրպարտության թույները արյունաներկ գրչով առանց աստուծո երկյուղի ներսիսյան եպիսկոպոսաց, իշխանաց, վաճառականաց եւ հոգեւորականաց գլուխը» {«Արշալույս Արարատյան», 1867, N 819-20։}։
Այվազովսկուն կուսակից Բեկնազարյան վարդապետը, 1860 թ. վերջերին Նալբանդյանի հնդկական առաքելության մասին գրած իր մի թղթում, ասում էր, թե Նալբանդյանի կատաղի հակառակորդները հանդիսանում էին «ըստ մեծի մասին արք նշանավորք եւ ականավորք քաղաքին /165/ եւ գյուղօրէից նորուն» {Այվազյան, նույն տեղը, եր. 292:}։ Շատ գունեղ գծերով է արձանագրել Բեկնազարյանը նաեւ այն իրողությունը, որ Նալբանդյանին հակառակորդ հոսանքի պարագլուխ Խալիբի ուժը ոչ թե նրա պաշտոնական դիրքն էր, այլ «բարեգործ» աղայի այն «հանճարը», որի հորդառատ աղբյուրը նրա տրամադրության տակ եղած եւ ջերմեռանդ աջահամբույրների համար միշտ բերանբաց ոսկու քսակն էր: Արձանագրելով, որ Նալբանդյանին պաշտպանություն է ցույց տալիս նոր քաղաքագլուխ Հայրապետյանը՝ իր շահատակություններով ու բռնաբարություններով վանեցի Պողոսին հիշեցնող Բեկնազարյանը փորձում էր նվաստացնել նոր քաղաքագլխի նվաճած պաշտոնի արժեքը. «Գօլդովայն ոչ այլ ինչ է ի քաղաքին, բայց միայն հավաքող տարեկան հարկին, եւ գործէ իւրով խորհրդակցօք հանդերձ մասնաւոր աննշան արտաքին գործոց. կառավարութեան, մաքրելու զքաղաքն, ընդունէ ղեկաւորս ի զինւորաց տէրութեան եւ այլ այսպիսի գործս՝ որպէս տանուտէրն Վաղարշապատու եւ կամ թէ ռէս Մըկոն Ալիբեկլոյի: Այլ թէ ձայն Խալիպովի բարերարի ազգիս սասանեցոյց զոմանս, առաւել յայնժամ՝ որ երբեմն վարէր զպաշտօն գոլովայի Նախիջեւանայ, լաւ ի միտ առնուլ անկէ, զի այն զօրութիւն նորա ոչ թէ ի զօրու. թեան ուժոյ պաշտօնին իւրոյ, այլ իւր ինքեան իսկ- քանզի նա էր այդ կատարեալ խոտական, հանճարեղ եւ քաջ ընտրեալ ի բիւրաւորաց: Ահա այժմ թէ եւ չէ գոլովակ, սակայն նոյն ի նա որպէս յառաջն եւ եւս մարթի ասել բազմացուցեալ է համարումն մեծի յարգանաց իւրոց որպէս ի քաղաքի անդ, նույնպէս եւ յաչս ամենայն մեծամեծաց որպէս յերեկն եւ յեռանդն» {Նույն տեղը, եր. 292 եւ հետ.:}:
Հիսունական թվականների սկզբներին Նոր-Նախիջեւան այցելած Ջալալյււյնի ուշադրությունը այդ քաղաքում գրավում էր աղքատների բազմությունը: Բնական է, երբ Ջալալյանը այդ երեւույթը բացատրում էր մարդկային թուլությամբ, բայց երեւույթի նշումն ուշագրավ է ինքյան {Ջալալյան, Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստան, II, Եր. 462 եւ հետ.:}: Առեւտրա-վաշխառուական կապիտալը, քայքայելով մասսաների բարեկեցությունը, բանվորական ռեզերվ էր ստեղծում արդյունաբերական կապիտալի համար. սակայն վերջինս դեռ ի վիճակի չէր արտադրության մեջ առնելու այդ ռեզերվները: Թշվատության մեջ դեգերող այդ մասսան առայժմ միայն խտացնում էր դժգոհության այն մթնոլորտը, որ դտյացել էր Խալիբի եւ յուրայինների շուրջը: մի Կաթողիկոսին ուղղած բողոքագրի մեջ ինքը՝ Խալիքը եւս շեշտում՝ էր, թե Նալբանդյանի հնդկական առաքելության հոժարողները քաղաքին իշխանների վստահությանն անարժան «ռամիկ եւ ստորադաս» ժողովրդի /166/ մարդիկ են, որոնք թեկուզ եւ ստորագրեցին նրա լիազորության թուղթը, այնուամենայնիվ «ոչ զգիրս գիտեն եւ ոչ զզօրութիւն գրոցն» {«Դիվան», եր. 357:}:
Թե ո՞ւմ ներշնչումներով էր առաջնորդվում այդ պահին Հայրապետյանը, դրա մասին հետագայում տեղեկացնում էր Այվազովսկու՝ 1861 թ. ապրիլի 11-ին Էջմիածնի Սինոդի պրոկուրորին ուղարկած տեղեկագիրը, ուր ասված է. «Վնասակար գրգռութիւնք հակառակութեանց, որ ի բազում ամաց հետէ վրդովէին զխաղաղութիւն բնակչացն Նախիջեւանի, թէպէտ եւ հանդարտեցան առ ժամանակ մի յամին 1858, աւարտմամբ գայթակղական վիճմանցն որ յաղագս եկեղեցական գումարաց, սակայն յելանել Գաբրիէլի Պատկանեանց ի բանտէն Ռոստովի, եւ յանցանել Կարապետի Հայրապետեան եւ իւրոցն կուսակցաց ի գլուխ կառավարութեան քաղաքին, եւ ի գտանել Միքայէլի Նալբանդեանց զհամարձակութիւն առաջի նորընտիր վեհափառ կաթողիկոսին մերոյ (որպէս եւ ապա յա հաքել Գրիգորի վարդապետի Աղամիրեանց յԷջմիածնէ ի Նախիջեւան՝ բացարձակ իշխանութեամբ վանահայրութեան վանից Սրբոյ խաչին) բովանդակ ժողովուրդք քաղաքին եւ գիւղօրէիցն՝ գրգռեալք յայտնապէս ի հակառակորդացն ճշմարտութեան՝ ալեկոծէին երկպառակութեամբ ի գն ալ իմում անդր՝ ի սեպտեմբերի 1860 ամին: Քաղաքագլուխն Նախիջեվանի պարոն Հայրապետեան՝ խոստացաւ ինձ յայնժամ խնամ տանել խաղաղութեան քաղաքին. բայց ոչ միայն չեկաց ի խոստմանն, այլեւ առաւել եւս վրդովեաց զայն. որոյ վասն եւ կոչեալ ի նահանգապետէք Կատարինասլաւի, յանդիմանեցաւ ի նմանէ, եւ խոստացաւ չխառնիլ այլեւս ի խնդիրս եկեղեցական իշխանութեան»:
Ն.-Նախիջեւան քաղաքի լայն ժողովրդական խավերի հետ Նալբանդյանի ունեցած կապի ապացույց կարող է ծառայել սենատական գործի քննության ժամանակ նրա անցյալի ու վարքագծի մասին ՆորՆախիջեւանում կազմակերպված պաշտոնական հանրահարցման (повальный обыск-ի) արդյունքը: 1863 թվականին Նալբանդյանի համաքաղաքացիներից հարյուր մարդ — 31 վաճառական, գլխավորապես 3-րդ գիլդի կարգից, եւ 69 «քաղքենի», գլխավորապես արհեստավորներ — երդմնագիր են ստորագրով, վկայելով, որ բավականաչափ ճանաչում են նրան որպես գերազանց վարքի տեր եւ որեւէ վատ վարմունքի մեջ չնկատված մարդու: Հայտնում են, որ միանգամայն հավանություն են տալիս նրա վարքին, մանավանդ որ համայնքի կողմից Հնդկաստան գնալու համար լիազորված՝ ըստ ամենայնի արդարացրել է համայնքի վստահությունը {Տե՛ս Սենատական գործ, 2, եր» 348 եւ հետ.:}: Ակներեւ է դրական այն վերաբերմունքը, /167/ որ շարունակում էին ունենալ Նալբանդյանի նկատմամբ Ն.-Նախիջեւանի վարի խավերի մեջ, անգամ այն ժամանակ, երբ նա նստած էր Պետրոպավլովյան բերդում: Փոքր-ինչ հետո, 1864 թ., ներքին գործոց մինիստրին ուղղած մի խնդրագրում խալիբականները, խոսելով իրենց հակառակորդների մասին, հայտնում են, որ վերջիններս Նախիջեւանի ժողովուրդի մեջ «բավական բազմաթիվ հետեւողներ» գտան: Հակառակ իրենց ցանկության եւ սխալ լուսաբանումների, հակառակորդներն իսկ հավաստում են այն իրողությունը, որ Նալբանդյանը հանդիսանում էր հայ դեմոկրատիայի շահերի ու խոհերի արտահայտիչը: «Նոցա մեծ մասը չքավոր,— գրում են խալիբականները,— առանց բանի էությունը հասկանալու՝ իրենց տերություն անողների կողմը բռնեցին»: Խնդրագրի հեղինակները հայտնում են, թե Այվազովսկու դեմ կազմված հանրագրերի ստորագրվում են «տներու մեջ եւ քաղաքի փողոցներուն մեջ, առանց նայելու ոչ ստորագրողաց աստիճաններուն (sic!) եւ ոչ իսկ հասակին (sic!). այս եւս արին Նախիջեւանի բարեկարգ (sic!) բնակիչներ են գրեթե ծածուկ կերպով» {Այվազյան, Պատմություն Խալիբյան ուսումնարանին, եր. 367:}։
Արհեստավորական այն մասսաները, որոնց Ն.-Նախիջեւանում անմիջորեն հենվում էր Նալբանդյանը, անկարող էին վճռական դեր խաղալ քաղքենի վերնախավերի դեմ մղված պայքարի ելքը որոշելու տեսակետից: «Քաղաքի չքավորությունը,— գրում էր Լենինը 1906 թվականին,— չի ներկայացնում ո՛չ ինքնուրույն շահեր, ո՛չ էլ ուժի ինքնուրույն ֆակտոր՝ պրոլետարիատի եւ գյուղացիության հետ համեմատած: Վճռական դերը գյուտինն է՝ ոչ թե պայքարը ղեկավարելու իմասէ ով (այդ մասին խոսք անգամ չի կարող լինել), այլ՝ հաղթանակն ապահովելու իմաստով» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, XI, եր. 426:}: Պատահական չէ, որ միշտ ավելի եւ ավելի գիտակցելով գյուղացիական մասսաների կատարելիք դերը՝ Նալբանդյանը, ի վերջո, ոչ միայն երկրագործության մեջ որոնեց ազգի փըրկության «ուղիղ ճանապարհը», այլեւ հասարակական-քաղաքական իր հեռանկարների մեջ ավելի խոշոր ու անմիջական դեր հատկացրեց գյուղացիական մասսաներին:
* * *
Որքան ավելի խորանում էր համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսը եւ շեշտվում Նալբանդյանի շրջադարձը դեպի ազգային-ազատագրական շարժումն ու համառուսական գյուղացիական ռեւոլյուցիան, նույն/168/քան ավելի ակնբախ էր դառնամ լիբերալ-դեմոկրատական համագործակցության անկայունությունը … Ճորտատիրական ռեակցիայի հակագրոհը ակներեւ էր դարձնում, մասնավորապես, Ն.-Նախիջեւանի լիբերալ-բուրժուական այն տարրերի անկայունությունը, որոնց հետ գործակցում է էր Նալբանդյանը Խալիրի դեմ պայքարելիս: Այս մասին էր վկայում արդեն «հաշտության» այն պայմանագիրը, որը կնքել էին խալիբականները հետ հայրապետյանականները արդեն իսկ 1858 թվականին: Թեպետ եւ Ն.-Նախիջեւանի քաղքենի եւ գյուղացիական մասսաների բողոքները եւ նալբանդյանականների ձեռք առած միջոցները ամլության էին մատնում նաեւ այդ հաշտությունը, այնուամենայնիվ ընկրկելով ռեակցիայի առաջ՝ լիբերալներն ի վիճակի չեղան խզելու պայմանագիրը: Ավելին. Հայրապետյանը փորձում էր նույնիսկ «զգուշության» եւ «խոհեմության» քարոզներ կարդալ Նալբանդյանին:
1861 թ. դեկտեմբերին Նալբանդյանին ուղղված նամակում նախազգուշացնելով սպառնացող քաղաքական վտանգի մասին՝ Հայրապետյանը գրում էր նրան. «Միամիտ կաց, եղբայր, սիրտդ ամուր պահիր, աստված մեզ հետ է, իմ մասին եւս միամիտ եղիր … չեմ՝ խաբվելու … Միմիայն շատ կու խնդրիամ՝ ձեզ, պիտո է խոհեմությամբ, երկայնամտությամբ եւ համբերությամբ բան անել. մի նեղանաք, այժմ ամեն կողմից նայում են ձեզ եւ մեր վերա (թեեւ չենք արած բացի լաս - վից, ոչինչ չգիտենք, բացի ճշմարտությունից), ուրեմն պիտո է սգուշություն (sic!): Մեր բարեկամք ամենեքյան լավ են եւ անփոփոխ նույն հաստատ դրության մեջ են. դրսվանց կտոր մը պարկեշտություն, լուռ ու մունջ կենալ պետք է այսպիսի միջոցները» {«Անտիպ երկեր», եր. 378:}: Հայրապետյանի հաշտվողական «պարկեշտությունն» ակներեւ է նաեւ Ան. Սուլթանշահին ուղղած նրա նամակից: «Այստեղ եկել էր ի վերջ ապրիլի,— գրում էր նա,— կեներալ-քոբեռնատառն ու քուբեռնատուն, որոնց արժանացանք ընդունել մեր տանը նախաճաշիկի: Ժողովուրդը հանդարտ է: այժմ Չուչոփովի բամպվկի (sic!) եւ բուրթի բանն են խոսում … Պ. Ստեփաննոս Նազարյանցին խոնարհական ողջույն հիշեք եւ ասեք, որ միշտ ճշմարտասեր մարդիկ դատապարտված են մեր ազգի առաջեւ. ի՞նչ պետք է արած, ես մին լավ զենք ունիմ դոցա դիմաց կանգնելու, որ է համեստությունը եւ երկայնամտությունը. արդեն փորձը ցույց է տալիս, որ իմ զենքերը սկսում են հաղթել այն անմիտ բամբասողքը. շատ կարելի է, ժամանակով բամպիվք ու բուրթ դառնան Չոռչոփովի նման» {ՀՍՍՌ Գրականության թանգարանի նյութերից:}:
/169/ Մեր ձեռքի տակ կան մի շարք նամակներ, որոնք բացահայտում են Հայրապետյանի եւ Այվազ–Խալիբյան խմբակցության միջեւ հարդարվող նոր փոխհարաբերությունները: Այսպես, 1861 թ. դեկտ. 18-ին խալիբական Գեորգ Խոջայանը Խալիբին ուղղած մի թղթում հայտնում է, «Պարոն Հայրապետյանն սրբազանից (իմա՝ Այվազովսկուց, Ա. Հ.) գիր է ստացյալ դեկտեմբերի 3-ին գրած: Կու գրե սրբազանն թե շատ ուրախ եմ եւ շնորհակալ եմ վասն հաշտությանցն, միայն կու գրե թե ես ժողովրդոց հետ անբավականություն չունեի եւ կասե, որ կռաֆ Սիվերսեն գիր ստացա նոյեմբերի 18-ին գրած, կու գրե որ ես գնացի Նախիջեւան եւ երկպառակյալ ժողովուրդսն հաշտեցուցի եւ պարոն Հայրապետյանին հրամայեցի, որ գա առ Ձեր սրբազնությանն ի Թեոդոսիա ի տեսություն: Առաջնորդն կու գրե Հայրապետովին որ կսպասեմ ձեր գալստյանն եւ երես առ երես կխոսեմք. շատ տելիքաթնի գրել է, Հայրապետովին բարձրացուցել է եւ այլն: Հայրապետովն ալ պետք է երդա Քեֆե (=Ֆեոդոսիա), այժմուս պետք է կռաֆին գրե որ ուվոյլնաթ անե եւ յուր դիտավորությունը ծննդյան վերջին օրերն երդարվե (?) …»: Նամակի վերջում Խոջայանը Հարություն աղային գրում է. «Հայրապետովն հրամանոցդ գալույն կսպասե վասն յուր տալու օպետին (իմա՝ ճաշին, Ա. Հ.) համար: Երեկի տեր Եղիայն նորա կերդայ: Հայրապետովն կասե թե, արդյոք աղան երբ կուգա, որ մենք ալ մեմը նորա հրավիրենք, կասե, ճաշի»:
«Հաշտվողականությունը» միայն Հայրապետյանին չէ, որ ներգրավել էր, եւ միայն նա չէ, որ այս ժամանակ ճաշկերութային հանդիպումներ էր ունենում խալիբականների հետ: Հայրապետյանի վարքագիծը բնորոշ էր նրա համախոհների համար առհասարակ: Այսպես, մենք ունենք Եղիա Շապշնիկյանի՝ Գեորգ Խոջայանին 1865 թ. մարտի 1-ին ուղղած նամակը, որը հիմք է տալիս ասելու, թե նման տրամադրություններ ի հայտ էր բերում այս շրջանում նաեւ Գրիգոր Մալթիկյանը: «Անցյալ գիշեր,— հայտնում էր Շապշնիկյանը,— Գրիգոր Կարապետյան Սալթիքյանի տունն էի. բավական միջոց նuտանք, ես որ ասի թե ձեզ գիր գրելու են՝ պարտավորեց զիս որ իրմեն ալ ողջույն մը հիշեմ` ձեզ: Կզարմանա մեր վրան. ես ալ ասի իրեն թե օրինակ առ մեզնե եւ ուսվիր բարեկամության եղանակը եւ եղբայրության սերը որպես ըլալն»: Ուշագրավ է, ի դեպ, որ Նալբանդյանի վաղեմի բարեկամներից մեկը՝ Հարություն Կեոկչեյանն այս պահին Խալիբի համար դատապաշտպանի դեր էր կատարում: 1862 թ. ապրիլի 6-ին իր «բարերար» Հարություն աղային հղած նամակում Կեոկչեյանը հաղորդում էր. «Զամենայն զգործս Ձեր զդատաստանական ուղղեալ են եւ ուղղեն յօգուտ Ձեր, թէ աստ եւ թէ ի Ս. Պ. Բուրգ, որոց քաջ տեղեակ գոլով գրեմ եւ /170/ հայտնեմ վասն Ձերայ միամտութեան, որովհետեւ յայսոսիկ աւուրս եկն այսր Քոնտր ադմիրալ Սիմէն Իլիչ Զելեօնին, որոյ ի հարցունել նորա զտէնջ խօսեցայ բաւական արդեամբ զտէնջ, որ եւ ասաց, ուրեմն ես ջանացայց վասն գործոց նորա, որում եւ արժանի իսկ համարեմ: Այրս այս շատ սիրելի է յաչս մեծ իշխան Կոնստանտին Նիկոլաեւիչի, որ եւ ասաց յայսմ ամարան տեսցուք եւ զնա ընդ սրբազան Առաջնորդին Ձերոյ ի Ֆեոդոսիայ»:
Բամբակ ու բրդի մասին Հայրապետյանի պատմած բոլոր առակներն ապարդյուն անցան: Նալբանդյանի մեջքն այն մետաղից չէր, որ կարող էր ծալվել այդ կարգի արգումենտների բեռան տակ: Զուր էին ներկայացնում նրան Հայրապետյանի «կուսակցի» դերում: Փաստորեն Նալբանդյան–Հայրապետյան «կուսակցությունը» տակտիկական ժամանակավոր զինակցություն էր լոկ, կնքված աղայական–կղերական միացյալ ճակատի դեմ: Որչափ սրվում էր Ռուսաստանի ռեւոլյուցիոն կրիզիսը եւ շեշտվում Նալբանդյանի դիմաշրջումը դեպի երկրում արծարծվող գյուղացիական ռեւոլյուցիան, նկատելի էր դառնում լիբերալ բուրժուազիայի վերադիրքավորումը, նրա թեքումը կղերա-աղայական ռեակցիայի կողմը: Հայրապետյանի խոհեմության քարոզները նմանօրինակ թեքման հայտարարն էին հայ լիբերալ-դեմոկրատական բլոկի ճամբարում: Այվազովսկու կնքած Խալիբ-Հայրապետյան համաձայնագիրը կանխում էր լիբերալների եւ կղերա-ֆեոդալական ռեակցիայի ապագա մերձեցումը: Շարունակելով «խոհեմ» ու «զգույշ» իր վարքագիծը՝ 1861—62 թվականներին Հայրապետյանը երես դարձրեց նույնիսկ «Հյուսիսափայլ»-ից, որի չափավոր խմբագիրը, ժամանակավոր տուրք վճարելով երկրում արծարծվող կրիզիսին, մի պահ սկսել էր խիստ լեզու բանեցնել կղերի եւ մեծատունների դեմ … Նազարյանցին ուղղած նամակում Հայրապետյանը փորձում էր համեստության երասանակ դնել «Հյուսիսափայլ»-ի բերնին: Հանդիպելով ձախողման՝ նա դադարեցրեց նույնիսկ ամսագրին հղվելիք դրամական իր նպաստները: «Պիտո է մտածել,— գրում էր այս առիթով Նազարյանցը,— որ այդ քաղաքի (Նոր-Նախիջեւանի, Ա. Հ.) մարդիկը, ինչ բանը մինչեւ այժմ համարել են եւ ընդունել են իբրեւ ճշմարտություն, նույն բանը այժմ երեւում է նոցա ստություն, երբեմն եւ մերժելի» {Տե՛ս 1862 թ. ապրիլի 9-ին Հ. Սայաթնովյանին գրած նամակը, «Հանդես գրականության եւ պատմության», գիրք III, եր. 136}:
Դատապարտելով Հայրապետյանի եւ մյուս լիբերալների ընթացքը՝ Նալբանդյանը ջանում էր խափանել այն: Տեսանք, թե ինչ խոսքեր էր /171/ ուղղում նա հաշտվողականների դեմ տակավին 1858 թվականին «Նկատողությունք» հոդվածում: Հետագայում Սուլթանշահին եւ Բերբերյանին հղած իր ցուցումներով աշխատում էր նորոգել դրամական յուրացումների քննությունը: Ընդարձակ իր նամակներում մերկացնում էր լիբերալների դիրքն այդ հարցում {Հմմ. «Դիվան», եր. 301 եւ հետ., 333 եւ հետ., Նալբանդյանի՝ 1864 թ. հունվարի 1-ին Ա. Սուլթանշահին գրած նամակը եւ վերջինիս նամակը Գր. Նալբանդյանին:}: Մի նամակում նա մերկացնում էր հաշտության պայմանագրի հակաժողովրդական բնույթը: Հաշտվողականները, գրում էր նա, «բարյացակամ են պարտատիրոջը», «փրկում են նրա պատիվը: Օրինական ուժից զուրկ հաշտության համաձայնագիրը նա խորհուրդ էր տալիս բանեցնել … այլ պետքերի համար: Խալիբը հայտարարում էր, թե պարտքի գումարները 73,5 հազարից չեն անցնում, մինչդեռ սրանից պահանջում են կրկնակին ու ավելին, այն ժամանակ, երբ միայն հենց նրա անվան դպրոցի շենքը կառուցելու համար ծախսել է 152 հազար: Բարեգործական խաբուսիկ այս թվաբանությունը զինաթափ էր անում լիբերալներին եւ, ընդհակառակն, նոր թափ հաղորդում Նալբանդյանի եւ համախոհների գրողներին: Նրանք ցույց էին տալիս կառուցված ուսումնարանի անօգտակարությունը Նախիջեւանի եւ շրջանի պետքերին, մերկացնում նրա քաղաքական դերը, որակում այն որպես «անկելանոց» եւ «որջ»: Կամենալով հասարակության օգտին եւ նրա միջոցով օգտագործել եկեղեցական հասույթները՝ նրանք ենթադրում էին բացել Նոր-Նախիջեւանում այնպիսի մի դպրոց, որն ի վիճակի լիներ ծառայելու բուն ժողովրդի լուսավորությանը:
Հետաքրքրողը եկեղեցական գումարները չէին ինքյան, այլ չարաչար բռնաբարված սկզբունքը, ժողովրդի ոտնահարված իրավունքը: Ելնելով ժողովրդի կարիքներից եւ պահանջներից, քննադատելով նրա սնունից «հաշտություն» ստորագրող լիբերալներին՝ Նալբանդյանը հեգնում էր վերջիններիս, ասելով, թե նրանք վարվում են Խալիբի հետ, ինչպես առակի փութաջան այն արջը, որը քնած տիրոջը անհանգիստացնող ճանճից ազատելու համար քարաթափ արեց ճանճը՝ ջախջախելով միաժամանակ տիրոջ կառափը: Հենց այդպես էլ, ասում է նա, վարվեցին «ձախակողմյանները» (այսինքն՝ հայրապետյանականները, Ա. Հ.). պաշտպանելով «բարերարի» դատը՝ նրանք բարդեցին նրա պարանոցին այնքան ծախս, որ կբավեր հասարակության պահանջը գոհացնելու համար, այնինչ նա դեռ շարունակում էր պարտապան մնալ հասարակությանը. լավ խրատ այն մարդկանց, որոնք արահետ ուղին գերադասում են լայն պողոտայից: Անգիտացել են, որ դեռ սրանից չորս /172/ հազար տարի առաջ էր ապացուցվել Եգիպտոսում, որ կոր գիծը երկար է ուղիղից {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., IV, եր. 232 եւ հետ.:}: Նշավակ դարձնելով Հայրապետյանի եւ Ընկ. ստորագրած անիրավ համաձայնաթուղթը՝ Նալբանդյանը եւ նրա հետեւորդները վերսկսում էին ընդհատված պայքարը կղերի եւ աղայության դեմ:
Եկեղեցական գումարներից զատ, Նալբանդյանը առաջ էր քաշում Խալիբի դեմ քաղաքային ինքնավարության հետ կապված հաշիվների խնդիրը. «նրանց (խալիբականների, Ա. Հ.) իդեալը, նախատիպը, կիսաստվածը,— այսպես գրում էր Նալբանդյանը Խալիբի մասին,— 12 տարի կառավարել է քաղաքն առանց վերահսկողության, առանց որեւէ հաշվետվության, հասարակության վրա ամեն տարի դրվել են հայկեր ու կամայական տուրքեր» {Նույն տեղը, եր, 137:}:
Խալիբի գործունեությունը, հիրավի, չէր սահմանափակվում բացառապես Նոր-Նախիջեւանի եկեղեցական կամ քաղաքային հարցերով: Խալիբը կենտրոնական դեմք էր «ազգային» մասշտաբով: Կալվածատիրական եւ վաշխառուական կապիտալի այդ սարդը հանդես էր գալիս «ազգի» առաջ՝ «բարեգործության» վերարկուով պարուրված: Դեռեւս 40-ական թվականներին անզավակ մնալով՝ նա խոստացել էր զաղքատանոց» հիմնել համաքաղաքացիների համար: Աղքատանոցի տեղ հետագայում հիմնեց Ֆեոդոսիայի հայ եկեղեցին, դպրոցն ու տարանը: Նորատիան տպարանում շարվելու էին նրա «թախըմին» ծառայող Այվազովսկու պարբերաթերթերը:
Խալիբյան հիմնարկների ղեկավարները — Այվազովսկին,՝ Խ. Գալֆայանը եւ ուրիշներ — իրենց խոսքով եւ գրչով սփռում էին «բարերարի» համբավը: 1860 թ. Խալիբին գրած մի նամակում Գալֆայանը հայտնում էր, որ ջանք է թափել փառաբանելու նրա անունը Պոլսի հայերի մեջ, պատմելով ամենքին ու ամենուր դպրոցի գործունեությունը եւ «հերքելով» թշնամիների վատթար կարծիքը, «որ բազում յոյժ էին»: «Ոչինչ ընդհատ ջանիւք եւ զքաջափայլ անունէ իշխանիդ մերոյ վաստակեցայ, պատմելով առ մեծն եւ առ փոքրն առհասարակ, ի տունս եւ առ եկեղեցիս զազգասէր եւ զբազմագովելի ձերդ ձեռնարկութիւն, է հրավիրելով զեղբայրս մեր զՀայաստանեայցս ի սէր ձեր եւ նմանողութիւն» {«Լումա», 1905, N 5, եր. 113 եւ հետ.:}: Խալիբին գրած մի այլ նամակում, 1862 թ., Գալֆայանը շողոքորթության թմբուկից զատ հնչեցնում էր նաեւ ստրկամտության իր քնարը եւ հեղհեղում դարձյալ միեւնույն հանգերգը: «Այլ խնդացի յոյժ, յոյժ,— ասում էր նա,- ընդ այցելութիւն կայսեր ուսումնարան, եւ մանաւանդ /173/ ընդ բանս մեծարանաց, որ առ ձերդ ուղղեալ տէրութիւն: Պատմեցի զայդ առ ամենեսին ի Պօլիս եւ ամիրայք մեր զարմացան մեծապէս ընդ ընտանութիւն ինքնակալին ընդ ձեզ: Ցուցի մեծամեծաց եւ փոքունց առ հասարակ զպատկեր ձեր՝ զոր ես լուսով (ֆոտոգրաֆիայի) հանի. ամենեքին իսկ տենչական եւ խնդրեցին ունել առ իւրեանս զմի մի օրինակ պատկերիդ, իբրեւ զկենդանագիր հայրենապանծ իշխանի ազգի եւ բարերարի եւ այլն» {Նույն տեղը, N 6–7, եր. 111:}: Ուշագրավ են Գալֆայանի այն տողերը, որտեղ շեշտվում է ցարի բարեկամությունը Խալիբի հետ: Նոր-Նախիջեւանի հին քաղաքացիները մինչեւ այսօր իսկ լեգենդներ են պատմում այդ բարեկամության մասին եւ անգամ այն մասին, թե Պետերբուրգում Խալիբը ելումուտ ուներ ցարի մոտ՝ «առանց զեկուցման»: Ինքը՝ Խալիբն իսկ նպաստում էր նման լեգենդների տարածմանը: Դրա համար չէ՞ր հենց, որ նրա անվան ուսումնարանի երկհարկ շենքը բացվեց 1862 թ. սեպտեմբերի 8-ին՝ ցարական Ռուսաստանի սկզբնավորման հազարամյակին, զուգադիպություն, որ առանձին եռանդով վեր էր հանում Ֆեոդոսիայում հրատարակվող խալիբյան ռուսաբառ օրգանը {«Радуга», 1862, N 3, էջ 130 եւ հետ.:}: Կամ դրա համար չէ՞ր, որ նույնպիսի եռանդով Խալիբը եւ նրա արբանյակները Նալբանդյանի եւ նրա համախոհների դեմ քաղաքական ամբաստանություններ էին հղում ոստիկանության դեպարտամենտին:
Ընդառաջելով նախիջեւանցիներին՝ կաթողիկոսը Ս. Խաչի վանահայր կարգեց Աղամիրյան վարդապետին, պարտավորեցնելով սրան վանքում հիմնել «բուն ազգային դպրոց», չեզոքացնելով Խալիբյան դպրոցի ազդեցությունը: 1863 թ. ժամանելով Էջմիածին՝ Անանիա Սուլթանշահը — Նալբանդյանի մերձավոր համախոհը — կարողացավ է՛լ ավելի բորբոքել կաթողիկոսի եւ Այվազովսկու հակամարտը: Համախոսականներով եւ, մանավանդ, Կովկասի փոխարքայի հանձնարարականով սպառազինված՝ Այվազովսկին մեկնել էր Էջմիածին՝ «թյուրիմացությունները շտկելու եւ եպիսկոպոսական աստիճան ստանալու համար: Սուլթանշահի շնորհիվ ի դերեւ ելան վարդապետի ջանքերը: Գ. Պատկանյանը նշում է, որ իրեն հատուկ կատակաբանություններով Սուլթանշահը կարողացավ հասկացնել կաթողիկոսին նախիջեւանցիների բողոքը {Գ. Պատկանյանի «Հիշատակարան»-ը, եր. 660:}: Ձեռնադրության փոխարեն, Մատթեոսը հատուկ հանձնաժողով կազմեց Անդրեաս եպիսկոպոսի գլխավորությամբ՝ վարդապետի գործունեությունը տեղում քննելու համար: Այս նշանակում էր, թե կաթո/174/ղիկոսը հրաժարվեց վավերական ճանաչել Սինոդի եւ կառավարությանն կողմից հաստատված խալիբ-հայրապետյանական համաձայնագիրը:
Ալեքսանդր Թահիրովին գրած մի նամակում Խալիքը տրտնջով է որ կաթողիկոսը վերջնականապես երես է դարձրել Այվազովսկուց, մինչդեռ` սրան գովաբանում են «եվրոպացի բոլոր գիտնականները» եւ ունկնդրում ու հուսադրում Կովկասի փոխարքան եւ Թբիլիսիի «մեծապատիվ իշխանքն»՝ թե՛ հայ եւ թե՛ օտարազգի: «Բայց աւաղ հայոց ազգին եւ աններելի մեծամեծաց եւ իշխանաց Թիֆլիզու հայոց ազգին,-- ավելացնում է Խալիբը,— որք չկարացին մտաբերել զայն, որ սա (այսինքն՝ կաթողիկոսը, Ա. Հ.) երբեմն պատրիարգ էր Պօլսոյ մէջ։ հայոց ազգին զոր յետոյ տեղւոյն ամիրայքն իշխանութեամբ սուդանին արտաքսեցին ի պատրիարգութենէ եւ յետոյ զնա ընդրեցաք ընդհանուր կաթողիկոս կամ գլուխ եկեղեցւոյ» {ՀՍՍՌ Մատենադարան, Երիցյանի արխիվ, թղթապ. N 149, վավ.. 6:}:
Մեր ձեռքի տակ կա 1864 թ. օգոստոսի 24-ին Թահիրովի՝ Խալիբին ուղղած նամակը, ուր նա հասկացնել է տալիս, որ կաթողիկոսի թշնամիները իրենց ձեռները ծալած նստած չեն ո՛չ Թբիլիսիում, ո'չ էլ Էջմիածնում: Նրանք միջոցներ են ձեռք առնում լարելու կաթողիկոսի դեմ փոխարքային: «Միաբան եղբարքն չեն կամեցել ձանձրացուցանե: փոխարքա մեծ իշխանին, բայց օրերոս պետք է ստանվա նոցանեն փոխարքայի անվամբ որպես հարկն է թուղթ, այսպես տեղեկություն կա»: Թահիրովը գրում է, որ Էջմիածնի պրոկուրորը փոխարքային հայտնել է վանքի «միաբանից խղճալի դրությունը եւ գլխի (իմա՝ կաթողիկոսի, Ա. Հ.) անարգ շարժվիլն»: Հայտնում է, վերջապես, որ կաթողիկոսի դեմ է նաեւ Թբիլիսիի քաղաքագլուխը. «Մեր գլավա աղա Գալուստ Վարդանյանն (իմա՝ Շերմազանյանը, Ա. Հ.) ձեզ պես վեհանձնություն եւ արդարություն է ցույց տալի. տեսնենք ինչ կծագի, հակառակորդ կողմն շատ է աշխատում ընդդեմ արդարության»:
Ի վերջո, կաթողիկոսի դեմ պաշտպանություն խնդրելու համար Այվազովսկին մեկնեց Պետերբուրգ: Հավանորեն առանց ոստիկանության դեպարտամենտի ցուցմունքների չէ, որ 1865 թ. փետրվարի 19-ին նա Պետերբուրգում գրեց ու տարածեց մի շրջաբերական, ուր թվելով կաթողիկոսի օրինազանցությունները՝ քաղաքական հավատարմության կոչ էր անում հայերին: Պրովոկացիոն այս շրջաբերականի հանդիսավոր ընթերցումից հետո, վարդապետի կարգադրությամբ, կատարվում էր կայսերական մաղթանք …
Հայ եկեղեցու համար հաստատված «Պոլոժենիյե»-ն թեմական /175/ առաջնորդների նշանակման եւ պաշտոնազրկման հաստատումը վերապահում էր ցարին: Իր շրջաբերականում Այվազովսկին շահարկում էր: այս հանգամանքը կաթողիկոսին վարկաբեկելու համար: Կաթողիկոսը խախտել էր «Պոլոժենիե»-ն ոչ թե անձնական քմայքով, այլ` «ազգասերների» թելադրանքով: 1863 թ. նա կառավարությանը ներկայացրել: էր Թբիլիսիի ազգային-պահպանողականների կազմած եկեղեցականվարչական ռեֆորմների այն նախագիծը, որը ցարի հավանության դեպքում պիտի գործադրվեր «Պոլոժենիյե»-ի փոխարեն: Նախագիծը հայ եկեղեցին նկատում էր որպես էքստերիտորիալ մի կազմակերպություն, ենթակա բացառապես կաթողիկոսի միանձնյա վարչությանը: Նրան էր վերապահվում մասնավորապես վիճակավոր առաջնորդներ նշանակելու եւ հեռացնելու իրավունքը {Հմմ. Իզմիրլյան Մ., Տեղեկագիր կաթողիկոսական երկրորդ հանձնաժողովոյ առ ազգային ընդհանուր ժողովն, Կ. Պոլիս, 1883, եր. 62 եւ հետ.:}:
Կառավարությունն անուշադրության մատնեց թբիլիսցիների նախագիծը: Ներքին գործոց մինիստրը, ապօրինի համարելով նոր առաջնորդի նշանակումը, կազմեց իր կողմից մի հանձնաժողով, որը պիտի ստուգեր Այվազովսկու ընթացքը քննարկողների գործողությունները։ Միաժամանակ կառավարական շրջանները իրենց հայ գործակալների միջոցով ճնշում էին գործ դնում կաթողիկոսի վրա. կաթողիկոսին ուղղած մի նամակում, 1865 թ. հունվարի 25-ին, ցարական կամ երտոնի դեր ստանձնած Խ. Լազարեւը գրում էր. «Ի Ս. Պետերբուրկ ստացեալք: եղեալ լուրք եւ գանգատք թէ եպիսկոպոսն Անդրէաս ի Նախիջեւան անկանոնաբար առնէ զքննութիւն հակառակ հրովարտական եւ օրինաց, եւ թէ յէջմիածնէ այլ ոք առաքի ի Նախիջեւան: Վերին կառավարութիւնն ու նախարարութիւնն համարեն զայդ տարադէպ եւ անվայելուչ» {Տե՛ս «Մեղու», 1865, N 267:}:
Նամակագիրն առաջարկում էր հայ եկեղեցու վարիչներին՝ հնազանդել ցարական օրենքներին: Նա հասկացնել էր տալիս կաթողիկոսին, որ եթե նա չհպատակի կառավարության կամքին, կհեռացվի Հայրապետական աթոռից:
Այլ վերաբերմունք էին ցուցաբերում դեպի Այվազովսկին Պետերբուրգի եւ մյուս վայրերի հայ «ազգասերների»: Իր հուշերի մեջ Պ. Պռոշյանը հաղորդում է, որ շրջաբերականը «Հայ լուսամիտ մասը ձեռքե ձեռք էին շրջեցնում» {Պ. Պռոշյան, Հուշիկներ, եր. 253:}: Հիշում է այդ մասին նաեւ Աղայանը {Տե՛ս Ղ. Աղայան, Երկեր, III, Եր. 42 եւ հետ.:}: Շրջաբերականի դեմ պտույտ էր գործում պսեւդոնիմ մի կոչ, ուր պաշտ/176/պանության տակ էր առնվում հայ եկեղեցու եւ դավանանքի վտանգված անկախությունը: Բողոքելով «հավատը օրացույց շինած եզվիտ աբեղայի» թղթի դեմ՝ կոչի հեղինակը դիմում է հայերին. «Ձեր լռությունը այդպիսի ապստամբական գործի դեմ, տեղի կտա էսօր Այվազին, էգուց Կիրակոսին, մյուս օրը Մարկոսին՝ պատերազմ քարոզել մեր աթոռի դեմ եւ պատրաստել այն հերձվածի եւ բաժան-բաժանության անդունդը, որ սպառնում է կուլ տալ մեր ազգի կորած փառքի վերջին նշխարքը» {Տե՛ս Եր. Շահազիզ, Մ. Ղ. Նալբանդյանց, Մոսկվա, 1897, եր. 73:}: Կոչի մեջ գործածված՝ Նալբանդյանի համար բնորոշ մի քանի դարձվածքների առկայությունը հիմք է տվել այդ գրությունը վերագրելու Նալբանդյանին: Սակայն դժվար է, առանց դրական տվյալների, մտքի ու ոճի կողմից ընդհանուր առմամբ անհարթ ու անլվա այդ գրվածքը կապել Նալբանդյանի անվան հետ: Դրա վրա նկատելի է,- գուցե, Նալբանդյանի ազդեցության, բայց ոչ նրա գրչի հետքը {Կոչի երկու ընդլայնված օրինակը, Ռ. Պատկանյանի ձեռքով արտագրված, հանդիպում ենք նրա արխիվում (ՀՍՍՌ Գրականության թանգարան, Պատկանյանի արխիվ, թղթապ. N 248):}:
Նույն այդ անցքերի արձագանքը գտնում ենք նաեւ ժամանակի գրական նշանավոր երկի՝ Ս. Շահազիզյանի «Լեւոնի վիշտը» պոեմի մեջ: Պոեմն ակնարկում էր Այվազովսկուն, երբ գրում էր.

Խավար բռնավոր եւ ծնունդ դահճի,
Դահիճ արարքով եւ դահիճ հոգով,
Հովվում է հոտը մեր Լուսավորչի,
Անուղղա բարքով, թյուր քարոզներով:

Մեծ արվեստ ունի հրապուրանքի,
Եվ խորամանկ է այդ չար հոգին,
Որպես անդունդը օվկիանոսի
Գիտե բանտարկել յուր ահեղ գաղտնին:

Որպես գիշերի թանձրամած խավար
Նորա կրծքի մեջ անճոռնի միտքեր
Ալեկոծվում են. նա ստրկարար
Լսում է նոցա, պարզում է ձեռներ …

Շարունակությունը ամբողջացնում է «եզվիտ ինքնիշխանի» եւ չարագործ մատնիչի» կարկառուն դիմապատկերը եւ Լեւոնի կերպարով նկարագրում այն պայքարը, որ Նալբանդյանի ղեկավարությամբ վարում էր նրա դեմ ոտքի ելած ժողովուրդը.
Մթին ախտերով զբաղված է նա:
Կամի զբաղվել սիրտը քաղաքի,
/177/
Որ յուր հանցանքը անպատիժ մնա,
Որ նա առավել հասանե փառքի:

Բայց ժողովուրդը հոգով բարկացած,
Շատ վշտացած է գավազանի տակ.
Բողոք է կարդում ձեռք ձեռքի տված,
Պատրաստ է հանել նորան հրապարակ …

Կանգնում է Լեւոն, կամի բան խոսել,
Բայց լծած է կառք: Հովիվն շտապով
Դիմում է Հյուսիս, կամի գանգատել, որ
Որ օրենքն լինի նորան ջատագով:

Մինչ այդ Նախիջեւանի ներքին պայքարը գնալով սաստկանում էր: Դիմելով նոր-նախիջեւանցիներին՝ Գ. Պատկանյանն այս պահին գրում էր Պետերբուրդից. «Նոր-նախիջեւանցիք, լավ հասկացեք, մեծ պատերազմ կա ձեր առջեւ, քաղաքական պատերազմ, ազգամիջյան պատերազմ. ձեր թշնամիք զորեղ են, ձեր հակառակորդք համ՝ շատ են, համ էլ վարժ եւ նոքա շատ էլ համախոհներ ունեն, նոքա շատ վարժապետներ ունեն դուրսեն էլ, ներսեն էլ` ով որ ազգության թշնամի է, ձեր հակառակորդաց օգնական եւ բարեկամ է. դուք նրան չեք տեսնում, բայց նա ձեզ միշտ տեսնում է. դուք նորա ձայնը չեք լսում, նա ձեր ձայնը լսում է, նա ձեր ասածներու համար ականջները միշտ բաց է պահում, եւ ձեր ամեն մեկ քայլը, ասմ են մեկ ոտնափոխը նշմարում է, նորան հարկավոր է իմանալ քո ամեն մեկ որպիսությունը, թե ի՞նչ ես ուզում, ի՞նչ ես խմում, ի՞նչ ես գործում, ի՞նչ ես մտածում. նա հույս ունի, որ քո ավերակներու վրա շինե յուր բաղտավորությունը, նա ցանկություն ունի, որ չլինես, որ քո տեղը նրան մնա լայն ու արձակ. նա տիվ եւ գիշեր ուրիշ ոչինչ չէ մտածում, բայց եթե քեզ վնաս տալ, որ քեզմով հասարակությունն էլ, քաղաքն էլ վնաս քաշե, որ իրան միշտ կարոտ լինին, որ ինքը պետքական անձն երեւի: Դու շրջապատված ես ներքին եւ արտաքին լրտեսներով. քո ամեն մեկ ակնարկությունը հեռագրական նշանները նման տեղն են հասնում է թարթիլ ական: Այնտեղ հավաքվում են, այնտեղ. խորհուրդ են անում, որ քեզ որ կողմից եւ ավելի հեշտ կարողանան հարկանել, որ ուժդ կտրվի: Շատը այնպես մարդոց գործիք են, որ իրանք էլ չեն իմանում՝ թե ում համար են աշխատում: Դու չգիտես ասսասիններու որոգայթները, դու չգիտես պաթախչիներու մեքենաները. քո չորս պտույտը այնպիսի լարեր եւ թակարդներ են դրված, որ քո ամեն մեկ ոտք փոխելու ժամանակը կա մեկ անակնունելի վտանգ: Ուրեմն դու էլ քուն մի՛ լինիր, արթուն կա՛ց, զգուշացի՛ր, պահպանի՛ր քո անձն, որ հասարակության պահապան ես. քեզ ազատ /178/ պահե որոգայթներում են, որ հասարակաց բարօրությունը ազատ մնա վտանգներեն: Պատերազմի համար դուրս արի հանդես, որ քո թշնամու ձեոքեն խաղաղությունը խլես …» {ՀՍՍՌ Մատենադարան, Պատկանյանների արխիվ, թղթապ. N 137, վավ. N 67, թ. 6ա:}:
1865 թ. փետրվարի 9-ին Նախիջեւանից գրած իր նամակում Մինաս Խալիբովր Գեորգ Խոջայանին ուղղած՝ ներկայիս մեր ձեռքի տակ եղած մի նամակում հաղորդում էր, թե իրենց կուսակիցները՝ խալիբյանների ուրախության մեջ են հիմա. «Նոր արքեպիսկոպոս Հովհաննես Արշարունի եկավ կաթողիկոսեն իբրեւ առաջնորդ եւ երկու օր առաջնորդություն անել տվինք, որ ավելի եւս ամոթով վռնտենք: Ս. Պետերբուրգեն դեպեր եկավ կենեռալ կուպեռնաթոռեն Քոցեպուեն, Հայրապետովին վրա եւ Ռաստովի ուեզդնի նաչալնիքին վրա, որն որ եկավ մեր ժողովանքին մեջ հայտնեց 300 մարդոց մեջ եւ քահանայից որ չի համարձակին ոչ մեկին ընդունել իբրեւ առաջնորդ վիճակիս բաց ի Այվազովսկին, եւ եթե ոմն չի հնազանդի՝ Հայրապետովն պետք է լինի պատասխանատու: Խեղճ ողորմելի մեր քաղաքագլխո վրա մահուան դող եկավ դեպեշները կարդալու ժամանակին ժողովրդին մեջը … Հայրապետովի բոլոր տուները փակվել են, մեծ սգավորության մեջ են: Պերպերովը վաղուց է եկածը Փարիզեն, մեծ հիմարություն արավ շուտով եկածը, ոչինչ տեսած չէ եւ ոչինչ լսած»: Չնայած այս ամենին, Մինաս Խալիբյանը շատ էլ վստահ չէր, թե հաղթող կողմը խալիբականներն են, քանի որ սրանց դեմ ոտքի էին ելել քաղաքի մասսաները. «Երանի ձեզի,— գրում էր նա իր նամակի վերջում,— որ հեռու ես այն անիծյալ քաղա քեն, շատ գրելու բաներ եւ շատ ասելու բաներ ունեմ, բայց մնան այժմ, կարելի է վիճակներս կլավնա, հույսը մեծ բան է եւ մեծ քաջալերություն անբաղդության մեջ»:
1865 թ. մարտի 1-ին, նկարագրելով Ն.-Նախիջեւանում բորբոքված պայքարը, խալիբական տերտերներից մեկը գրում էր. «Նշմարեմ աստուած ինքնին եւս ոչ կարէ շիջուցանել զայս հրդեհ, մի քան զմի հզօր եւ զօրաւոր. ըստ Նարեկացւոյն տարակուսեալ կամք ի վերա երկուց ճանապարհաց եւ մնացել եմք ի մէջ հրոյ եւ ալեաց ծովու. մի կողմ սպառնայ հեղձուցանել, իսկ միւսն այրել: Ի գալ Յօհաննէս եպիսկոպոսի (խոսքը դարձյալ Արշարունու մասին է, Ա. Հ.) ես խորհուրդ ետու նմա սպասել ցտնօրէնութիւն նախարարին ու նա յանձն էառ. բայց խռովարար Սայադնովն հարկադրեաց նմա ի ընթեռնուլ զկոնդակ, նստիլ ի մէջ յԱթոռոյ եւ յիշատակել զանուն նորա ի պատարագի, շատ անպատութեամբ ընդունեցին ողորմելոյն, թեպէտ Հայրապետեանք ընդ իւրեանց քահանայից խորհեալ էին եւ պատրաստեալ զանգահարութեամբ /179/ խաչիւ եւ խաչվարաւ ընդունել, բայց միւս կողմնականք փակեցին զդուռն եկեղեցւոյ եւ չթողին անգամ մտանել յեկեղեցի … Այսպիսի աղմուկ, խռովութիւն եւ շփոթութիւն աստուած քեռի արասցէ. սպասեմք այս աւուրքս թնդանոթների ձայնի …» {ՀՍՍՌ Մատենադարան, Երիցյանի արխիվ, թղթապ. N 149, վավ. N 28:}:
«Թնդանոթի ձայնի» փոխարեն վրա հասավ Պետերբուրգից ստացված լուրն այն մասին, թե Այվազովսկին արձակվում է իր պաշտոնից: Հաշվի առնելով ընդհանուր դժգոհությունը՝ ցարը հոժարեց ազատել Այվազովսկուն այնքան աղմուկ հանած առաջնորդի պաշտոնից:
Վարդապետի պաշտոնավարության վերջին օրը զուգադիպեց նրա դեմք պայքարող կաթողիկոսի վերջին օրվան: Չուխաճյանը մեռավ՝ անտեղյակ վարած պայքարի դրական արդյունքին: Այս փաստն ուներ նկատի Ստ. Նազարյանցը, երբ 1865 թ. սեպտեմբերի 25-ին գրում էր Նալբանդյանին. «Սատակեցավ Այվազը, բայց մեռավ եւ կաթողիկոսը, առանց տոնախմբելու յուր Հաղթության տոնը, որ կայսերական հրամանով պատրաստված էր նորան» {«Լումա», 1904, N 6, եր. 269:}:
Չուխաճյանի, գուցե եւ Նազարյանցի համար կարող էր հաղթության օր լինել Այվազի «սատակման» օրը. Նալբանդյանը ավելի հեռուն էր միտում անշուշտ: Նրա համար հաղթության իսկական օր կլիներ միայն նման գործիչներ սնող ռեժիմի սատակում էր: Այվազովսկին հետագայում եւս շարունակում էր լինել այդ ռեժիմի հավատարիմ պահապաններից մեկը, այն զանազանությամբ միայն, որ կատարելով նոր մի շրջադարձ՝ հայ կյանքում նա հենվում էր հիմա ոչ միայն վաղեմի համախոհների, այլեւ նոր զինակիցների՝ լիբերալ բուրժուազիայի վրա: 70-ական թվականներին նրա անունը հիշատակվում էր արդեն կովկասահայ լիբերալ գործիչների շարքում: Նա գրավով էր աջ ֆլանգը ցարիզմ ի շահերին նվիրված հայ այն խմբակցությունների, որոնց «ձախ» ֆլանգը գրավում էր Գր. Արծրունին: 1877 թվականին Կ. Եզյանին ուղղած մի նամակում Գեւորգ Եվանգուլյանը, Թբիլիսիի հայ ազգային-պահպանողական բուրժուազիայի ազդեցիկ լիդերներից մեկը, թվելով Արծրունու քաղաքական բարեկամների անունները՝ գրում էր. «Ալ. Անանովի եւ Հով. Խատիսովի վրա մենք ոչինչ վստահություն չունենք։ Նոքա ներկայացնում են տերունական շահերը, նոցա մեջ տեսնելով եւ յուրյանցը … Ավելի լավ ճանաչելով այդ մարդոց եւ սրբազան Այվազովսկուն, երբեք ազգային գործերի մասին հետը չենք խոսի, փորձից իմանալով, որ մյուս օրը մեր խոսակցությունը իշխան Միրսկին կամ մի այլը գիտե» {Հմմ. Институт Востоковедения AH CCCP, Կ. Եզյանի արխիվային թղթերը։}:
/180/ Նոր զինակցության սուր ծայրը 70-ական թվականներին, ինչպես եւ դրանից առաջ, ուղղված էր, մի կողմից, ցարիզմի արտաքին քաղաջ, քականության, մյուս կողմից՝ նրա ներքին թշնամու՝ ռեւոլյուցիոն շարժման դեմ: Ռուս-տաճկական պատերազմի տարիներին բուրժուական լիբերալները հնձում էին այն, ինչ համառուսական ռեւոլյուցիոն կրե զիսի տարիներին ցանել էր կղերա-աղայական ռեակցիան: Եղած տարաձայնությունները երկրորդական հանգամանքներ էին արդեն ոչ միայն «ազատամիտ» Արծրունու, այլեւ նրա «խավարամիտ» դաշնակիցների համար:
Նման տարաձայնությունների քաղաքական իմաստը պարզ էր արդեն չներին: Տակավին 60-ական թվականների կեսերին է, որ կղերամիտ Հակոբ Կարենյանը գրում էր իր մի համախոհին, հայտնի հակաշանշյանական Գեւորգ վարդապետ Արամյանին. «Ժամ է արդ քաջ գիտել, թէ հայք ոչ ռուսական եւ ոչ կաթոլիկական, այլ միայն յեղափոխին (ընդգծումը հեղինակինն է, Ա. Հ.), յորում ըստ վարդապետութեան նորասիրաց ամփոփեալ պահին վասն մեր երկրաւոր եւ երկնաւոր թագաւորութիւն. երկնաւոր կրօնակցաց նորընդունելի կրօնի, եւ երկրաւոր օժանդակությամբ հաւատոյ՝ առանց բարի գործոց: Ցնորաբա՛ն վարդապետութիւն, կործանիչ ազգի եւ եկեղեցւոյ: Զիարդ բարւոյն զոր ոք ունի՝ քաջ ճանաչէ երբ կորնչէ: Այսօրինակ մոլորամիտ վարդապետութեամբ եւ սնոտի յոյսով պատրեցին երբեմն (սուտ մարգարէք) զժողովուրդն Իսրայէլի ընդդէմ տիրոջ ազգին, կսկծեցուցին զսիրտն տիրողաց, եւ այնու ածին յինքեանս զբարկութիւն աստուծոյ եւ մարդկան՝ յանկանգնելի կործանումն իւրեանց ցայսօր ժամանակի: Եւ ոյք իցեն հնարք զառաջս առն ելոյ այսօրիկ աղէտից: Ըստ իմ կարծեաց՝ միմիայն ճար է միաբանութիւն ամենայն ճշմարիտ ազգասիրաց հոգեւորականաց եւ աշխարհականաց. թողուլ միմեանց զյանցանս որ առ միմեանս. կոչել յասպարէզ զամենայն քանքարաւոր հոգեւորականս, խրախուսել զնոսա, քաջալերել, նաեւ աղաչել, առ ի գործ դնել զքանքար իւրեանց յօգուտ եւ ի պահպանութիւն ազգի եւ եկեղեցւոյ»:
Ռեակցիոն այս ստրատեգիայի հեղինակը շատ լավ էր հասկանում նաեւ Խալիբի ու նմանների դրամական զոշաքաղության երկրորդական դերը: Պայքարի միասնական ֆրոնտ հարդարելու համար, մտածոմ էր Կարենյանը, պետք է մոռացության տրվեն առտնին հաշիվները: «Թող կորչեն դրամք եւ դրամական հաշիւք. դիւրաւ մարթ է լնուլ զտեղի նոցա՝ եթէ գոյ ազգն: Այսուհետեւ պարտ է գիտել, զի որք ցանկան զկործանումն անձին՝ որ իւրովք քանքարօք կարէ զառաջս առնուլ /181/ նորաղանդութեան, են ի թուոյ տարածողաց զայն վարդապետութիւն՝ գիմակաւորեալ յայլ կերպարան. սատանայ ի կերպարանս օձի» {Այվազյան, Պատմություն Խալիբյան ուսումնարանին, եր. 395:}:
Ռեւոլյուցիոն «նոր աղանդության» դեմ պայքարելու խնդիրը 70ական եւ հաջորդ տասնամյակներին ավելի այժմեական էր հայ հասաՍակական վերնախավերի համար, քան դրանից առաջ՝ 60-ական թվականներին, երբ գրի էր առնում իր տողերը Հ. Կարենյանը, պարապ ժամերին գրականությամբ եւ գիտությամբ զբաղվող ճարպիկ այդ վաշխառուն ու սպեկուլյանտը, որն սկսեց իր գործունեությունը Թբիլիսիի փողոցներում թեզբեհ ու հողաթափներ վաճառելով ու ավարտեց իր մահկանացուն որպես քաղաքային ջերմուկների կապալառու, անմեռ հետք թողնելով Մ. Աղաբեկյանի «Ծիլն Ավարայրի»-ում ու Պռոշյանի «Հուշիկներ»-ում, ինչպես նաեւ Նալբանդյանի «Հռոմեական նամակ»-ում գծագրված ազգային ջոջերի պատկերասրահում {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., 11, եր, 377-80:}: Բնականաբար, ավելի քան առաջ, այժմեական պիտի համարվեր նաեւ «միության» կարիքը, որ զգալի էր դարձել ոչ միայն ազգի կղերա-աղայական թափթփուկների, այլեւ նրանց դիրքերը գրավող բուրժուական վերնախավի համար, որին, ինչպես իր ժամանակին Կարենյանին, եկամուտ եւ իշխանություն էին խոստանում, մանավանդ, ցարիզմի արտաքին քաղաքականության հետ կապված Հեռանկարները: Եվ այդ հեռանկարները չէի՞ն մասամբ, որ իշխան Միրսկիների ընդունարանն էին առաջնորդում ռեակցիայի մարդկանց:
* * *
Հակառակորդներն անգոսնում էին Նալբանդյանի «ջահելությունը», նրա եւ նրա կուսակիցների կապը «երիտասարդության» հետ: Մեղադրանքը բնորոշ էր մի դարաշրջանի համար, որի ընդերքում սուր հակամարտ էր առաջացել էին կարգերի փեշից կախված «հայրերին եւ նոր գոյավիճակի մուտքն ավետող «որդիների» միջեւ: Խալիբին եւ յուրայիններին հուզող «երիտասարդությունը» ֆիզիոլոգիական կատեգորիա չէր անշուշտ, այլ հին սերնդին հակադարձ, խորհող ու քննող, ակտիվ ու մարտունակ նոր հասարակախավ, որը գոտեմարտի էր բռնվել հին կարգերի ու ավանդների հետ, ջանալով ճանապարհ բացել նոր կարգերի ու հասկացությունների առաջ: Վերջին հաշվով, եթե ոչ միշտ իր ծագումով, գեթ իր գաղափարախոսությամբ՝ հասարակական «երիտասարդ» այդ խավը կապված էր քաղաքի եւ գյուղի աշխատավոր այն ժողովրդի հետ, որի շահերի մարտական արտահայտիչն էր հանդիսանում Նալբանդյանը:
/182/ Թե որքան անմիջական էր որոնող եւ պայքարող երիտասարդ այս սերնդի վրա Նալբանդյանի ազդեցությունը, այդ մենք տեսանք քննության առնելով «Հյուսիսափայլ»-ի եւ ընթերցողների առնչության հարցը: Սակայն այստեղ խնդիրը մեզ հետաքրքրում է ոչ թե հրապարակախոuի ունեցած ազդեցության, այլ նրա անմիջական կապերի, նրա առօրյա եւ կենդանի հասարակական-քաղաքական շփումների տեսակետից:
Ուշագրավ է Նալբանդյանի մտերմությունը Մոսկվայի ուսանող իր ընկերների հետ, ինչպես նաեւ անմիջական այն մասնակցությունը, որ ունեցել է նա ժամանակի ռուսահայ ազատախոհ ուսանողների կազմակերպման գործում:
Ռուս եւ հայ ուսանողության գաղափարական օրրանը Դորպատի համալսարանն էր: Լեզվի եւ գրականության, հայրենիքի եւ ազգության մասին ռուսահայ մտավորականության մեջ մուտք գործող ազգային եւ հայրենասիրական հայացքները գալիս էին անդրանիկ դորպատյաններից: Աբովյանին եւ Նազարյանցին հաջորդող դորպատյան ուսանողների սերունդը սնվել էր գերմանական կորպորացիաների իդեական այն մթնոլորտում, որի մեջ թափանցած էր 1848 թվականի ռեւոլյուցիայի շորշոփը: Այս դրությունը սկսում է փոխվել հիսունական թվականների կեսերից, երբ մասամբ ուսանողությանը եւս սկսում են անդրադառնալ 1848 թվականին հաջորդած ռեակցիայի տրամադրությունները: Ժամանակ էր այդ, երբ սկսում էր խամրել նաեւ Դորպատի հայ ուսանողության գաղափարականությունը: «Նոր եւ հին ուսանողների ձգտումների մեջ,— գրում էր Լ. Տիգրանյանը,- զանազանությունը շատ մեծ էր, ուղղությունը շատ տարբեր: Նորերից շատերի մեջ չկար ձգտում դեպի գիտությունը, հայությունը, հայրենիքում գործելու փափագը: Այս վերջին ցանկություններն արտահայտվում էին միայն խնճույքում, քեֆ անելիս …» {«Լումա», 1903, N 6, եր, 84:}: Միաժամանակ նվազում է հայ ուսանողների հոսանքը դեպի Դորպատ եւ ուժեղանում նրանց համախմբումը Մոսկվայում եւ Պետերբուրգում: Նալբանդյանի ուսանողական տարիներին մտավոր այս կենտրոններում է հենց, որ հատ համալսարանական երիտասարդության առաջավոր ջոկատները համակվում էին ռուս գիտության եւ գրականության պատվաստած իրատես եւ քննադատական մտածելակերպով եւ երկրում հասունացող քաղաքական արմատական տրամադրություններով: Ազգային-պահպանողական հայացքներով տարված «կենսուրախ» եւ «սիրատոչորդորպատյանները ծաղրում էին Մոսկվայի ու Պետերբուրգի «ցնորամիտներին» ու «պոլիտիկոսներին», ծանակում նրանց «փղշտացիությունը»:
/183/
Եղբարք, պետք է հայրենիք վերադառնամ
Ու մոսկվացիների պես փղշտացի դառնամ …
երգում էին ուսանողական «Gaudeamus»-ին եւ «Krampambuli»-ին արձագանքող թխամորթ բուրշերը: «Փղշտացի» մոսկովցիները պարտքի տակ չէին մնում. նրանք հղում էին «Էպիկուրի աշակերտներին» սպանիչ էպիգրամներ:

Թե ուզում ես գիտության
Մագիստրոսի աստիճան՝
Գնա մտիր դորպատյան
Բարձրագույն … սըրճարան.

Այնտեղ պետք չէ գիտություն,
Գրքեր, ուսում, աշխատանք,
Ուսիր միայն մեկ հմտություն,
Արաղ, գինի ու հեշտ կյանք:

Դորպատցիները զուրկ չէին ռոմանտիկ ազգասիրությունից, բայց նրանց ազգասիրությունն այն հեuանը չէր, որի վրա կարող էր սրվել երիտասարդության քննադատական միտքը: Նրանք պատկանում էին այն մարդկանց թվին, որոնց ազգասիրությունը ուռչում էր գարեջրային գոլորշիների ազդեցության ներքո, եւ պատահական չէ, որ Աբովյանի ժամանակներից եկող գաղափարական մղումների փոխարեն՝ Դորպատի շրջանավարտները ժառանգություն էին թողնում իրենց հաջորդներին ուսանողական կոլեկտիվին պատկանած խորովածի շամփուրներ միայն: Հարկավ, ուսանողական զվարթ հանդիպումներից չէին հրաժարվում նաեւ Մոսկվայի «փղշտացիները»: Սակայն նրանց հայրենասիրությունը սնունդ էր առնում ազգային կարիքների ռեալիստական ըմառնումից, տիրող կարգերի հանդեպ հանգում դիմադիր տրամադրությունների։
Ուսանող Նալբանդյանը մոսկովյան «փղշտացիների» պարագլուխն էր անշուշտ: Ազգակից դասընկերներին նա գերազանցում էր ոչ միայն տարիքով, այլեւ ունակություններով ու զարգացմամբ: Եթե հաշվի առնենք նաեւ նրա դյուրահաղորդ բնավորությունն ու ղեկավարողի բնական ձիրքը, հասկանալի կդառնա, որ նա էր հենց մտավոր եւ բարոյական այն բեւեռը, դեպի` որը հակվում էին նրանց սրտերը:
Նալբանդյանի հին ընկերներից մեկը, Հ. Բերբերյանը, վերհիշելով նրա ուսանողական տարիները՝ գրում էր. «Ի բնե բարի եւ համակրելի բնավորության տեր լինելով՝ նա յուր խելացի դեմքով, սրախոսությամբ եւ /184/ ընկերական վարմունքով բոլոր հայ ուսանողներին, նաեւ աշակերտներին (իմա՝ լազարիստներին, Ա. Հ.) յուր կողմը գրավեց: Թե հասակով եւ թե զարգացումով զանազանվելով յուր շրջապատողներից, նա բոլորի վրա միշտ ամենաօգտակար ազդեցությունն է ունեցել … Մյուս կողմից այժմ էլ, ինչպես եւ միշտ, յուր սուր, անսանձ լեզվի շնորհիվ, նա պատրաստում է իրեն հակառակորդներ եւ ոխերիմ թշնամիներ … Նալբանդյանցն առհասարակ ծայրահեղներից էր. նա սիրում էլ էր, ասում էլ էր բոլոր սրտով» {«Նոր-դար», 1891, N 138:}:
Բանտից գրած մի նամակում, վերհիշելով նույն այդ ժամանակաշրջանը, Նալբանդյանը լիրիկական հարցում է ուղղում Ա. Սուլթանշահին. «Հիշու՞մ ես անցյալը, երբ ջերմ ընկերական շրջանում գիշերներ էինք լուսացնում, ո՞ւր են այժմ մեր անատոմիա-պաթոլոգիական եւ ֆիզիկո-բժշկական նիստերը, գրքերը, տետրակները, խոսքն ու աղմուկը եւ որպես «այս ամենի անհրաժեշտ ատրիբուտներ՝ շշերն ու բաժակները» {Ե. Լ. Ժ., IV, եր. 162:}:
Բժշկական գրքերն ու տետրակները մեծ տեղ էին բռնում բնական գիտություններով տարված «ռեալիստների» կյանքում, սակայն բանտի պայմանները նամակագրին թույլ չէին տալիս ասելու, որ ուսանողական ժողովներում չէին զբաղված սոսկ բժշկական գրքերով ու տետրակներով: Նմասն ժողովներում առավել չափով քննվոմ էին հաճախ համալսարանական կամ ֆակուլտետային վարչության գործերը, ո.եակցիոն դասախոսների վերաբերմամբ բռնելիք վարքագիծը եւ այլն: Այս հողի վրա տեղի ունեցած բախումները ի վերջո դուրս եկան ակադեմիական նեղ սահմաններից եւ ընդունեցին քաղաքական երանգ:
Չափազանց բուռն, ու եռուն պիտի եղած լինի Նալբանդյանի ուսանող ղական կյանքը, մանավանդ 1857 թվականին: «Колокол»-ի էջերում հանդիպում ենք Մոսկվայի համալսարանի մի շարք լիբերալ պրոֆեսորների` Սոլովյեւի, Բոդյանսկու, Լեոնտեւի, Եշեւսկու եւ Չիչերինի «Պատմական հուշագիր»-ը, ուր նկարագրված են ուսանողական կյանքի՝ այդ տարում ընդունած բուռն ընթացքը, սկսած այն վայրկյանից, երբ միջամտելով համալսարանի ներսում տեղի ունեցած «հուզմոմն քներին»՝ ոստիկանությունը կոպիտ ու բռնի իր գործողություններով բորբոքեց ուսանողների ընդհանուր վրդովմունքը: Բանը հասավ դատարանին: Սակայն դատարանն արդարացրեց «անկարգ» ուսանողներին, որով նոր թափ ստացավ ուսանողների ակտիվությունը: «Այս անցքը առաջին անգամը լինելով իրենց միասնության միտք հուշարկեց ուսանողներին: Մինչ այդ նրանք չէին:նեցել ընդհանուր գործեր, ուստի եւ չէին լինում ոչ ժողովներ, ոչ /185/ դեպուտատներ … Ընկերների նկատմամբ գործ դրված բռնությունը ընկալվեց որպես ամենքին հասցված վիրավորանք: Քանի որ նախապես միջոցներ չէին ձեռք առնվել քննություն կատարելու համար եւ դեպքը սպառնում էր անհետեւանք մնալ, ամբողջ համալսարանը բռնվեց ալեկոծությամբ: Այն ժամանակ պ. հոգաբարձուն ուսանողներին առաջարկեց ամեն կուրսից երկուական դեպուտատ ընտրել, որոնք կարող լինեին մշտական հարաբերության մեջ մտնել վարչության հետ գործի ընթացքին Հետեւելու համար … Այդ օրվանից ի վեր նրանց մոտ արմատացավ ժողովներ եւ դեպուտատություններ ունենալու սովորությունը: Շուտով դրան միացավ ուսանողական գանձարկղի կազմակերպությունը, որի գլուխս էին անցնում ընտրվածները …» {«Колокол», 1862, No 162.}: Ուսանողները սկսում են սուլել ռեակցիոն պրոֆեսորների (Ա. Ա. Մայկով, Ն. Ա. Վարնեկ, Օրնատսկի) դավախոսությունները եւ ի վերջո պահանջում նրանց վտարումը եւ հասնում իրենց նպատակին: Հետագայում համալսարանի վարչությունը սկսում է վտարել «խռովարարներին», որով ուսանողների եւ վարչության հարաբեիրությունները գնալով սրվում էին:
1858 թվականը Մոսկվայի համալսարանի կյանքում նշանավորվեց նրանով, որ այդ տարում երեւացին ուսանողական ձեռագիր պարբերականներ: Դրանց մեջ առավել արմատական հայացքներով համակվածը՝ «Կայծ»-ը իր առաջնորդողում գրում էր. ««Կայծ»-ը պիտի հանդիսանա համալսարանական ռեֆորմի հազիվ արթնացած մտքի զարգացման արտացոլումը: Ո՞րն է «Կայծի»-ի ապագան: Ինչ մեզ է վերաբերում, ապա անկեղծորեն ցանկանում ենք, որ նա իրավունք ունենա ըստ կարելույն շուտ փոխել իր համեստ անունը, ավելի վեհաշուք դարձնի այն, օրինակ՝ Հրդեհ … Մեր կողմից պիտի օգտվենք մեզնից կախում տնեցած բոլոր հնարավոր միջոցներից, որպեսզի տարածենք մասսաների մասին ավելի առողջ հասկացություններ, որպեսզի հրահրենք եւ Հրդեհի վերածենք Կայծը» {«Голос минувшего», 1915, եր. 216:}: Փոքր-ինչ հետո, ռեւոլյուցիոն կրիզիսի տարիներին, ուսանողների անբավականությունները արտահայտվում էին մասսայական «խլրտումների» աղմկահույզ ցույցերի ու սպառնալիքների միջոցով: Համալսարանական ներքին հարցերից զատ, ուսանողները ներգրավվում են երկրի ընդհանուր խնդիրների, գյուղացիական հարցի, երկրի քաղաքական ազատագրման եւ հարակից այլ նյութերի քննարկման մեջ: Հաճախակի էին դառնում այն դեպքերը, երբ նման խնդիրների քննարկությամբ։ զբաղված հավաքույթներն ու ցույցերը ցրվում էին ոստիկանների ուժային ժան/186/դարմների անուններով: «Ան հանգիստ» ուսանողներին քաշում էին ոuտիկանատուն եւ նստացնում բանտ {Հմմ. «Колокол», NN 127 եւ 128:}:
Բոլոր այս իրադարձությունները խորապես ազդում էին հարկավ Նալբանդյանի վրա ոչ միայն այն տարիներին, երբ նա հաճախում էր Մոսկվայի համալսարանը, այլեւ հետագայում, երբ նա հեռացել էր համալսարանից, բայց շարունակում էր հաճախակի հանդիպումներ ունենալ համալսարանական ընկերների կամ համալսարանում ուսանող երիտասարդների հետ, առիթ ունենում կապելու նրանց զբաղեցնող ազգային խնդիրները Ռուսաստանի ընդհանուր քաղաքական կացության եւ ռուս ռեւոլյուցիոն շարժման ընդհանուր հարցերի ու խնդիրների հետ:
Ուսանող Նալբանդյանի մասին վկայում են, թե կարդում էր եւ ուսումնասիրում Բելինսկու, Չերնիշեւսկու, Դոբրոլյուբովի եւ եվրոպական ուտոպիստ-սոցիալիստների գրվածքները {Տե՛ս «Գաղափար», Աթենք, 1894, N 2, եր. 144:}, տեղեկանք, որի սկզբնաղբյուրը Նալբանդյանի ուսանող ընկերներն էին անշուշտ, հավանորեն՝ Սուլթանշահը կամ Բերբերյանը: Պատմում են, որ նման ժողովներում մեծ հարգ ուներ «Современник»-ը: Ան հավանական չէ, որ «փղշտացիների» ձեռքն ընկած լինեին եւ «Полярная звезда»-ի կամ «Колокол»-ի համարները: Հայտնի է Գ. Պատկանյանի վկայությունն այն մասին, որ Նալբանդյանը ռուս «նիհիլիստների խորթամիտ ուսմունքի» ազդեցության տակ էր ընկել դեռ` Հնդկաստան մեկնելուց առաջ՝ Լազարյան ճեմարանում պաշտոնավարելիս եւ ապա՝ Մոսկվայի համալսարանում ուսանելիս: Ընկնելով արտասահման՝ նույն ուղղությամբ նրան խրախուսել էին «նիհիլիստ» մի քանի հայեր, որոնց ծանոթ էր դեռ Ռուսաստանից {Հմմ. Եր. Շահազիզ, Տեր-Գաբրիել Պատկանյանց, եր, 115 եւ «Տեղեկագիր Գիտ. եւ Արվեստի ինստիտուտի», N 5, եր. 17 եւ ետ.: Դժվար է ասել, թե վերջին դեպքում ո՞ւմ նկատի ուներ Գ. Պատկանյանը: Հնարավոր է, որ աչքի առաջ ուներ Անանիա Սուլթանշահին ու Հովհաննես Բերբերյանին, որոնք հաճախ լինում էին արտասահմանում:}:
Գ. Պատկանյանը դատապարտում էր «ուղեկորույս» իր սանի «նիհիլիստական մոլորությունները». դրանք, ասում էր նա, այլ ինչ չեն, քան ցանկություն՝ բանալու գլխով ճանապարհ ապառաժի մեջ»: Կասկած չկա, որ Պատկանյանն այստեղ կրկնում է միայն ուրիշներից լսածը եւ ամենից առաջ՝ աննպաստ այն տեղեկանքը, որ Նալբանդյանի մասին (հրամցնում էր նրան դորպատյան տրադիցիաներով սնված իր բանաստեղծ որդին: Տակավին 50-ական թվականների կեսերին է, որ Ռ. Պատկանյանը «ծուռ» ընթացքի վրա գտնվող մեկն էր համարում Նալբանդյանին, որին, նրա կարծիքով, չի կարելի վստահել եւ որի հետ չի կարելի /187/ ունենալ ընդհանուր որեւէ բան: «Պետք չէ մեր ուխտը (այսինքն՝ շրջանը կամ ընկերությունը, Ա. Հ.) ամենայն օյին մարդիկ մտցնել»,– գրում էր նա Գ. Քանանյանին Նալբանդյանի մասին: 1856 թ. մարտի 5-ին նույն Քանանյանին ուղղած մի նամակում Ռ. Պատկանյանը գրում էր. «Եթե Նալբանդյանին հանձնած նամակս ստացել ես, ի հարկե որ զարմացմունքից զարմացմունք պիտի մտնել. մի՝ որ Նալբանդյանին (ընդգծումը Ռ. Պատկանյանինն է, Ա. Հ.) նամակ եմ հավատացել, երկրորդ՝ քո երկու զռլամա նամակներուդ մի ծեկլո պատասխան եմ գրում. վերջինը հասկանալի է առաջինով — վախեցա տալ նրա ձեռը այնպիսի մի նամակ, որ չէր այնքան ծանրակշիռ, բայց խնդրեմ, որքան կարելի է ուղղես իմ սխալը. ես միանգամայն մոլորվեցա, երբ որ տվի նորան Իսկանդերի նամակը դեպի այժմվա թագավորին, որ նա ձեզ հասցնե. խնդրեմ, հենց այս գիրս ստանալու րոպեիդ երթաս նրա մոտ (թեկուզ ջահաննամի մեջը), որպես եւ իցե հնարքով առնում այն վտանգավոր ծրագիրը (թերեւս պիտի չլինի՝ «ծրարը», Ա. Հ.), թե չէ, նորա ձեռին այն չար գործի է, եւ ինձ միամտացնել. Նալբանդյանին այստեղ (Պետերբուրգ, Ա. Հ.) գալու պատճառը ըստ ամենայնի ինձ հայտնի չէ, բայց ինչպես որ ինքն է ասում, իբր թե Օդիլիոնից մայրեր գնելու համար է եկել. ինչեւիցե. բայց դու աչքերդ բաց պահի. այդ թեեւ ազգասիրական խնդիր է, բայց՝ մեր կոորստյան դուռն է (ակնարկը երեւի վերաբերում է այն վտանգին, որ սպառնում էր «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակությունը «Գամառ-Քաթիպա» վերտառությամբ լույս տեսնող ժողովածուների տարածմանը, Ա. Հ.), լավ է, եթե մի ուրիշ մարդ եւ ոչ Նալբանդյանը ձեռն արկեր այդ սրբազան ձեռնարկությունը, վերջինի համար … Ինչ ասեմ մնացածը, կհասկանաս, ասելս այն էր, որ չի քնենք» {«Մուրճ», 1905, N 4, եր. 65:}:
Պատկանյանի այս գրությունը բացահայտում է քաղաքական այն տարաձայնությունները, որ կային արդեն իսկ այդ պահին նրա եւ Նալբանդյանի միջեւ: «Колокол»-ի այն համարը, ուր լույս էր տեսել Իսկանդերի,— այսինքն՝ Գերցենի,— նամակը Ալեքսանդր II-ին, Նալբանդյանի ձեռքը տալուց հետո, Պատկանյանին անհանգստացնում էր, ըստ երեւույթին, այն միտքը, թե Քանանյանին հանձնելուց առաջ Նալբանդյանը կարող էր կարդալ եւ քննության առարկա դարձնել իր բարեկամների շրջանում Իսկանդերի «վտանգավոր» նամակը … են «Ինքյան հասկանալի է,– գրում էր ցարին այդ նամակում Գերցենը,— իմ զինադրոշը Ձերը չէ,— ես անուղղա սոցիալիստ եմ, դուք ինքնակալ իմպերատոր: Բայց Ձեր եւ իմ դրոշակի միջեւ կարող է լինել ընդհանուր մի բան … սեր դեպի ժողովուրդը: Տվե՛ք հողը գյուղացիներին, /188/ դա առանց այն էլ նրանց է պատկանում: Լվացե՛ք Ռուսաստանի երեսից ճորտատիրական վիճակի խայտառակ բիծը, բուժեցե՛ք մեր եղբայրների մեջքի վրա եղած կապույտ սպիները — դեպի մարդը եղած ատելության այդ զարհուրելի հետքերը: Ազատություն տվեք ռուս խոսքին … Առաջին նվագ մեղ այդ էլ բավական է»: Պատկանյանին սարսափ էր ազդել ամենից շատ երեւի հենց նամակի մեր ընդգծած տողերը: Նա մտահոգված էր, թե Գերցենի ազատախոսությունը կարող էր վարակի օջախ դառնալ «Հյուսիսափայլ»-ի համար …
Ինչքան էլ սակայն մեծ լիներ Նալբանդյանի «նիհիլիստական» հարցասիրությունը դեպի Գերցենը, կասկած չկա, որ ուսանող Նալբանդյանի գրությունները չեն մատնում տակավին ռուս ռեւոլյուցիոն հրապարակախոսության ուղենշող ազդեցությունը նրա հայացքների վրա: Առայժմ` նրա մտքերն ամփոփված մնացին «Հյուսիսափայլ»-ի լեգալ հրապարակախոսության սահմաններում: Երկու-երեք տարի հետո է միայն, որ դեպքերի բերումով եւ անշուշտ նաեւ Լոնդոնի անլեգալ հրատարակությունների օրինակից խրախուսված՝ նրա մեջ միտք հասունացավ անցնել արտասահման եւ հիմք դնել հայ ռեւոլյուցիոն ժուռնալիստիկայի:
Հավանորեն Նալբանդյանը հետեւում էր Լոնդոնի հրատարակություններին տակավին 1858–59 թվականներին: Արտասահմանյան երկրորդ ուղեւորության ժամանակ գրված նրա «Ազատն աստված»-ը կարծես արձագան քում էր Օգարյովի «Свобода» բանաստեղծությանը, որ լույս էր տեսել 1858 թվականին էմիգրանական «Полярная Звезда»-ի էջերում.
Но если бы грозили бы беда и невзгоды
И рук для борьбы захотела свободы,
Сейчас полечу на защиту народа,
И если паду я средь битвы суровой
Скажу умирая, могучее слово:
Cвoбода! Cвoбода!
Ենթադրում են, որ Նալբանդյանի հանրածանոթ «Իտալացի աղջկա երգին» խթան էր եղել դարձյալ նույն պարբերականի 1859-ի համարում տպված իտալական պոետ Լ. Մերկանտինիի «Սապրիե» — «Հասկահավաք»-ի ռուսերեն ազատ թարգմանությունը {Տե՛ս Ե. Լ. Ժ.,, եր, 506։}: Անհավանական չէ նաեւ, որ Նալբանդյանը կարդացել էր նույնպես Գերցենի հոդվածը Միլլի «On Liberty» գրքի մասին, որը նա հիշատակում էր հետագայում «Երկրագործության» մեջ. այդ հոդվածը, ուր մուտք գործեց «Былое и думы»-ի մեջ, նախապես լույս էր տեսել «Колокол»-ի 1859 թ. NN 40—41-ում:
Չպիտի ենթադրել, թե միայն արտասահմանում հրատարակվող ռուս /189/ էմիգրանտների օրգանների միջոցով էր Նալբանդյանը ծանոթանում «նիհիլիստական» հայացքների հետ: Նա հնարավորություն ուներ տեւապես հաղորդակից դառնալու այդ հայացքներին նաեւ Ռուսաստանում լույս տեսնող հրատարակությունների եւ, ամենից առաջ, «Современник»-ի միջոցով: Արտասահմանում նա առիթ ուներ հանդիպելու կամ լսելու նաեւ առաջավոր մտքեր քարոզող այլ մարդկանց:
1859 թվականի ուղեւորության ժամանակ նա առիթ էր ունեցել հանդիպել: Արեւմուտքում իրենց ազգի գործերով կամ ընդհանուր մարդկության մասին հոգացող «գեղեցիկ եւ պատվական հոգու տեր մարդերի» {Նույն տեղը, 1, եր. 412:}, իսկ 1861 թվականին հայտարարում էր, թե գիտե հարգել նաեւ Օուենին, Պրուդոնին, Ֆուրյեին եւ այլն {Նույն տեղը, III, եր. 17:}:
Ուսանող երիտասարդության «մոլորությունների» դեմ պայքարելու, համար պահպանողական եւ լիբերալ տարրերը չէին շատանում «զրախոսությամբ»: Նրանք ձեռք էին առնում նաեւ ազդու միջոցներ: Հիսունական թվականներին Մոսկվայում եւ Պետերբուրգում ստեղծվեցին հայ ուսանողական կազմակերպություններ: Համալսարանի ուսանողներին թույլ էր տրվել ունենալ փոխօգնության դրամարկղ, գրադարան-ընթերցարան եւ այդ կազմակերպելու համար հատուկ հավաքույթներ՝ ուսանողական «ժողովներ»: Մոսկվայի հայ ուսանողական «ժողովը» հիմնվել էր 1858-59 ակադեմիական տարում: Դա, ինչպես վկայում են ժամանակակիցները, ունեւոր ուսանողների միություն էր, որ նպատակ ուներ օգնել չքավոր ընկերներին {Հմմ. «Մեղու Հայաստանի», 1865, եր. 110, ուսանող Եղիա Բաստամյանի նամակը:}: «Օգնության» պիտակի տակ «ժողովը» հայ ուսանողների մեջ տանում էր նաեւ քաղաքական աշխատանք: Ժամանակակիցներից մեկը՝ Աղ. Երիցյանը, գովասանքով է խոսում դրա մասին: «Շատերը,— գրում է նա,— պատկառանք կրելով ժողովից եւ ընկերական բարոյական դատաստանից վախենալով՝ զսպել են իրենց երիտասարդական կրքերը եւ առհասարակ հեռու են մնացել այն խլրտումներից, որոնց ենթարկվել են մոսկվայաբնակ մյուս ազգությունների պատկանող ուսանողները» {Աղ. Երիցյան, Նյութեր հայոց պատմության համար, Ա, Թիֆլիս, 1890, եր. 56:}: Ժողովի եռուն գործունեության ժամանակամիջոցը 1858–63 թվականներն էին: «Սակայն եւ այդ ժամանակամիջոցին,— պատմում է Երիցյանը,— Մոսկվայի հայ ուսանողների մեջ կային ոմանք, որ ոչ միայն չէին մասնակցում այդ ընկերությանը, այլեւ ծաղրում էին դրան: Նրանք պնդում էին, թե «ժողովը»՝ ոչ միայն օգտավետ չէ, այլեւ կաշկանդող ու սահման ասիակող հայ երիտասարդների զարգացումը եւ /190/ աշխարհայեցողությունը, եւ այդպես խոսելով, իրանք անտարբեր էին մնում դեպի մայրենի լեզվի ուսումը եւ առհասարակ հայությունը» {Նույն տեղը, եր. 57:}: «Ժողովի նիստերում,- պատմում է մի այլ ժամանակակից՝ Գաբր. Տեր-Հովհաննիսյանը,— ուսանողները զբաղվում էին հայերեն խոսակցությամբ, վիճաբանությամբ, արծարծում էին մի որեւէ գիտական կամ ազգայնական հարց, կարդում էին հայերեն հոդված, թարգմանություն, ռեֆերատ եւ այլն, կազմակերպում էին թատերական ներկայացումներ, զբաղվում էին երբեմն ուսանողական կենցաղի հարցերով եւ այլն» {«Արարատ», 1916, եր. 714:}: Հետաքրքրական է «ժողովի» 1859—60 թթ. աչքի ընկած այցելուների անունները,— Մն. Թիմուրյան, Հարություն Համասփյուռ, Հայրապետ Վարդազարյան, Տեր-Գրիգորյան, Միք. Շահպարոնյան, Հովհ. Խատիսյան, Գ. Քանանյան, Ս. Ստեփանյան (Խ. Ստեփանե), Գ. Տեր-Հովհաննիսյան (Քաջբերունի) եւ այլն:
Ժողովի ուղղությունը որոշելու համար մատնանշենք նաեւ, որ նրա հաճախորդներից երկուսը, Թիմուրյանը եւ Քանանյանը, մտնում էին այն «Գամառ-Քաթիպա» «ուխտի» մեջ, որի երրորդ անդամը Ռ. Պատկանյանն էր: 1860 թ. «ժողովում» կարդացվեց վերջինիս «Քաջ Վարդան Մամիկոնյանի մահը» պոեմը: Առանց խտրության՝ «ժողովին» հրավիրված էին դասախոսելու Ստ. Նազարյանցն ու Մսերը {Տե՛ս նույն տեղը, եր. 713 եւ 717:}:
Այս տվյալները բնորոշում են «ժողովի» բնույթը: Եթե, մի կողմից, այդ կազմակերպությունը ազգային զարթոնքի ծնունդ էր, մյուս կողմից՝ ուսանողությունը ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական խմորումներից հեռու պահելու միջոց:
Չնայած դրան, ինչպես երեւում է, ռեւոլյուցիոն տեղաշարժերի այս տարիներին ոչ միայն «ժողովի» շուրջը, այլեւ «ժողովի» ներսում իսկ չկար հայացք» երի ու նպատակների միասնություն, մանավանդ, նրա գոյության սկզբնաշրջանում: Այս է պատճառը, որ Նալբանդյանը եւ իր ընկերները, մուտք գործելով «ժողովը», աշխատեցին ազդել նրա անդամների վրա, կամենալով, կարծես, խախտել Ռ. Պատկանյանի այն նւսխազգուշացումը, թե իրենց «ուխտից» պիտի հեռու պահել «ամեն օյին մարդկանց»: Պատահական չէ, որ Ռ. Պատկանյանի համախոհ Քանանյանը, որին իրայինները հայ ուսանողական ժողովի «Հիմնադիրն» էին համարում, պայքարելով Նալբանդյանի դեմ՝ անվանում էր նրան «ավանտյունիստ» եւ «շառլատան», ակնարկելով դրանով, անշուշտ, նրա քաղաքական «անբարեհուսությունն» ու «նիհիլիզմը», որոնց մասին նրան, մասամբ, նախազգուշացրել էր դարձյալ Ռ. Պատկանյանը: Իր հերթին «Սատանա/191/յի պաշտոնական մեծ հանդեսի» հեղինակը Քանանյանին ուներ նկատի, դուրս բերելով դեւերի արբանյակների մեջ Քանանի ուրվականը {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 213 եւ հետ.:}: Պայքարը Քանանյանի եւ Նալբանդյանի հետեւորդների միջեւ այնքան զորեղ էր, ըստ երեւույթին, որ դրա արձագանքները չէին մարել անգամ տասնյակ տարիներ անց, երբ արծարծված էր «ժողովի» հիմնադրության 40-ամյակը տոնելու խնդիրը {Հմմ. Եր. Շահազիզ, Սմբ. Շահազիզյանի կենսագրությունը, եր. 74:}:
Որ Նալբանդյանն անվերապահ մերժողական դիրք չէր ունեցել դեպի «ժողովր», գեթ նրա գոյության սկզբին, քանի դեռ չէր հեռացել համալսարանից կամ կտրվել համալսարանական ընկերների շրջանից՝ երեւում է նրանից, որ «Հյուսիսափայլ»-ում լույս էին տեսնում նրա ստորագրությունը կրող խրախուսանքի խոսքեր «ժողովի» նախաձեռնությամբ կազմակերպված ուսանողական թատերախաղերի մասին: Իր հերթին, «ժողովը» եւս չէր գոցում իր դռները Նալբանդյանի եւ նրա կուսակիցների առաջ: Ժողովի ներսում Նալբանդյանն ուներ ուսանողական իր խոսքը: Ինչպես հաղորդում է Խ. Փորքշեյանը, Հ. Բերբերյանի բերնից ինքը լսած է եղել Մոսկվայի իրենց «խմբի» մասին, ուր «գլխավոր դերը խաղացել են Նալբանդյանը եւ Սուլթանշահը … Եռանդն ու կիրքը Նալբանդյանի մեջ պետքից ավելի էին, Սուլթանշահը նրա հանդեպ կատարում էր «զսպողի» դեր»:
Հ. Բերբերյանը եւ Ան. Սուլթանշահը Նալբանդյանի խմբի աչքի ընկնող դեմքերն էին: Նշում ենք իր ուսանողական տարիներին Նալբանդյանի նրանց հետ ունեցած համագործակցության մասին մեր ունեցած տեղեկությունները:
Բերբերյանը մտել էր Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը Նալբանդյանի հետ միաժամանակ՝ 1854 թվականին: «Հյուսիսափայլ»-ի էջերում տպագրվեց Կարամզինի «Թշվառ Եղիսաբեթ» պատմվածքի նրա կատարած թարգմանությունը: Առավել ուշագրավ է 1858 թ. Մոսկվայում՝ նրա լույս ընծայած «Այբբենարան հայկական լեզվի» դասագիրքը: Դասագրքի նյութերն ակնբախ են դարձնում ուսանող Բերբերյանին համակած հայացքներից մի քանիսը: Իբրեւ լուսավորական գաղափարներով տարված իդեալիստ-մտավորական՝ Բերբերյանն ուներ այդ պահին այն համոզմունքը, թե բոլոր մեր ազգային ապաբախտությունքը հառաջացած են տգիտութենից, որի հետեւանքն էր անբարոյականություն յուր սարսափելի մոլորություններով» {Հ. Բերբերյան, Այբբենարան հայկական լեզվի, Մոսկվա, 1858, եր. 42:}: Մտահոգված ազգի մանուկների լուսավորության խնդրով՝ նա եւս տուրք էր վճարում ազգի գոյու/192/թյունը պայմանավորող հիմնական երեք գործոնների մասին Նազարյանցի աոաջ քաշած տեսությանը: «Մի ազգի ազգությունը կուլ տալու եւ ոչնչացնելու համար,— գրում էր Բերբերյանը,— պիտո է խորտակել այդ ազգի հաստատ մնալու երեք սյուները, առաջինը թագավորությունը, երկրորդը կրոնը եւ երրորդը լեզուն. սոքա են այն հիմքերը, որոնց վերա վերաշինվում է եւ հաստատվում է ազգության շինվածքը» {Նույն տեղը, եր. 37:}:
Ազգաշինության մարզում ընդգծելով կրոնի կոնստրուկտիվ դերը, Բերբերյանը, այնուամենայնիվ, ասում էր, թե՝ «Աշխարհիս երեսը կրոնի համար մարդ զրկելուց եւ վշտացնելուց առավել մեծ բարբարոսություն չկա, որ դուրս է գալիս տգիտութենից եւ կույր մոլակրոնութենից» {Նույն տեղը, եր. 31:}: Նա դատապարտում է տարամերժ ազգայնությունը եւ հաշտության եզրեր որոնում՝ սկզգության եւ մարդկության գաղափարների միջեւ: «Ընդհանուր պարտականություն է,— գրում էր նա,— սիրել մարդկությունը, բայց յուր ազգը սիրել հատում եւ սեփական պարտականություն է. պատճառ՝ յուր ազգի մարդկությանը առավելապես մոտ է յուրաքանչյուր մարդ … Թո՛ղ ուրիշի ազգի պատվավոր լինելը եւ ձեր ազգի անպատվությունը ամենեւին պատճառ չտա ձեզ մտածելու փոխել ձեր ազգը …» {Նույն տեղը, եր. 32։}:
Հայ մանուկների ազգային դաստիարակության համար իր կազմած դասագրքում ակամա տեղ հատկացնելով ազգային պատմության իշխող կոնցեպցիային՝ Բերբերյանը, այնուամենայնիվ, հույս է հայտնում, թե մոտ շամանակներում «մեր ազգասեր եւ ճշմարտապես ազգի վերա սիրտ ցավեցնող գերապատիվ Նազարյանց Վարդապետը» պիտի գրի հայոց պատմությունը, «առանց կողմնապահության, ամենեւին լուսավոր գաղափարներով», քանի որ այն, ինչ գրված է մինչեւ այսօր, «դոքա սատմական արժանավորությունից զրկված բաներ են» {նույն տեղը:}: Բերբերյանը դատապարտում էր հայ նեղմիտ հեղինակներին (անշուշտ աչքի առաջ ուներ մխիթարյաններին), որոնք աշխատում են խլել «ազգության եւ լեզված խոսության առաջնությունը ուրիշ … ազգերից» {Նույն տեղը, եր. 34։}: Տարակույս հայտնելով Մար-Աբասի «Քաղդեական հիշատակարան»-ից քաղված հայոց նախապատմության գիտական արժեքի մասին՝ նա գրում էր. «Մենք կարծում ենք, որ բովանդակ աշխարհի երեսին պատահած իրողությունքը, տեսակ տեսակ հնությունների հիշատակարանքը, պետք է որ քաղդեականի չափ արժեք ունենան փոքր ի շատե խելապատակումը բանականություն ունեցող մարդերի համար: Ցանկանում ենք, որ այս խնդիրը ամենեւին /193/ լուսավոր գաղափարներով քննվեր, արժանի բան լիներ լուսավորյալ Եվրոպայոց առաջ եւ կարդալու առանց կարմրելու եւ ամաչելու» {Նույն տեղը:}:
Այս մտքերը կարող են առիթ տալ կարծելու, թե ուսանողական իր տարիներին Հ. Բերբերյանը գտնվում էր ավելի շուտ Նազարյանցի, քան Նալբանդյանի գաղափարական ազդեցության տակ: Իրողությունն այն է, սակայն, որ նա դրվատում էր Նազարյանցին նրա այն մտքերի համար, որոնց ժամանակին ձայնակցել էր նաեւ Նալբանդյանը: Մասնավորապես ազգային պատմության խնդիրների նկատմամբ Բերբերյանը պաշտպանում էր հայացքներ, որոնք, ինչպես պիտի տեսնենք, արծարծում էր հենց Նալբանդյանը: Քննադատելով մխիթարյանների ազգայնամոլ հայացքները՝ մի ժամանակ Նալբանդյանը եւս Նազարյանցից էր ակնկալում հայոց պատմության գիտական լուսաբանությունը {Տե՛ս Ե. Լ. Ժ., II, Եր. 42:}:
Արդեն իսկ այս փաստերը բավական են գիտակցելու, որ տարիներ առաջ մեղանչում էինք ճշմարտության դեմ, կարծելով, թե Բերբերյանի. եւ Նալբանդյանի գաղափարակցությունը սահմանափակվում էր սոսկ նորնախիջեւանյան խնդիրների շրջանակով {Տե՛ս «Անտիպ երկեր», եր. 721:}: Նյութերի ուշադիր քննությունը համոզում է, որ Բերբերյանը մեկն էր այն գործիչներից, որոնք սերտ կապ ունեին նույնիսկ Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն գործունեության հետ: 90-ական թվականներին, պատմելով Եր. Շահազիզին իր հիշողությունները, Բերբերյանը խոհեմորեն լռում էր Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն գործունետության մասին, ասելով, թե «իմ բերանը փակ է այն օրից, երբ նոկան (իմա՝ Նալբանդյանին, Ա. Հ.) բռնեցին» {Եր. Շահազիզ, Մեր քննադատները Մ. Նալբանդյանի կենսագրության մասին տե՛ս «Տարազ», 1900, եր. 232:}: Ըստ երեւույթին, նա ոչ միայն տեղյակ էր Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն խոհերին ու գործունեությանը, այլեւ անձնապես համախոհ ու գործակից էր եղել նրան. Բերբերյանը նախազգուշանում էր բերան բացելու այդ մասին, հավանորեն երկյուղ կրելով, թե դրանով կարող է վտանգի ենթարկել թե՛ իրեն եւ թե՛ ուրիշներին: Այս հանգամանքը պարզ է նաեւ այն փաստից, որ Նալբանդյանի ձերբակալումից հետո նա շտապել էր ջնջել Նալբանդյանի հետ ունեցած իր նամակագրության հետքերը: Հ. Բերբերյանի որդիներից մեկը, գրականագետ Մ. Բերբերյանը, հիշատակելով Նալբանդյանի կորած նամակները, նշում է. «Բավականի շատ նամակներ ունեցել է իմ հայրը, բայց` վաթսունական թվականներին ոչնչացրել է» {«Լոմա», 1901, 2, եր. 174:}:
Թե որքան վտանգավոր էին համարվում Նալբանդյանի նամակները, /194/ երեւում է ի դեպ այն փաստից, որ անգամ 1894 թվականին, տրամադրելով Հ. Բերբերյանին Նալբանդյանի իր մոտ գտնված նամակները՝ Անանիա Սուլթանշահը խնդրում էր, որ եթե հարկ լինի տպագրության տակ Հնդկաստանից իրեն՝ Սուլթանշահին հասցեագրված նամակը, դուրս ձգեք դրա մեջ հանդիպող «ազատամիտ» բառը {ՀՍՍՌ Գրականության թանգարան, Մ. Բերբերյանի արխիվ:}:
Դժբախտաբար, շատ բան չէ հասել մեզ նաեւ Նալբանդյանի եւ Ան. Սուլթանշահի ուսանողական ժամանակաշրջանի համագործակցության մասին:
1859 թ. Անանիա Սուլթանշահը տպեց «Հյուսիսափայլ»-ում «Հայոց ազգի լուսավորիչքը» պիեսը, որ Խալիբյան դպրոցի եւ Լազարյան ճեմարանի «ազգային լուսավորիչների» — Այվազովսկուն, Գ. Քանանյանին (Մադամյան) եւ այլոց ծաղրող մի կատակերգություն էր, որի խմբագրմանը մասնակցել էին նաեւ Նալբանդյանն ու Ս. Շահազիզյանը {Հմմ. Ս. Շահազիզյան, Ամառնային նամակներ, Մոսկվա, 1897, եր. 175:}: Պիեսը զուրկ չէր գրական ուրույն արժեքից, թեպետ «հայացնում» էր «Современник»-ի 1859 թ. N 9-ում տպված Ս. Ն. Ֆեոդորովի «Воспитатели» թատերական գրվածքը: Հակառակորդները — Սկայորդին (Զ. Մսերյանը) «Մեղու Հայաստանի»-ում եւ ավելի ուշ նաեւ Ա. Երիցյանը «Փորձ»-ում հարձակվեցին Նազարյանցի վրա այդ «պլագիատի» առթիվ: Ներկայիս այդ պիեսը մասամբ արժեք ունի հենց իր «պլագիատ» լինելու հանգամանքով, կոնկրետ մի փաստ է այդ, որ մատնում է Չերնիշեւսկու օրգանի ազդեցությունը Նալբանդյանին շրջապատող «փղշտացիներին» վրա: Ուշագրավ է միաժամանակ, որ Սուլթանշահի այդ պիեսի բեմադրվեց Մոսկվայի ուսանողական ուժերով, հանգամանք, որ ցույց է տալիս, թե ուսանողական «ժողովի» ներսում այդ պահին բացակայում էր կարծիքների այն միասնությունը, որին հետամուտ էին նրա ռետրոգրադ ղեկավարները:
Դրությունը փոխվեց համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսին հաջորդող տարիներին: Նալբանդյանը կալանքի տակ էր, նրա հետեւորդները՝ ցաքուցրիվ եւ անկարող բացահայտորեն նժարի վրա նետելու նրա կենդանի եւ անմիջական ազդեցությունը: Ուսանողական «ժողովում» կարող էր ապահովված համարվել քանանյանականների մենատիրությունը: Կարծում ենք, որ նրա գաղափարների դեմ գրոհի անցած հակառակորդների տրամադրությունների ծայրահեղ արտահայտություններից մեկն էր հենց Գ. Պատկանյանի «Փայտի ձիու վրա նստած հառաջադիմություն» պամֆլետը, ավելի ճիշտ՝ պասկվիլը:
Այդ ակներեւ է, մանավանդ, Մոսկվայի «ժողովի» նմանությամբ Պե/195/տերբուրգում ստեղծված «ժողովի» օրինակից: Վերջինս հաշվի էր առնում ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական միջավայրում իշխած բնագիտական գաղափարներն ու մատերիալիստական ուսմունքները: Դարվին, Հելմհոլց, Ֆոխտ, Բոկլ, Պիսարեւ եւ այլն – ահա անուններ, որոնք շրջանառության մեջ էին այդ ժամանակ: Հարկավոր էր իրազեկ լինել դրանց հայացքներին, ասում էին այդ ժամանակ հայ «ազգասերները», «ժամանակից հետ չմնալո» եւ, մանավանդ, «ծայրահեղ հետեւություններից» հայ ուսանող մասսան զերծ պահելու համար: Խոսելով Պետերբուրգի «ժողովի» այս շրջանի գործունեության մասին՝ Երիցյանը շեշտում է, որ այդ կազմակերպությունը եւս «կարողացավ շատերին հետ պահել այն նորագույն ուղղություններից եւ խլրտումներից, որոնց ենթակա եղան նույն ժամանակվա ուրիշ ազգությունների ուսանողները: Հետ չմնալով բոլորովին գիտությունից եւ ուրիշներից ոչ պակաս ծանոթ լինելով Բոկլի, Դարվինի, Բյուխների, Մոլեշոտի եւ այլոց, ինչպես նաեւ ռուսաց Պիսարեւի եւ հետեւողների գրվածների հետ, հայոց շրջանը կարողացավ իրեն զսպել տիրապետող շարժումներից» {Աղ. Երիցյան, նույն տեղը, եր. 58:}: Զբաղված հայոց լեզվի, գրականության ու պատմության հարցերով եւ շոշափելով մանկավարժական, գիտական ընթացիկ խնդիրներ՝ «ժողովին նիստերին արդեն իսկ 1864 թ. կարդացվում էին Տաճկահայաստանից եւ այլ վայրերից ստացվող նամակներ, որոնք կոնկրետ նյութ էին մատակարարում հայկական այս կամ այն հատվածի քաղաքական կամ տնտեսական դրությանն անդրադառնալու համար {Տե՛ս Ստեսար., Պետերբուրգի հայ կազմակերպված 50-ամյակը, «Հորիզոն», 1913, N 283:}: Ուսանողներից զատ, «ժողովին» մասնակցում էին հաճախ Պետերբուրգի հայ գաղութի անդամները: Ազգային-քաղաքական սալոնի կերպարանք առած սայս կազմակերպության նույն տարվա արձանագրությունների մեջ հիշատակվում են մի շարք ծանոթ անուններ՝ Կ. Եզյան, Անդրեաս եւ Գրիգոր Արծրունիներ, Գեւորգ Եվանգուլյան, Ղ. Աղայան, Բ. Թավաքալյան, Աբգ. Հովհաննիսյան, Մարտիրոս Սիմեոնյան եւ այլն {Նույն տեղը,}: Հետզհետե դրանց միանում են Ռ. Պատկանյանի, Մ. Միանսարյանի, Ա. Երիցյանի եւ այլոց անունները: Ղ. Աղայանը հիշում է նաեւ այս «ժողովին» մասնակցած Ռ. Ջալալյանին, Ավ. Բաբայանին եւ Սենեքերիմ Արծրունուն: Նպաստում է «ժողովին» նյութապես Մ. Սանասարյանը {Ղ. Աղայան, Երկեր, III, եր. 72 եւ հետ., 145:}: Անդրեաս Արծրունու՝ 1867—70 թվականներին Եզյանին գրած նամակներից երեվում է, որ անցնելով արտասահման՝ Արծրունի եղբայրները շարունա/196/կում էին վառ հետաքրքրություն պահպանել Պետերբուրգի «ժողովի» նկատմամբ:
Բոլոր տվյալներից երեւում է, որ՝ Պետերբուրգի հայ ուսանողներին եկեղեցու եւ ազգության տրադիցիտն հեղինակությունների շրջանում պահպանելու գլխավոր հոգսն ընկնում էր Եզյանի վրա: Եզյանի միջոցով է հենց, որ Սանասարյանը նյութապես օժանդակում էր «ազգասեր» ուսանողներին: Հովանավորությունից զրկվում էին բոլոր «մոլորվածները»: Աղայանը պատմում է, որ Եզյանը դիմաշրջվեց` իրենից, նկատելով, որ երիտասարդ գրողը տարվում է «եվրոպական իզմերի եւ իստերի» նոր հովերով: Մի այլ տեղ Աղայանը վկայել է, որ այդ ժամանակ ինքը շոշափված է եղել ռուսական «նիհիլիզմի» հովերից: 60-ական թվականների կեսերին վրա հասած ռեակցիայի պայմաններում նման «շեղումները» մեծ ծավալ չէին ընդունում. հարկավ, իր հերթին, «ժողովի» անդամների մեծ մասը հետագայում եւս հավատարիմ մնաց Եզյանի ուղղությանը: «Մշակ»-ի հրատարակման սկզբում Գր. Արծրունուն շրջապատում էին Պետերբուրգի «ժողովի» նրա ընկերակիցներից շատերը: Նույն այդ ժամանակ Եզյանին ուղղված իր նամակներում Գր. Արծրունին օժանդակություն եւ բարյացակամ վերաբերմունք էր խնդրում Եզյանից դեպի իր թերթը: Եզյանի ա ռաջ Անդրեաս Արծրունին տրտնջում էր Վենետիկից, թե մխիթարյան հայրերը, Ղ. Ալիշան եւ մի ուրիշը՝ Հ. Հովհաննես (երեւի՝ Սործուճյանը, Ա. Հ.), կա՛մ չեն հետաքրքրվում ազգային-քաղաքական խնդիրներով եւ կա՛մ էլ, բաղդատելով երկու պետությունները — Թյուրքիան եւ Ռուսաստանը — գերադասելի են համարում վերջինս, քանի որ, նրանց կարծիքով, «ռուսաբանակ» հայերն ավելի կրթություն կստանան եւ ավելի օգտակար կարող են լինել, քան «տաճկաբնակ» հայերը: Ա. Արծրունին դժգոհ էր, որ մխիթարյանները ջանք չեն գործ դնոա խորհելու «երկրորդ ճանապարհի վրա», այսինքն՝ Հայաստանի ազատագրման ճանապարհի վրա, որ նախընտրելի էր համարում Եզյանը եւ «որը երկուսեն լավագույնն է» նաեւ իրա՝ Անդրեաս Արծրունու կարծիքով {Քաղել ենք նամակի բնագրից, որ հանդիպել ենք Կ. Եզյանի՝ Инст. Востоковедения AH CCCP-ում պահված արխիվում:}:
/197/ ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ
ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ ԱԶԳՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴՐԻ ՇՈՒՐՋԸ
Ազգը եւ ազգությունը Նալբանդյանի երկերում: Բելինսկու ազդեցությունը։ «Ազգ» եւ «ժողովուրդ» տերմինների գործածությունը Նալբանդյանի մոտ: Դիրքավորում ազգային-քաղաքական ճակատ կազմակերպելու հարցում: «Ժողովուրդ» եւ «կառավարություն»։ Ժողովրդի բարեկեցությունը եւ «տնտեսական հեղափոխության» հեռանկարները: Ազգության խնդիրը դեմոկրատական հումանիզմի տեսանկյունով: Հայ ազգային-ազատագրական շարժման հեռանկարների լծորդումը ռուս գյուղացիական շարժման եւ արեւմտաեվրոպական ազգային–ազատագրական շարժումների հետ։

Նալբանդյանի գործունեությունը անդրադարձնում էր ոչ միայն Ն.-Նախիջեւանի, Մոսկվայի կամ Պետերբուրգի հայ հասարակախավերի, այլեւ համազգային կյանքում տեղի ունեցած ընդհանուր տեղաշարժերն ու դրանց արձագանքող մտքերն ու տրամադրությունները:
Այդ մտքերի ու տրամադրությունների արտացոլումն էր անշուշտ այն պայքարը, որ գնում էր Մոսկվայի եւ Պետերբուրգի հայ ուսանող երիտասարդության մեջ հայ ազատագրական շարժման հակամարտ կողմնորոշումների շուրջը: Առավել խտացած ձեւով այդ հակամարտը երեւան էր գալիս Ռ. Պատկանյանի եւ Մ. Նալբանդյանի գլխավորած խմբակցությունների իդեական բախումների մեջ, ակներեւ դարձնելով, թե որքան հեռու էր իրականությունից Կատկովի թերթը, երբ փորձում էր միեւնույն նժարի մեջ դնել Նալբանդյանի եւ նրա գաղափարական ախոյանի՝ «Մանուկ-Հայաստան»-ի երգչի հայացքները:
Ինչպես Նալբանդյանի ամբողջ աշխարհայեցությունը, այնպես եւ ազգային խնդրի նրա ընկալումը հանգեց ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական կողմնորոշման՝ անցնելով նախապես զարգացման ուրույն ուղի:
1858 թվականին գրված իր «Հիշատակարան»-ի մի ակնարկում Նալբանդյանը նշում էր, որ ազգը զուրկ է լուսավորության համազգային օրգաններից, ազգային անդաստանում, ասում էր նա, չի բսնում որեւէ /198/ տունկ, որ արդյունք լիներ ազգային համագործակցության {Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 313։}: Մինչդեռ ամեն մարդու վրա բարոյական պարտք կա հոգալու ոչ միայն անձնական, այլեւ հավաքական կամ ազգային բարօրության համար: «Հասարակության եւ ընդհանուր բարու համար ավելի հարկավոր է քրտնել եւ աշխատել,— գրում էր Նալբանդյանը,— քան թե յուր սեփականի, որովհետեւ մի անհիմն բան է մասնավորի երջանկությունը առանց ընդհանուրի եւ՝ հասարակաց բարօրության» {Նույն տեղը, եր. 360:}:
Նալբանդյանը ընդհանրացած հայացքով այս խնդրին մոտեցավ նույն տարում «Նկատողությունք» վերտառությամբ գրած իր հոդվածում: «Ազգ ասացյալը,- գրում էր այդ հոդվածում Նալբանդյանը,— է այն մեծ ույժը, այն կենդանի կապակցությունը մարդերի, որ առանց նորան, կամ նորանից դուրս, մասնավոր մարդը կլիներ մի անօգուտ անձնասեր — эгоист, իսկ բոլոր մարդկությունը մի անպտուղ վերացականություն … Հասարակական կապակցության մեջ չեն ոչնչանում անձնավորությունքը, այլ միայն հրաժարվում են յուրյանց մասնավոր թենից, մի համաձայն ամբողջ կազմելու համար … Ազգին անհրաժեշտ է ինքնուրույն գործականություն, եւ ազգի բարոյական հաղթությունը կատարվում է ամբողջ ազգի ձեռքով» {Նույն տեղը, II, եր. 257: Տեքստը` ճշտված է ըստ «Հյուսիսափայլ»-ի:}: «Ազգը,— հարում էր նույն հոդվածում հեղինակը,— պիտո է ունենա ազգություն, այդ ազգի անձնավորությունն է, ինչպես մարդը չէ կարող լինել առանց անձնավորության, նույնպես եւ ազգը չէ կարող լինել առանց ազգության» {Նույն տեղը, եր. 258:}:
Ազգությունը որպես ազգի անձնավորություն ընկալումը հատկանշական է Նալբանդյանի ոչ միայն սկզբնական շրջանի, այլեւ հետագա նրա հրապարակախոսության համար: Այսպես, «Աշխարհաբարի քերականության» ներածության մեջ Նալբանդյանը գրում էր. «Ազգը ուրիշ բան չէ, եթե ոչ ժողով անհատների, որոնց մեջ կային հասարակաց բաներ, հասարակաց ըմբռնողությունը, հասարակաց ձեւ ու ոճ այդ ըմբռնողությանց համար, թող հատկությունը, որ շատ անգամ սխալ քան թե ուղիղ, որպես հասարակաց վերագրվում են այս կամ այն ազգին: Ուրեմն ազգը է մի մեծ ընտանիք, ուրեմն ազգը է մի մեծ եւ հսկա անձնավորություն: Այո, ազգությունը է մի վերացական անձնավորություն եւ երբ չկար այդ անձնավորությունը եւ ազգությունը չքացած էր …» {Նույն տեղը, III, եր. 337:}:
Ազգի եւ ազգության մասին արծարծված այս մտքերը գալիս էին առաջավոր այն հայացքներից, որոնք Ռուսաստան եւ Արեւմուտքում առա/199/ջանում էին տակավին Նապոլեոնի բռնատիրության դեմ ծավալված ազգային-ազատագրական շարժումների ժամանակ: Նույն այդ հայացքները մարտաշունչ գաղափարներ հանդիսացան ռեւոլյուցիոն այն պայքարի ժամանակ, որ տանում էր եվրոպական դեմոկրատիան ժողովուրդների ազգային ինքնությունը համահարթող մետերնիխյան ռեակցիոն կոսմոպոլիտիզմի դեմ:
Պատմական այս ընդհանուր հետնախորքի վրա դիտված՝ ազգային անհատականության մասին Նալբանդյանի գրած տողերը վերացական դատումներ չէին: Նա ելնում էր իր ժողովրդի վիճակից եւ հուզում նրա վերակենդանացման խնդիրը:
Ազգությունն իբրեւ հավաքական անձնավորություն, իբրեւ ազգային անհատականություն Նալբանդյանի մոտ նույնն էր ըստ էության, ինչ որ Ֆոյերբախի մոտ անհատականությունը որպես «հավաքական էակ». այնուհանդերձ, ազգությունը հավաքական անձնավորություն հռչակող իր կոնցեպցիան, ինչպես նաեւ այն հայացքը, թե ժողովուրդներն ու ազգերն աոանձին անձնավորությունների պես կենսագործում են պատմության մեջ իրենց վերապահված հատուկ դերը, բնորոշ մոդիֆիկացիայով Նալբանդյանը մշակում էր՝ Բելինսկու երկերից ստացած իդեական ներշն չտամների ազդեցության տակ:
«Այն, ինչ որ անձնավորությունն է մարդու գաղափարի վերաբերմամբ, նույնը ժողովրդայնությունն է (народность) մարդկության գաղափարի նկատմամբ,— գրում էր Բելինսկին.— այլ խոսքերով՝ ժողովրդայնությունը մարդկության անձնավորությունն է. առանց ազգությունների մարդկությունը տրամաբանական մեռած աբստրակտ կլիներ, խոսք՝ առանց բովանդակության, հնչյուն՝ առանց նշանակության … Մարդկայինր հպսոկ է մարդուն ա յն պատճառով, որ նա մարդ է. բայց մարդկակինը երեւան է գալիս նրա մեջ ոչ այլ կերպ, քան, առաջին՝ նրա սեփական անձնավորության հիման վրա եւ այն չափով նա կարող է տեղավորել իր մեջ մարդկայինը, իսկ երկրորդ՝ նրա ազգության հիման վրա … Մարդը ուժեղ է եւ ապահով միայն հասարակության մեջ, բայց որպեսզի հասարակությունը եւս լինի, իր հերթին, ուժեղ եւ ապահով, նրան անհրաժեշտ է ներքին, անմիջական, օրգանական կապ՝ ազգություն … Նույնիսկ այն դեպքում, երբ մի ժողովրդի պրոգրեսը տեղի է ունենում մյուսից փոխ առնելու միջոցով, այդ, այնուամենայնիվ, կատարվում է աղգորեն: Այդ կերպ չկա պրոգրես: Երբ ժողովուրդը տեղի է տալիս իրեն օտար գաղափարների եւ սովորությունների ճնշման՝ ուժ չունենալով վերամշակելու դրանք սեփական ազատության միջոցով, դարձնելով դրանք իր իսկ սեփական էությունը — ապա այդ ժողովուրդը կործանվում է քաղաքականա/200/պես … Ինչ որ է մարդն առանց անձնավորության, նույնն է ժողովուրդն առանց ազգության» {B. Г. Белинский, Coбрание coчинений, M., 1948, III, եր. 662 եւ հետ։}։
«Ժողովուրդ» կամ «ազգություն» գաղափարների մասին խոսելիս Նալբանդյանն անդրադարձնում էր Բելինսկու ակնհայտ ազդեցությունը: Նրանից էր առնում նա այն միտքը, թե ժողովուրդն առանց ազգության նույնն է, ինչ որ մարդն առանց անձնավորության, եւ որ ազգությունը ոչ միայն չի սահմանափակում, այլեւ, մանավանդ, ընդարձակում եւ հարըստացնում է մարդկային անհատականությունը, կոնկրետացնելով մարդկության գաղափարը:
«Ազգային» տերմինը Բելինսկու մոտ ուներ ավելի համապարփակ նշանակություն, քան «ժողովրդական» տերմինը: «Ժողովուրդ ասելով՝ միշտ նկատի են ունենում բնակչության մասսան, պետության ամենացածր՝ ու հիմնական շերտը,- գրում էր նա,— մինչդեռ «ազգ» ասելով՝ ամբողջ ժողովուրդը, բոլոր դասերը, ամենացածրից մինչեւ ամենաբարձրը, որոնք կազմում են պետական մարմինը» {Նույն տեղը, եր. 398:}: «Ժողովրդական պոետը նա է,— ասում էր նա,— որին ճանաչում է ողջ ժողովուրդը, ինչպես, օրինակ, ամբողջ Ֆրանսիան ճանաչում էր իր Բերանժեին. ազգային պոետ է նա, որին ճանաչում են բոլոր քիչ թե շատ կրթված դասակարգերը, ինչպես, օրինակ, գերմանացիներն են ճանաչում Գյոթեին եւ Շիլլերին» {Նույն տեղը:}:
Իր վերջին գրվածքներում ռուս մեծ քննադատը հանգում էր այն հայացքին, թե «ժողովրդին ու կրթված «հասարակության» մերձեցման Ճանապարհով են ստեղծվում այն ազգերը, որոնք արժանի են համաշխարհային-պատմական գոյության: Ժողովուրդը այդ դեպքում ազատագրվում է ստրկության կապանքներից, իսկ «հասարակությունը»՝ հրաժարվում մեկուսացումից, դառնում ժողովրդի հոգեւոր զինակիցն ու առաջնորդը:
Ինչպես Բելինսկու, այնպես եւ Նալբանդյանի հայացքները գտնվում էին «հոսուն վիճակում», նրանք առաջանում էին ու զարգանում՝ ենթարկվելով հաճախ հիմնական կերպարանափոխության:
«Նկատողությունք» հոդվածը գրելուց առաջ Նալբանդյանը դնում էր «ազգ» եւ «ժողովուրդ» տերմինների մեջ Բելինսկու հոդվածներում հանդիպող իմաստը: Մի՞թե հնարավոր չէ, հարցնում էր Նալբանդյանը 1854 թ. հայ մատենագրության մասին գրած գրաբար իր «Ճառ»-ում, որ ռուս ահայերը, որոնց մեջ կան հարուստ մեծատուններ, հարկավոր համարեին իբրեւ հարազատ մի գերդաստանի զավակների հոգ տանել, ժողովել ու գգվել թշվառ, ողորմելի վիճակում գտնված իրենց հայ ազգակիցներին /201/ որպեսզի նրանք օրվա հացին կարոտ լինելու պատճառով չշարունակեն ապրել ավելի շատ բնական, քան բանական կյանքով ու հնարավորություն ստանան լուսավորվելու եւ ապրելու ավելի շուտ բանական, քան բնական ազդեցությամբ {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., II, եր. 55:}:
1858 թ. մարտի 27 -ին Կարապետ Հայրապետյանին գրած նամա -- կոմ նա նշում էր. «Եթե դուք ազգի իշխանքդ ու կարողքդ չօգնեք մեզ, մենք ոչինչ ենք, եւ ոչինչ գործ չենք կարող է առաջ տանել ազգի լուսավորության եւ դաստիարակության համար … Ձեզ հայտնի կլինի, թե ինչ անձնազոհությամբ գիշեր ցերեկ կուրծք կոտրելով եւ աչք խավարեցնելով աշխատում ենք գրելով եւ սրբագրելով, տպելով եւ չարչարվելով. այսքան կգա մեր ձեռքից, ապա նյութական հնա՞րը. այդ չունենք մենք եւ ազգը պիտի օգնել, եւ այդ ազգը չէ այն խաժամուժ ամբոխը, որ ոչ այս գիտն՝ եւ ոչ այն, այլ ընտրյալքը, որ ճանաչում էին յուրյանց անձը, յուրյանց: ազգը, նորա օգուտը եւ վնասը եւ բարի սիրտ ունեն օգնել նորան» {Նույն տեղը, IV, եր. 491:}: Ինչպես Բելինսկու մոտ, այստեղ եւս «ազգը» տարբերանշված է «ժողովրդից»: «Ազգը» ժողովրդի տիրող խավերն են, իշխաններն ու մեծատունները, «գիտակից» ու «ազգասեր» «ընտրյալները»: Այս պահին Նալբանդյանը հույս էր կապում միայն լուսավորված վաճառականների (Թյույսյուզյանի, Հայրապետյանի) կամ բարեգործ աղաների ու հարուստների (Լազարեւների ու Սանասարյանի) ազգօգուտ գործունեությանը: _ Սակայն 1858 թ. երկրորդ կեսին գրած «Նկատողությունք» հոդվածում Նալբանդյանը շեշտում էր արդեն, որ ազգը նրա «ընտրյալքը» չեն միայն, այլեւ նրանց ընտրող բազմությունը, «հասարակ ժողովուրդը»:
Ազգին անհրաժեշտ է հավաքական ինքնագործունեություն, ասում էր հեղինակը, ազգի բարոյական հաղթությունը պիտի կատարվի ամբողջ ազգի ձեռքով, եւ օտարոտի բան է «բաժանել ազգը գիտուն եւ տգետբաժիններով»: «Սխալ է միշտ այն կարծիքը, թե ազգն է միայն հարուստը կամ փառավոր կոչումն ունեցողը. պատճառ, հասարակ ժողովուրդը է մի ազգի հասարակական շինվածքի հիմքը: Մասնավոր անձինք բարձրանալով նորա միջից, յուրյանց մասնավոր գործունեությամբ, մասնավոր գիտակցությամբ կարող են շատ կողմից ծառայել լուսավորության մեծ գործին եւ մարդկության առաջադիմությանը, բայց այն ժամանակ միայն կարող են նոքա մի բան ծառաջացնել, եթե արմատական հասարակ ժողովրդի մեջ, եթե նոցա անձնվիրության եւ հասարակ ժողովրդի մեջ լինի մի անընդհատ եւ կենդանի կապակցություն, այլեւ միմյանց հասկանալ» {Նույն տեղը, II, եր. 257 եւ հետ.:}:
Այստեղ տեղի ունի նույն մերձեցումը, որ հանդիպում ենք Բելինս/202/կու վերջին գրվածքներում: Նալբանդյանը եւս հրավեր է կարդում ազգի վերնաշերտերին՝ ծառայել ազգի լուսավորության եւ առաջադիմության գործին եւ «արմատանալ» «ազգի հասարակական շինվածքի հիմք կազմող» հասարակ ժողովրդի մեջ, կապվել հասարակ ժողովրդի հետ, եթե կամք ունեն առհասարակ «մի բան հառաջացնել»:
Նույն այն ժամանակ, երբ գրվում էր «Նկատողությունք» հոդվածը, Նալբանդյանի ազգային լուսավորության ծրագրի մեջ որոշ տեղ էր բըռնում վաճառականներին լուսավորելու հոգսը, եւ նույնիսկ կրթված եկեղեցականներ պատրաստելու. միտքը. «Գիտուն քահանայք դաշտում չեն բուսնում,— գրում էր նա,— գիտուն հոգեւորականներ ունենալուց հառաջ, պիտո է պատրաստել ուսումնարաններ, տպարաններ, որոնց միջնորդությամբ կարելի է ստանալ … մագիստրոսներ եւ վարդապետներ, գիտուն եւ խելացի եպիսկոպոսներ, լուսավոր կաթողիկոսներ, որ կարող էին հայր դառնալ ազգին, խնամել եւ հովվել ժողովուրդը, հոգալով նրա հոգեւոր պիտույքը. երանի էր մեզ, եթե ապառաժի վրա չլիներ մեր սերմանածը, երանի էր մեզ, եթե ցույց. տալով այս ազգային պակասությունքը կարողանայինք պատճառ դառնալ մեր ազգի հարուստներին եւ իշխաններին խորհուրդ կատարել այս բանի վերա» {Նույն տեղը, II, Եր., 208, ծան.:}:
Այս միտքը 1858 թ. արծարծում էր նաեւ Կոմս Էմմանուելի պերսոնաժներից մեկը, որ ասում էր, թե՝ «մեր հարուստ իշխաններն ոչ մինը Վռամշապուհ դառնալ չի ուզեր, բայց կուզեն, որ ամեն հոգեւորականք էլ Մեսրովբ դառնան։ Չէ՛ եղբայր. առանց վռամշապուհներ ունենալու մեսրովբներ չի ունենա մեր ազգը» {Նույն տեղը, I, եր. 393:}: Նույն ժամանակներում գրված «Ասվում է լսվելու համար» հոդվածում հեղինակը ավելի սրելով իր միտքը՝ գրում էր, թե՝ «հայոց ազգի մեծատունք» «պիտի մեկենաս լինեն ազգի լուսավորության եւ այլն, հակառակ դեպքում՝ սուտ է ամենայն լուսավորություն, զուր ջան եւ անօգուտ վաստակ» {Նույն տեղը, II, եր. 408 եւ հետ.: Նալբանդյանի Երկերի լիակ. ժողովածուն մեկնաբանողը կատարյալ անտեղյակություն է հայտաբերել՝ ենթադրելով, թե «Ասվում է լսվելու համար» հոդվածը կարող էր գրված լինել 1863—64 թվականներին՝ Պետրոպավլովյան բերդում (նույն տեղը, եր. 450)։ Եթե ճիշտ լիներ այդ ենթադրությունը, հարկ պիտի լիներ գլխիվայր շուռ տալ Նալբանդյանի իդեական զարգացման մասին մինչ այժմ՝ ունեցած բոլոր մեր պատկերացումները:}:
Սակայն Նալբանդյանի հետագա գրվածքներում մեկենասների նկատմամբ երեւում է արդեն նրա հուսախաբությունը: Դիմելով մեղվական Իսահակյանին՝ Կոմս Էմմանուելն ասում էր. «Լսելով ձեղ, դիմել մեր բոլորովին մարմին դարձած մեծատունների մոտքը, ազգի անունով բան /203/ խնդրելու համար, հանձնառու չենք. մեք փորձ առած ենք, մեր մեծատունների տտիպ համը առել են մեր ատամները» {Նույն տեղը, I, եր. 316։}:
Արդեն իսկ 1858 թ. դեկտեմբերին Նալբանդյանը բնութագրում էր Լազարեւներին որպես մարդկանց, որոնք թշնամի են ազգային լուսավորության, որոնք «ձեռներից գալու դեպքում կխափանեին ազգային լուսավարության իդեական ղեկավարի՝ «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակությունը» {Նույն տեղը, IV, եր. 57:}:
Նալբանդյանի հայացքների մեջ տեղի ունեցած բեկումը արտահայտություն է գտնում նաեւ նրա գրական երկերի մեջ, ուր հիմա նա շեշտոն էր ազգի սոցիալական տրոհումները։

Մեկը չունի հագին շապիկ,
Մյուսին ակնով մուճակը:
Դիմադարձ լինելով այն մարդկանցից, որ

«…միշտ թավիշ, կերպաս
Շոր կարում է յուր անձին,
Որ խորտիկներ համադամյայ
Կուտի հավուց փորոտին,
Ով սովոր է հրամայել
Ծառայից շատ բազմության,

նա պարզվում է դեպի ազգի վարի խավերը, դեպի ժողովրդական բազմությունը, որ

Չունի ապրուստ, տուն ու հանգիստ,
Չունի սակավ դյուր անձին:

Նալբանդյանը ըմբռնում էր, որ հարստությունը չի դիզվում արտարությամբ. «շատ անգամ արյունի գին է այն, շատ անգամ մեծ զոհողությունների գին» {Նույն տեղը, 1, եր. 309:}: Միշտ ավելի ու ավելի խորն է թափանցում նա այն աշխարհակարգի էության մեջ, ուր, ինչպես բնութագրում էր Մարքսը, «մարդս ստրկանում է մյուս մարդուն կամ դառնում յուր սեփական գարջանքի ստրուկը», ուր «անգամ գիտության պարզ լույսը չի կարող, ըստ երեւույթին, ճառագել այլ կերպ, քան միայն տգիտական խավար հետնախորքի վրա», եւ որ «նյութական ուժերին հատկացվում է հոգեւոր կյանք, /204/ իսկ մարդկային կյանքը բթանում է մինչեւ նյութական ուժի աստիճանը» {K. Mapкc и Ф. Энгельс, Сочинения, т. XI, ч. I, եր. 5։}։
1858 թ. հոկտեմբերին «Հյուսիսափայլ»-ի հրատարակողին ուղղված նամակում Նալբանդյանը ծաղրում է հայ հարուստների ու իշխանավորների «ազգասիրությունը»: «Իշխանություն կա ձեռքումդ, հարուստ ես, ուրեմն ամենալավ, ամենապատվելի մարդը դու ես հայերի մեջ: զարկիր, խեղդիր, հալածիր, ինչ կամիս արա, անդատապարտ ես, որովհետեւ հարուստ կամ՝ իշխան լինելով, արդեն քո՝ կողմը գրավել էիր Հռովմի պապի անմեղանչականությունը: Քեզանից զարկվողը, խեղդվողը եւ հալածվողը է մեղավոր եւ դատապարտելի. դու դեռ ազգասեր անուն եւս կժառնգես հայերից, որ, երկար ժամանակ ստրկության մեջ մնալով եւ ստրկությունը դոցա համար երկրորդ բնություն դառնալով, ձանձրանում են, եթե մի րոպե պակասում է նոցա գլխից որեւիցե բանավորի գավազան» {Ե. Լ. Ժ., II, Եր. 266:}:
Նույն հայացքը արտահայտված է նաեւ «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» պամֆլետում. այստեղ եւս բացահայտ կերպով կասկածի տակ է առնված հայ փողատերերի ազգասիրությունը: «Ազգասե՞ր. որտեղից որտեղ,— հարցնում էր հեղինակը,— ինչո՞ւ փողասեր, արծաթասեր չես կոչում քեզ. ինչ է, ականջիդ լա՞վ է եղել ազգասերի անունը, դու առանց զրկանքի կամիս առաքինի՞ լինել, ինչպե՞ս կարելի է այդ, մինչ առաքինությունը զրկանք է մի մարդու համար, որ առաքինություն էր գործում: Զրկանք հանձն առնո՞ած քա՛վ լիցի, դու երկու կոպեկով, ոչ միայն ազգասեր պատվանունը, այլեւ քո բոլոր ազգի եւ քո հոր ոսկերքը կհանես գերեզմանից եւ կվաճառեն» {Նույն տեղը, 1, եր. 225:}:
«Շատ անգամ լսվում են օդի մեջ հարստահարված մարդերի ողբերը եւ հառաչանքը,- գրում էր Կոմս Էմմանուելը 1859 թ. տարեմուտին,- նույն միջոցին եւ օդը հնչեցնում է հարստահարող բռնակալների ուրախական բացագանչություն քն: Հավիտենական ամոթի ժառանգ նոքա, որ ճնշում են անզորի աչքերից մի քանի արտասուքի կաթիլներ» {Նույն տեղը, եր, 385:}:
Ազգային վերնախավերի նկատմամբ այսպիսի հայացք մշակելուց հետո, հրապարակախոսը հրաժարվում էր նրանց հետ կապել ազգի լուսավորության որեւէ հեռանկար: Եվ դեռ ավելին. նրա երկերում «ազգ» հասկացությունն իսկ սկսում է ստանալ նոր իմաստ:
60-ական թվականներին գրած իր հոդվածներում Նալբանդյանը չէր ասում արդեն, թե ազգ է «նաեւ» հասարակ ժողովուրդը: Նա չի պահանջում սոսկ «հասարակ ժողովրդի» գործակցությունը ազգության վերանո/205/րոգությունը, այլ միայն հենց «հասարակ ժողովրդին ինքնագործունեության մեջ է տեսնում այդ վերանորոգությունը:
«Ազգ» եւ «ժողովուրդ» հոմանիշ հասկացություններ են հիմա նրա համար: Ազգն «ընտրյալները» չեն, ազգային վերնախավերը չեն եւ ոչ իսկ ազգային վերնատան ու ներքնատան միասնությունը, այլ Հայրապետկանին գրած նամակում որպես «խաժամուժ ամբոխ» բացարկված «հասարակ ժողովուրդը»: «Ազգության հայտարանը եւ լծակը,— գրում էր Կոմս Էմմանուելը 1860 թվականին,— է հասարակ ժողովուրդը: Մի ազգ, թո՛ղ որքան կամի, հարուստ լինի երեւելի մարդերով, այնուամենայնիվ այդ ազգի ազգության մեքենան շարժվում է հասարակ ժողովրդի վերա. սա է այդ մեքենայի առանցքը, լծակը եւ հաստ արանը … Երբեւիցե խոսեչով ազգի վերա միշտ աչքի առաջ ունինք հայոց հասարակ ժողովուրդը, եւ ազգ ասելով չենք իմանում այն մի քանի մարդիկ, որ արծաթի սանգյուղով վեր են բարձրացել ազգի մակերեւույթից, այլ այն խեղճ ու կաթեկցության արժանի ժողովուրդը, որի վրա ծանրացել է ազգային ապաբախտության հետեւանքը: Անմխիթար տխրություն է ձգել միշտ իմ սրտի վերա մտածությունը, թե աշխարհի երեսին գտնված ամենայն ազգի մեջ հասարակ ժողովուրդը ենթարկվում է ավելի ծանր զրկողությունների եւ տառապանքի, մինչ խորտակված էր նորա ազգության մեքենան, քան թե մասնավոր մարդիկ, այո՛, մեծատունք եւ մատնիչք. սրա հակառակ ամենափոքր երջանկությունը վայելում է հասարակ ժողովուրդը, մինչեւ անգամ երբ ներգործում է ազգության մեքենան, քան թե մասնավոր մարդիկ, որ դուրս գալով հասարակաց շրջանից բարձրացել էին նորա հորիզոնից» {Նույն տեղը, 1, եր. 452:}: Սրանք ոչ միայն չեն տուժում, երբ խորտակվել է ժողովրրդի, «ազգության մեքենան», այլեւ, ընդհակառակն, օգուտ են քաղում դրանից: «Ազգային շինությունը,— եզրակացնում էր Կոմսը,— բնական կերպով պիտի հառաջանա ցածից – հիմքից — այդ հիմքը է հասարակ ժողովուրդը: Այն մարդը, որ սիրում է ազգը, որ նվիրում է յուր անձր ազգի բարոյական սպասավորության, պարտական է ծառայել հասարակ ժողովրդի օգտին: Հասարակ ժողովրդից կազմվում է ազգության մեքենան. լուսավոր մարդիկ կարող են եւ պարտական են միայն ուղղություն, զարկ եւ ընթացք տալ այդ մեքենային» {Նույն տեղը, եր. 453:}: «Լուսավոր մարդկանց», ասել է՝ ազգի մտավորականության վրա ընկնող պարտավորության մասին գրված այս տողերից պարզ պիտի լինի բոցավառ այն խոսքերի իմաստը,՝ որ դրոշմված է «Երկու տող» վերտառությամբ 1861 թվականին Նալբանդյանի հրապարակած պամֆլետում.
/206/ «Մեք ազատակամ նվիրեցինք մեր հասարակ ժողովուրդի իրավունքը: պաշտպանելու,— գրում էր նա այդտեղ:— Մեր անձը եւ գրիչը չնվիրեցինք հարուստներին, նորանք յուրյանց արծաթի թումբերի տակ միշտ անխոցելի են, նաեւ բռնակալների իշխանության մեջ: Բայց այն խեղճ հայը, այն հարստահարված, ողորմելի, աղքատ, մերկ ու քաղցած հայը, ոչ միայն ճնշված օտարներից եւ բարբարոսներից, այլեւ յուր հարուստներից, յուր հոգեւորներից եւ կիսագրագետ, ուսոuմնական կամ փիլիսոփա ասվածներից, ահա այն հայը ամենայն արդարացի իրավունքով գրավում է մեր ուշադրությունը եւ նորան դարձյալ, առանց եւ վայրկյանական երկմտության, նվիրեցինք մեր բոլոր կարողությունը:
Պաշտպանել այն հայի առաթուր կոխված իրավունքը է մեր կյանքի բուն խորհուրդը եւ նպատակը: Եվ այս նպատակին հասնելու համար չէ պիտո ընկրկենք ոչ բանտի եւ ոչ աքսորի առջեւ, ոչ միայն բանիվ ու գրչով, այլեւ զենքով եւ արյունով, եթե մի օր արժանի լինենք զենք առնուլ մեր ձեռքը եւ մինչեւ այժմ քարոզած ազատությունը նվիրել եւ սրբել մեր արյունով:
Ահավասիկ մեր դավանությունը, որի մեջ տեսնում ենք ազգի փրկությունը» {Նույն տեղը, III, եր. 23 եւ հետ.:}:
Դեպի հասարակ ժողովուրդը, դեպի ճնշված ու հարստահարված մասսաների ազատության մեծ ու համապարփակ խնդիրը պարզված ուխտի հրաբորբ այս ազդով Նալբանդյանը վճռական ու լիակատար շրջադարձ էր կատարում դեպի ազգային հարցի ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական ըմբռնումը:
Լայնորեն զարգացրեց նա այդ ըմբռնումը 1862 թվականին լույս ընծայած «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ»-ի էջերում:
«Ազգ ասելով,— ասում է Նալբանդյանը այդ գրվածքում,— պիտի իմանալ հասարակ ժողովուրդը եւ ոչ նորա միջից, նորա քրտինքով եւ նորա արյունով հառաջացած մի քանի մեծատունք» {Նույն տեղը, եր, 72 եւ հետ.:}:
Հակադրելով ազգի ունեւորներին ժողովրդի աղքատ մասսաների նախաձեռնությունը՝ Նալբանդյանն ասում էր, որ ժողովրդի աղքատությունը ոչ թե խափանարար, այլ նախապայման է նրա ինքնագործունեության. «Նա՝ աղքատ է, բայց այդ աղքատությունը … միայն կարող է սթափեցնել նորան յուր թմրութենից, որպեսզի նշմարվի յուր մինչեւ այժմ բռնած ճանապարհի ուղղությունը եւ փոխել նրան, հառաջ քան թե հասել է մինչեւ նորա կորստական ելքը: Եթե հարուստ լիներ հասարակությունը, կարոսություն չկար մնար մտածելու, ճանապարհ փոխելու, նորա /207/ աղքատ լինելը միեւնույն ժամանակ, կարող է լինել նորա փրկությունը» {Նույն տեղը, եր. 67:}:
Նալբանդյանի հայացքների մեջ առաջացած արմատական փոփոխությունը պատահական չէր:
Հայ ժողովրդի ազգային կազմավորումը պատմական մի պրոցես էր, որ սկիզբ առնելով ֆեոդալիզմից կապիտալիզմին անցնելու ժամանակաշրջանոս՝ առանձնապես բուռն ընթացք ընդունեց անցյալ դարի 40-ական թվականներից հետո: Հանդիսանալով պատմական այդ ժամանակաշրջանի հայ ժողովրդի տնտեսական կյանքի, լեզվի, տերիտորիալ եւ կուլտուրական առանձնահատկություններով պայմանավորված նրա հոգեկան կառուցվածքի ընդհանրության արտահայտությունը՝ հայերի ազգակազմությունը մի պրոցես էր, որին իրենց դրական մասնակցությունն էին բերում հայ բուրժուական հասարակայնության բոլոր դասակարգերն ու խավերը: Հասկանալի է, որ ազգակազմության պրոցեսի վրա իրենց աղդեցության կնիքն են դնում այդ դասակարգերի ու խավերի ներհակություններն ու հակամարտերը:
Որքան էլ անվիճելի լինի այն հանգամանքը, որ հայերի ազգակազմության պրոցեսը սերտորեն կապված էր բուրժուական հարաբերությունների կազմավորման հետ կամ այն իրողությունը, որ ազգակազմության պրոցեսի մեջ սկզբնապես ակնառու մասնակցություն ուներ եւ ղեկավար դեր էր կատարում հայ բուրժուազիան, այնուամենայնիվ, այդ պրոցեսի գլխավոր շարժիչ ուժը հայ բուրժուազիան չէր, այլ ազգի մեծամասնությունը կազմող հայ «հասարակ ժողովուրդը, որ հիմնականում բաղկացած էր գյուղացիությունից: Հիմնականում «հասարակ ժողովուրդն» է, որ միահյուսվելով բուրժուական հարաբերությունների մեջ եւ ակտիվորեն պայքարելով ֆեոդալական վերապրուկների դեմ՝ հանդիսանում էր ազգակազմության պրոցեսի ամենագլխավոր զսպանակը: Նա է դարձյալ, որ կապված ազգային տերիտորիայի հետ՝ ազդեցության խոր կնիք էր դնում ազգակազմության շրջանում ձեւավորվող նոր գրական լեզվի վրա եւ առավել չափով դրսեւորում հայերի ազգային բնավորության դրական առանձնահատկությունները: Հայ «հասարակ ժողովրդին ցույց տված ակտիվ օժանդակությունը Արեւելյան Հայաստանը Ռուսաստանի հետ միավորելուն, հայ հասարակ մարդկանց մասնակցությունը Ռուսաստանի վարած պատերազմներին, նրանց դիմադրությունը ցարիզմի ագրարային եւ գաղութային քաղաքականությանը, հայ գյուղացիների գաղթագնացության՝ հասարակական արձագանքները Ռուսաստանում եւ Թյուրքիայում, Զեյթունի ապստամբությունը եւ նրան հաջորդած՝ թյուրքահայ գյուղացիության ազատագրական շարժումները, անցքեր ու երե/208/վույթներ էին սրանք, որոնք վճռական դեր են կատարել հայերի մեջ ազգային գիտակցություն մշակվելու գործում:
Հատկանշական է, որ որքան ավելի էր ծավալվում ու խորանում հայջերի ազգային կազմավորման պրոցեսը, նույնքան ավելի էր թուլանում՝ հայ բուրժուազիայի դերը հայերի ազգակազմության մեջ: Հայ բուրժուազիան Հարստություն էր դիզում հայկական բնաշխարհից դուրս: Թուլանում էր նրա կապը ազգային լեզվի եւ կուլտուրայի հետ, խզվում նրա առնչությունը հայ ժողովրդական մասսիվի հետ: Հայ բուրժուազիան բռնում էր ազգային-էթնիկական դիմահեղման — ասիմիլյացիայի ուղին:
Տակավին 19-րդ դարի 50-ական թվականների ընթացքում, ինչպես տեսանք, թե՛ արեւմտահայ եւ թե՛ արեւելահայ իրականության մեջ բուրժուազիան ընդառաջում էր կղերա-աղայական ռեակցիայի դեմ մղված Համաժողովրդական պայքարին եւ «հասարակ ժողովրդի» գլուխն անցած պաշտպանում ազգի կենսական շահերը: Սակայն այլ դրության առաջ ենք կանգնում 60-ական թվականներին: Թիկունք դարձնելով ժողովրդական մասսաներին՝ բուրժուազիան սկսում էր նահանջել կղերա-աղայական ռեակցիայի առաջ, սկսում էր կազմել կղերա-աղայական տարրերի հետ հակառեւոլյուցիոն, հակաժողովրդական ճակատ: Հասկանալի է, որ այդ ժամանակ ժողովրդական մասսաներն էին առավել չափով արտահայտում ազգի պրոգրեսիվ պահանջները, հանդիսանում նրա զարգացման առաջմղիչ ուժը, եւ չէր սխալվում Նալբանդյանը, երբ այդ պահին միայն «հասարակ ժողովրդին» էր նկատում «ազգաշինության հիմքը»:
Նալբանդյանի վերադիրքավորումն այս հարցում հեռազդու իր նշա| նակությամբ նոր դարագլուխ էր կազմելու հայ հասարակական-քաղաքական մտքի պատմության մեջ:
Պատմական վերելք ապրող յուրաքանչյուր դասակարգ, իր ձեռքն առնելով հասարակական շարժման ընդհանուր ղեկը, ոչ միայն անմիջապես իր, այլեւ բովանդակ հասարակության բախտը տնօրինելու համար, սահմանում է իրեն որպես ազգային դասակարգ, որպես ազգ: Այդ դասակարգը, որ ոչինչ էր, ձգտում է դառնալ ամեն ինչ, հենց որ ձեռք է մեկնում՝ ազգի ղեկավարության կամ սահմանվում որպես պետականորեն իշխող ազգային դասակարգ, որպես ազգ: Խոսել ժողովրդի եւ ազգության անունից, դա քաղաքականապես հեգեմոն դարձած դասակարգի իրավունքն է, որչափ այդ դասակարգը չի սպառել դեռ պատմականորեն պրոգրեսիվ իր միսիան՝ որպես հասարակական շարժման առաջնորդ:
Նալբանդյանի ազգության այն թեորիան, ուր ազգության իրավազուրկ տարրը — հասարակ ժողովուրդը — ձգտում է բարձրանալ հասարակական ներքնահարկից նրա վերնատունը, դառնալ ազգը ներկայացնող դասակարգ, հասարակ ժողովրդի պատմական հասունացման հայ/209/տարարն էր: Այդ նշան էր հայ հասարակ ժողովրդի պատմական ինքնագիտակցության, նրա ձգտման՝ դառնալ ամեն ինչ, պարզել հայ կյանքի վրա իր իշխանության դրոշը:
Ձգտելով «հասարակ ժողովրդի» գերիշխանության՝ Նալբանդյանը, այնուամենայնիվ, գիտակցում էր հայերի ազգային կոնսոլիդացման եւ Հայ ազգային-ազատագրական շարժման համազգային դերն ու նշանակությունը: Ազգի ունեւոր տարրերն իսկ, կարծում էր նա տակավին, որոշ շատ ունեն ազգի կոնսոլիդացման եւ նրա ազատագրման մեջ: Այդ է պատճառը, որ ֆեոդալ-կալվածատիրության եւ քաղաքական բռնատիրության լուծը թոթափելու համար նա անհրաժեշտ էր համարում պայքարի միասնական ճակատ ստեղծելու կոչ ուղղել հայ բուրժուազիային ու նրա պահպանողական եւ լիբերալ գործիչներին: Հայ բուրժուազիային ուղիղված համագործակցության դիմումներ կան նաեւ «Երկրագործության» էջերում {Հմմ. Ե. Լ. Ժ., III, եր. 93 եւ հետ. եւ 96:}: Երբեմն այդ կարգի գործիչների առաջ նա դնում էր ազգային լուսավորության հետ կապված այս կամ այն կոնկրետ պահանջը: Այսպես նա հենց այս ժամանակաշրջանում լուծեց Հնդկական կտակագումարները ստանալու հարցը: Կամ հարց էր դնում այն մասին, որ Մոսկվայում ու Պետերբուրգում ապրող «բարեպաշտ ու առաքինի» հայ մասնավորները հոգ տանեն արհեստագիտություն սովորեցնելու հայ մանուկներին {Հմմ. «Անտիպ երկեր», եր. 213 եւ հետ., ծան.:}: Անգամ 1865 թվականին գրած «Հիշենք» պարոդիայի մեջ Հայաստանի ազատագրման հույսը նա կապում էր ազգի «ընդհանրության» հետ՝

Աղքատ ու հարուստ տված թեւ թեւի՝
Այսպես թե միայն կա ճար փրկության:

Սակայն Նալբանդյանի այս կամ նման մտքերը չպիտի շփոթության առիթ տան մեզ: Հիմնականում ժողովրդական մասսաների ինքնագործության հետ է նա կասլում հիմա ազգի եւ լուսավորության ու ազատագրման ռեւոլյուցիոն իր հույսերը: «Հինգ, տասն հոգի ազգասեր,— գրում էր նա,— թերեւս կարողության տեր մարդիկ, դնենք թե կամ եկային զոհել յուրյանց ստացվածքը ազգի օգտին, բայց հինգ տասն ուժը ի՞նչ կարող է օգնել, ի՞նչպես կարող է դեմ դնել միլիոնավոր ժողովրդի կարոտության: Եվ մի՞թե կարող է արտաքին հոգաբարձությունը լուսավորել եւ կրթել մի ահագին բազմություն, եթե այդ բազմությունը ինքը չէ դիմում դեպի լուսավորության արեւը: Եվ այդ ահագին բազմությունը, որ առավոտը զարթելով պիտի մտածեն, թե ի՞նչպես սնանի կամ ի՞նչպես սնու/210/ցանե յուր ընտանիքը, որպես թե կարող էր մտածել լուսի կամ խավարի վերա» {Ե. Լ. Ժ., III, Եր. 72:}:
Պատմական իր բովանդակությամբ՝ Նալբանդյանի ժամանակ հայ ազգային շարժումը բուրժուական-դեմոկրատական շարժում էր: Որչափ այդ շարժման մեջ եւ Թյուրքիայում, ե՛ւ Ռուսաստանում բուրժուազիայի պրոգրեսիվ տարրերը կարող էին կատարել կամ կատարում էին իրոք դրական դեր, Նալբանդյանը ջանում էր պայքարի ընդհանուր ճակատը ստեղծել նրանց հետ: Ընդսմին անընդհատ ելնելով «հասարակ ժողովրդի» շահից՝ Նալբանդյանը միաժամանակ անհրաժեշտ էր համարում ընդհանուր ճակատի տակտիկան՝ որպես մասսաների ռեւոլյուցիոն շարքերը կազմակերպելու քաղաքական զենքերից մեկը:
Ե՛վ Ռուսաստանում, ե՛ւ Թյուրքիայում Նալբանդյանը սուր քննադատության ենթարկեց բուրժուազիայի ռեակցիոն տենդենցները: Մերկացնելով ռեակցիոն տարրերի դեգերումները՝ նա ձգտում էր ակտիվացնել բուրժուազիայի պրոգրեսիվ տարրերին, խրախուսել սրանց մասնակցությունը ազգային ազատագրական պայքարին: Շեշտը դնելով «հասարակ ժողովրդի» վրա՝ Նալբանդյանը միաժամանակ անհրաժեշտ էր համարում ընդլայնել ու ամրացնել ազգային-քաղաքական պայքարի սոցիալական հենակետերը:
Միության կոչ ուղղելով ազգին՝ Նալբանդյանն ինչպես առաջ, այնպես եւ այս ժամանակաշրջանում հրապարակ չէր գալիս ազգամիջյան «խաղաղության» քարոզչի դերում, որչափ նա չէր դադարում մերկացնել բուրժուազիայի լիբերալ եւ ազգային-պահպանողական գործիչների խոսքերի եւ գործերի միջեւ եղած տարաձայնությունները, ծաղրել նրանց մեծախոս ազդերը ազգի ազատության կամ լուսավորության մասին … Անողոքաբար խարազանում էր նա բուրժուական այն ազգասերներին, որոնք «ազատության իղձը շրթունքի վրա»՝ փաստապես մնում էին «երդվյալ ծառա» եւ «հլու» ցարիզմին, որի հետ խուսափում էին գոտեմարտել, եւ սուլթանիզմին, որի դեմ երգում էին «գայլի շարական», եւ արեւմտաեվրոպական տերություններին, որոնց հովանավորությամբ, նրանց կարծիքով, հայ գյուղացին պիտի ոտքի ելնի թյուրքի եւ քրդի դեմ։ եւ վերագտնի ազգի համար նրա «կորցրած թագը»,
Նալբանդյանի համոզումով՝ մեսրոպյան գրերի օգնությամբ հեռուներից «հողեր վարող» այդ կարգի ազգասերները փաստորեն հայ գյուղացու հաշվին առատ հունձ էին խոստանում ազգի հարուստներին, առանց որ այս վերջինները որեւէ պարտավորություն ստանձնեին ազգի փրկության համար: «Երկրագործության» էջերում Նալբանդյանը որոշ պարտա/211/կանություններ էր առաջադրում արեւմտահայ բուրժուազիային: Ռ. Պատկանյանին ուղղած պարոդիայում նա նույն կարգի պարտականություններ առաջադրում էր նաեւ արեւելահայ բուրժուազիային: Սրանով Նալբանդյանը հակադրվում էր հեռուներից «հողեր վարող» հայ բուրժուական գործիչներին ու նրանց հայացքներին ընդառաջող ազգասեր գրողներին, որպես հայ ժողովրդի քաղաքական ղեկավար, որպես «համազգային ռեւո(յուցիայի» գործնական կազմակերպող ու պարագլուխ:
Լենինը գրում էր. «Բառի որոշ իմաստով հաղթական կարող է լինել միայն համազգային ռեւոլյուցիան: Այդ ճիշտ է այն իմաստով, որ ռեւտլյուցիայի հաղթանակի համար անհրաժեշտ է բնակչության հսկայական մեծամասնության միավորումը այդ ռեւոլյուցիայի պահանջների համար մղվող պայքարում» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, XII, եր. 492:}: Լենինի մի այլ ասույթից ակներեւ է, որ «համազգային ռեւոլյուցիայի» նշաններ էր տեսնում նա նաեւ 19-րդ դարի հայկական շարժման մեջ: 1915 թվականին, «Ուրիշի դրոշակի տակ» իր հոդվածում նա գրում էր. «Ոչ միայն 1855, 1859, 1864, 1866, 1870 թվականների, այլեւ 1877 (ռուս-թյուրքական) եւ 1896—97 թվականների պատերազմների (Հունաստանի դեմ Թյուրքիայի պատերազմի եւ հայկական Հուզումների ժամանակ) պատմական երեւույթների հիմնական օբյեկտիվ բովանդակությունն են եղել ազգային-բուրժուական շարժումները կամ ֆեոդալիզմի տարբեր ձեւերից ազատագրվող բուրժուական հասարակության «ջղաձգումները» {Նույն տեղը, XXI, եր. 175:}: Լենինի նշած ժամանակաշրջանը կապիտալիզմի վերելման դարաշրջանն էր, երբ պայքարելով ֆեոդալիզմի դեմ՝ բուրժուազիայի պրոգրեսիվ տարրերը գլխավորում էին ազգային շարժումը եւ հանդես գալիս որպես համազգային շահերի ներկայացուցիչ: Այդ մի դարաշրջան էր, երբ բուրժուազիան դեռ չէր սպառել պատմականորեն պրոգրեսիվ իր դերը, եւ երբ նրա դասակարգային շահերն օբյեկտիվորեն համընկնում էին ազգային-ազատագրական շարժման շահերի հետ: Լենինը պարզաբանում էր, որ անգամ առաջավոր մի շարք երկրներում այս պահին դեմոկրատական ուժերը մեն-մենակ դեռ անկարող էին մեծամասնություն կազմելով ապահովել ռեւոլյուցիայի հաղթանակը: «Այն ժամանակ,— հարում էր նա,— խոսք անգամ չէր կարող լինել մի ամբողջ շարք առաջավոր երկրներում ժամանակակից դեմոկրատիայի որեւէ իսկապես ինքնուրույն եւ բուրժուազիայի գերհասունացման ու անկման դարաշրջանին համապատասխանող գործողության մասին: Գլխավոր դասակարգը, որն այն ժամանակ, այդ պատերազմների ժամանակ եւ մասնակցելով այդ պատերազմներին, գնում էր վերընթաց գծով եւ որը /212/ միայն ինքը կարող էր ճնշող ուժով դուրս գալ ֆեոդալական-աբսոլյուտիստական հիմնարկությունների դեմ, բուրժուազիան էր» {Նույն տեղը:}:
Հայաստանի պես ճնշված երկրների ազգային շարժումը Լենինը հնարավոր էր համարում դիտել որպես պրոգրեսիվ շարժում ոչ միայն նախաիմպերիալիստական, այլեւ իմպերիալիստական դարաշրջանում։ «Համենայն դեպս,— գրում էր Լենինը,— հազիվ թե մեկը վարանի ժխտել այն, որ անեքսիայի ենթարկված Բելգիան, Սերբիան, Գալիցիան, Հայաuտանը իրենց «ապստամբությունը» անեքսիա կատարողի դեմ կանվանեն «Հայրենիքի պաշտպանություն» եւ «ճիշտ էլ կանվանեն» {Նույն տեղը, XXI, եր. 447:}: Լենինը համաձայն չէր այն ընկերներին, որոնք առարկում էին նման ապստամբության դեմ այն պատճառաբանությամբ, թե ճնշված այդ երկրներում գոյություն ունի բուրժուազիա, «որը նույնպես ճնշում է օտար ժողովուրդներին կամ ավելի ճիշտը՝ կարող է ճնշել»: «Չդավաճանելով սոցիալիզմին,— գրում էր Լենինը,— մենք պետք է պաշտպանենք ամեն մի ապստամբություն մեր գլխավոր թշնամու դեմ,— խոշոր բուրժուազիայի դեմ,— եթե դա ռեակցիոն դասակարգի ապստամբություն չէ» {Նույն տեղը, եր. 448:}:
Ելնելով Լենինի ուսմունքից՝ հայ ազգային շարժումը ղեկավարող բուրժուազիայի դիրքավորումը բնութագրելիս անհրաժեշտ է խնդրին մոտենալ ոչ թե վերացաբար, այլ կոնկրետորեն, ամեն անգամ ելնելով նրանից, թե ինչ նշանակություն ունի այդ շարժումը մեր գլխավոր թրշ: նամու՝ ռեակցիայի դեմ մղվող մեր պայքարի համար:
Խնդրին ընդհանուր պատմական տեսանկյունից մերձենալու դեպքում հարցը այն չէ՝ արդյոք կարելի՞ է թե չի կարելի պրոգրեսիվ համարել Հայաստանի պես ճնշված, անեքսիայի ենթարկված երկրի ապստամբությունը իշխող բռնատիրության դեմ: Այլ այն, թե օբյեկտիվորեն ի՞նչ դեր է կատարում այդ ապստամբությունը համաշխարհային քաղաքականության մեջ. արդյոք պրոլետարիատի վարած ազատագրական ընդհանուր պայքարի տեսակետից պրոգրեսի՞վ թե ռեգրեսիվ դասակարգի ապստամբություն է այդ ապստամբությունը, կամ՝ ո՞ւմ ջրաղացին է ջուր ածում այդ ապստամբությունը՝ ռեւոլյուցիոն պրոլետարիատի՞ թե իմպերիալիստական բուրժուազիայի: է Լենինը նախազգուշացնում էր, որ «Համազգային ռեւոլյուցիա» արտահայտությունն ունի սոսկ «պայմանական ճշտություն»: Այդ, ասում է նա, նշանակում է միայն, որ ռեւոլյուցիայի հաղթության համար անհրաժեշտ է նրա ուժերի գերազանցություն, բայց ոչ մի կերպ նրա հետամտած բոլոր խնդիրների միասնություն: «Ռեւոլյուցիան կատարող ահա/213/գին մեծամասնությունը,— ասում էր նա,— բաղկացած է կա՛մ ամբողջովին մի դասակարգից, կա՛մ որոշ միատեսակ խնդիրներ ունեցող տարբեր դասակարգերից: «Համազգային ռեւոլյուցիայի» գաղափարը պիտի մարքսիստին մատնանշի տարբեր դասակարգերի այն տարբեր շահերի ճըշ գրիտ վերլուծության անհրաժեշտությունը, որոնք համընկնում են որոշ … խնդիրներով: Ոչ մի դեպքում այդ հասկացությունը չի կարող ծառայել այն բանի համար, որ քողարկի, հետ մղի դասակարգային պայքարի ուսումնասիրում այս կամ այն ռեւտլյուցիայի ընթացքում» {Նույն տեղը, X11, եր. 422:}: Իբրեւ մատերիալիստ-դիալեկտիկ՝ Լենինը շատ լավ գիտեր, որ հակադրությունների միասնությունը պայմանական է, ժամանակավոր, անցողիկ, մինչդեռ բացարձակ է նրանց պայքարը, շարժումը, փոփոխությունը, զարգացումը:
Այսպես, օրինակ, մատնանշելով բուրժուազիայի կողմից գլխավորված ազգային շարժումների հատկանշական կողմերից մեկը, նրա ազգային բացառկությունը, որ հաճախ նացիոնալիզմի երանգ էր հաղորդում՝ այդ շարժումներին՝ Լենինը գրում էր. «Ճնշված ազդի յուրաքանչյուր բուրժուական նացիոնալիզմի մեջ կա համադեմոկրատական բովանդակություն ընդդեմ ճնշման, եւ հենց այդ բովանդակությունն է, որ մենք անպայման պաշտպանում ենք, խիստ զատելով իր ազգային բացառկության ձգտումը …» {Նույն տեղը, XI, եր. 513:}:
Այս ամենից հետո հասկանալի պիտի լինի նաեւ Նալբանդյանի «Հիշենք» պարոդիայի այն քառատողը, ուր նա ասում էր.

Մեր հույսը սակայն մեր վրա լինի։
Այսինքն ազգի մեր ընդհանրության,
Աղքատ ու հարուստ տված թեւ թեւի՝
Այսպես թե միայն կա ճար փրկության: {Այստեղ զանց ենք. աունում այն հանգամանքը, որ «Հիշենք» ոտանավորը, որից առնում ենք այս տողերը, հանդիսանում է պարոդիա՝ գրված, ինչպես արդեն պարզեցինք, 60-ական թթ. սկզբներին Պետերբուրգում կազմակերպվող Բարեգործական ընկերությունը Ռ. Պատկանյանի անբարյացակամության դեմ պաշտպանելու կոնկրետ նպատակով:}

Ճար (որոնելով» ազդի ընդհանրության մեջ՝ Նալբանդյանը չէր անգիտանում «աղքատի» եւ «Հարուստի» տարբերությունը եւ ընդհանուր շարժման մեջ նրանց հետամտած խնդիրների ներհակությունը: Համազգային շարժման մեջ Նալբանդյանը չէր հրաժարվում «Հասարակ մարդկանց» առավել հեռամետ պահանջներից, որոնց իրագործման երաշխիքը նա որոնում էր /214/ Ռուսաստանում արծարծվող գյուղացիական շարժման եւ Արեւմուտքում սրվող «մարդու եւ հացի» խնդրի լուծման ռեւոլյուցիոն հեռանկարների մեջ:
* * *
«Ազգ» ու «ազգություն» գաղափարների հետեւողական ռեւոլյուցիօն-դեմոկրատական սահմանումները տալուց զատ, Նալբանդյանը նշմարեց նաեւ «ժողովրդի», «տերության», «ժողովրդի բարեկեցության» եւ այսպես կոչված «ազգային հարստության» մեջ եղած տարբերություններն ու ներհակությունները:
«Հարկավոր է իմանալ,— գրում էր «Երկրագործության» հեղինակը,— որ տերությունքը ազգ չեն, եւ տերությանց շահը ազգի շահի հետ բնավ վերաբերություն չունի, քանի որ տերությանց կազմությունը այնպես է, ինչպես որ կան այսօր»: Մասնավորելով խոսքը Անգլիայի մասին, որ կապիտալիզմի կլասիկ հայրենիքն էր, այն երկիրը, ուր հասարակ ժողովուրդը պրոլետարացած էր մաքսիմալ չափով, նա հերքում էր տարածուն այն կարծիքը, թե՝ «Անգլիան հարուստ է, ոչինչ տերություն այնքան արծաթ եւ ոսկի չունի — ամենին փոխ է տալիս, ինքը բնավ նեղություն չունի, եւ այլն, եւ այլն»: Առարկելով այս կարծիքին՝ Նալբանդյանը գրում էր. «Եթե ասենք, թե Անգլիան հարուստ է, եւ Անգլիա ասելով հասկանա նք կառավարությունը եւ ազնվականությունը, այդ մի այլ խնդիր է եւ այն ժամանակ վերագրյալ հարստությունը չէ վերաբերվում անգլիական ազգին, այլ կառավարության եւ ազնվականության, որ Անգլիա չեն, որովհետեւ մինը անգլիական կառավարություն է, իսկ մյուսը անգլիական ազնվականություն: Այն ժամանակ միայն ստուգապես կարող ենք ասել, թե Անգլիան հարուստ է, երբ այն միլիոններ բաղկացնող անհատների մոտ տեսնենք որեւիցե նյութական կարողության նշմարանք» {Ե. Լ. Ժ., III, Եր. 45:}: «Անգլիական ազգը ամեն ազգից աղքատ է եւ ամեն ազգից ավելի վտանգի ենթակա» {Նույն տեղը, եր. 87:}:
— Կառավարությո՞ւնը … Ո՞վ է կառավարությունը, ազգը չէ՞:
«Չէ,— պատասխանում է Նալբանդյանը,— կառավարությունը կառավարություն է, ազգը ա՛յլ, կառավարությունը ա՛յլ»: «…Այն մարդիկը,— պարզաբանում է նա,— որոնց ազգությունը դողացնում է երկրագունդը բեւեռից մինչեւ բեւեռ, ստրուկ են յուրյանց կառավարության ձեռ/215/քում: Կառավարությունը նկատելով այդ, որ այդ ազգերն ինքյանք յուրկանց մեջ ազատ չեն տակավին, նկատելով, որ սնոտի նախապաշարմունքներ, փտած սկզբունքներ եւ առհասարակ գլխիվայր հասկացողությունք պաշտելի են նոցա, խորամանկությամբ օգուտ են քաղում նոցա թուլութենից, տիրում են նոցա վերա եւ նոցա անունով ներգործում են միմիայն յուրյանց անձնապահության համար:
Մարդը դեռեւս թովված է, կառավարության բժժանքը դեռեւս ազդում է նորաս վերա: Նա տանում է աշխատության ծանր լուծը, առանց հաշիվ տալու ինքը ինքյան, թե ինչ բանի համար են այն զրկանքը, որ հանձն է առնում» {Նույն տեղը:}: Պետության եւ նրա վարած քաղաքականության կապը տիրող դասակարգերի հետ ակնբախ է դառնում մանավանդ պետությունների զինված բախումների ժամանակ իշխող դասակարգերի շահերի համար նրանք թափում են հասարակ ժողովրդի արյունը:
«Եվ խեղճ ազգը կրում է ծանր հարկեր, զոհում է յուր առույգ զավակները թշնամին վանելու համար, ոգեւորվում է հաղթությամբ, տաղեր է երգում, եւ գործը ավարտելուց հետո ուրախ ուրախ վերադառնում է յուր տեղը կարծելով ու հավատալով, թե մեծ գործ կատարեց, հայրենիքը փրկեց, հողը փրկեց, պատիվը պահեց: Սորանից ավելի կոպիտ եւ խոշտր հեգնություն մենք չենք կարող երեւակայել: Հասարակ ժողովուրդը դառնում է յուր բնակարանը եւ դարձյալ պիտի հարկ տա ազնվականին այն հողի համար, որ գործում է եւ որ ազատելու համար գնաց արյուն թափեց, խեղացավ, ջարդվեցավ, որդին, եղբայրը կամ հայրը զոհեց: Ազնրվականը հայրենիքի հողից բաժին ունի բյուրավոր մղոններ, իսկ հասարակ ժողովուրդը չունի մի ոտնաչափ տեղ» {Նույն տեղը, եր. 47:}:
Ազգային հարստության եւ ժողովրդի բարեկեցության միջեւ եղած կապի բնորոշումը Մարքսը տվել է կապիտալիստական կուտակման ընդSանուր օրենքի լուսաբանության մեջ: Արդյունաբերական պահեստի գնդի հարաբերական մեծությունը, ուսուցանում էր Մարքսը, աճում է հարստության ուժի աճմանը զուգընթաց: Այս երեւույթը, ասում էր նա, յուսովի դիտել էին անգամ 18-րդ դարի տնտեսագետները, արձանագրելով որպես օրենք հասարակական հարստության աճման ընդհանուր եւ բնական այն երեւույթը, որ ազգի հարստությունը համապատասխանում է նրա բնակչությանը, իսկ նրա աղքատությունը — Հարստությանը: Հետագայում, նշում էր Մարքսը, բուրժուական սառնարյուն մի դոկտրինչոր, Destut de Tracy, կոպտորեն հայտարարեց նույնը. «Աղքատ ազգերը /216/ նրանք են, ուր որ ժողովուրդը լավ է ապրում, իսկ հարուստ ազգերը նրանք՝ ուր որ ժողովուրդը սովորաբար աղքատ է» {K. Mapкc и Փ. Энгельс, Сочинения, XVII, եր. 721:}:
Դիտված այս փաստից բուրժուական կարգերի հակառակորդներն անում էին համապատասխան հետեւություններ:
Տակավին 19-րդ դարի սկզբին իր «Քաղաքակրթության ազդեցությունը եվրոպական պետությունների ժողովրդի վրա» աշխատության մեջ Չարլզ Հոլլը ապացուցում էր, որ ազգային հարստության աճմանը զուգընթաց ընկնում էր կապիտալիստական Եվրոպայի ժողովուրդների բարեկեցությունը: Այս ճշմարտությունը հետագայում նորանոր փաստերով ու օրինակներով հիմնավորվում էր անգլիական արտիստների ելույթների մեջ, ֆրանսիական մանր-բուրժուական տնտեսագետների (հատկապես Սիսմոնդիի) երկերում, Օուենի սոցիալիստ-ուտոպիստական առաջարկների մեջ եւ, վերջապես, Ֆուրյեի պաշտպանած այն դրույթի մեջ, թե «քաղաքակրթված» Եվրոպայում տարածված տնտեսական կրիզիսների ու չքավորության ծնողը «քաղաքակիրթ» ազգերի հարստությունն ու «լիարյունությունն է»:
Կապիտալիստական արեւմուտքի զարգացման՝ տռնացող նույն այդ հակասության օրինաչափությունը ցցուն կերպով նշվում էին, մանավանդ, ռուս ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատների, հատկապես Գերցենի եւ Չերնիշեւսկու գրվածքներում, եւ կասկած չկա, որ եվրոպական երկրների հարստության եւ ժողովուրդների բարեկեցության մասին Նալբանդյանի «Երկրագործության» ձեւակերպած մտքերը եւս ընդառաջում էին արեւմտաեվրոպական սոցիալիստ-ուտոպիստների եւ անմիջորեն՝ ռուս ռեւոլյուցիոն դեմոկրատների հայացքներին:
Եթե աչքի առաջ ունենանք, որ «Երկրագործության» էջերում «ազգ» ասելով Նալբանդյանը նկատի ուներ «հասարակ ժողովուրդը», հասկանալի կդառնա, որ տիրող դասակարգերի կամ նրանց շահերը պաշտպանող կապիտալիստական «տերության» կամ «կառավարության» պատկանող հարստությունը նա եւս պետք է դիտեր որպես «ազգի» կամ «հասարակ ժողովրդի» աղքատության հակադարձ կողմը:
Միայն հասարակ ժողովրդի քաղաքական ազատագրման մեջ չէր տեսնում «Երկրագործության» հեղինակը հայ ազգային շարժման նպատակը, այլեւ ազգի գոյության ու զարգացման նյութական հենակետերի ամրակայացման մեջ: Այդ տեսակետից եւս վերին աստիճանի հատկանշական է Նալբանդյանի հրապարակախոսության մեջ տեղի ունեցած իդեական հեղաբեկումը: 1858 թվականին «Նկատողությունը» հոդվածի մեջ նա գրում էր. «Ազգությունը է մի կենդանի ամբողջություն, որ ունի /217/ յուր մեջ մի կյանքի պես անըմբռնելի բան. եւ հոգին, եւ ճարտարապետական արարչությունը, եւ մարդկային բնությունը, եւ մինչեւ անգամ տեղի «աշխարհին բնությունը մասնակից են այդ զորությանը» {Ե. Լ. Ժ., II, Եր. 259:}:
Նալբանդյանն այստեղ դեռ շարունակում էր որոշ տուրք հատկացնել ազգության մասին մշակած իր վաղեմի իդեալիստական պատկերացումներին: Ազգությունը նրան պատկերանում էր որպես նյութական հիմքից կտրված վերացական հասկացություն: Սակայն այլ բան էր ասում նա «Երկրագործության» էջերում: Նա քննադատում էր հայ բուրժուազիայի լիբերալ եւ պահպանողական ղեկավարների քարոզած «վերացական ազգությունը», ազգության այն գաղափարը, որ չունի որեւէ կապ «հասարակ ժողովրդի» կենսական կարիքների հետ, արհամարհում է նրա նյութական բարեկեցության հարցը, նրա տնտեսական պահանջները: «Դու ինձ ասում ես, պահենք մեր ազգությունը, մեր լեզուն, մեր ավանդությունքը, եւ այլն, եւ այլն, շա՛տ բարի, պատասխանում եմ ես, բայց, ասա՛, խնդրեմ, ի՛նչ բանի համար պահենք, ի՞նչ է պահելու օգուտը եւ ի՞նչ է կորուսանելու վնասը … Չոր չոր ազգություն քարոզել առանց մեկնելու քո քարոզության պատճառները, ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ կույր ֆանատիկոսություն, եւ այդ տեսակ քարոզությունը երբեք չի կարող արմատ արձակել մի ժողովրդի մեջ, որ վերացականից հառաջ, ամենայն րոպե զարկվում է իրական կարիքների հետ» {Նույն տեղը, III, եր. 91:}:
«Եթե ազգության ներքին եւ էական խորհուրդը չէ տնտեսական խընդիրը,— գրում էր Նալբանդյանը,— անհիմն է այդ ազգությունը, սո՛ւմ է այդ ազգությունը, եւ նա կկործանվի: Տնտեսական խնդիրն է այն զորությունը … նա է այն միակ ու հաստատ ույժը, որ ազգի անձնավորության մեջ ներգործելով, հավասարակշիռ է պահոամ արտաքին ուժերի ընդդեմ, որով եւ ազգությունը ապրում է» {Նույն տեղը:}:
Նալբանդյանի ծրագրած «տնտեսական հեղափոխությունը» լծորդված էր ոչ միայն քաղաքական, այլեւ սոցիալական հեղափոխության հեռանկարի հետ: Նրա համոզմունքով՝ հայերի լիակատար ազգային ազատագրումը, նրանց ազգային վերածնունդը կարող է տեղի ունենալ միայն այն դեպքում, եթե հողային հարցը լուծվի հօգուտ գյուղացիության, եթե հայ հասարակ ժողովրդի հակաֆեոդալական պայքարի մեջ ներգրավվի հայ գյուղացիությունը եւ ազգային ռեւոլյուցիոն շարժումը դենարան գտնի գյուղացիական զինված ապստամբության կողմից: Հայ ապստամբ մասսաները պիտի ազատեի բռնակալների ձեռքից իրենց հայրենիքը, երկրի արգավանդ հողերը, այն գրավելու, համայնորեն սե/218/փականելու եւ հավասար իրավունքով ազատորեն մշակելու համար: «Այսօր,— գրում էր «Երկրագործության» հեղինակը,— եթե մի ժողովուրդ ստրուկ է, եթե նա հող չունի, եթե հաջողի նորան հող ձեռք բերել, իրավունքը եւ ժամանակը պահանջում է տնօրինել այնպես, ինչպես ցույց է տալիս ներկա հարկը, ինչպես ցույց է տալիս բանականությունը, եւ ոչ այնպես, ինչպես հին օրերից մնացած, ավանդական կառավարությունքը տնօրինել են մինչեւ այժմ, այսինքն՝ տերության կամ ազնվականության սեփականելով հողը եւ հասարակ ժողովուրդը զրկելով իրավունքից: Վերջին դիպվածում ազգությունը ազատություն չէ ժողովրդին, նա փոխում է միայն նորա լուծը, եւ մենք դրականապես թշնամի ենք այդպիսի ազգությանը, ինչպես թշնամի ենք բռնակալությանը, ուր կամ ինչ կերպով որ հայտնվի: Գիտենք, կան մարդիկ, եւ մեր իսկ սիրելի բարեկամների մեջ, որ պիտի ասեն — թող` մի անգամ ձեռք բերվի հողը, թող ինչպես կամի լինի սկզբնական կառավարությունը եւ տնօրինությունը, հետո կուղղվի, կնորոգվի եւ այլն, եւ այլն: Չէ, այս տղայություն է. այս տեսակ - ուղղագործությունքը եւ վերանորոգությունքը հեշտ բաներ չեն եւ համար: ձակ կարելի է ասել, նոր ի նոր ձեռք բերելուց ավելի դժվար» {Նույն տեղը, եր. 92:}:
Իր այս տողերով Նալբանդյանը պաշտպանում էր այն միտքը, որ «Երկրագործություն»-ը տոլագրվելուց փոքր-ինչ հետո, 1862 թ. մայիսի 22-ին հանդիպում ենք Օգարյովի մոտ «Колокол»-ում զետեղված նրա «Куда и откуда?» հոդվածում. «Ոմանք ասում են,— գրում էր այդ հոդվածում Օգարյովը,— որ միեւնույն է՝ ինչպես էլ եկամուտները բաշխելու լինեն ժողովրդի մեջ, միայն թե լինի այնպիսի կառավարություն, որ չի ճնշի քմահաճորեն, չարգելի մարդկանց ազատորեն ապրել եւ վարվի ժողովրդի կամքի համեմատ: Մյուսներն ասում են, թե միեւնույն է՝ թող լինի կառավարությունը ինչպիսին ուզում է, միայն թե եկամուտները այնպես բաշխվեն ժողովրդի մեջ, որպեսզի ամեն մի աշխատավոր մարդ իր ընտանիքի հետ միասին կուշտ լինի եւ ապրի իր վիճակից գոհ: Բայց չի կարելի այսպես ընկալել ընդհանուր գործի երկու կողմերը … Զատել իրարից ընդհանուր գործի երկու կողմերը — կառավարման եղանակը եւ հողատիրության եղանակը — միանգամայն սխալ է … Հողը ժողովրդին եւ կառավարությունը ժողովրդին — սա անբաժանելի մի ամբողջություն է» {Н. П. Огарев, Избранные социально-политические и философские произведения, 1952, т. I, եր. 568 եւ հետ.}:
«Հասարակ ժողովրդի» սոցիալական եւ ազգային-քաղաքական ազատագրման խնդիրների միատեղ առաջադրումն ու պաշտպանությունը ցույց են տալիս գլխավոր այն տարաձայնություններից մեկը, որ սուտ բնույթ էր ստանալու հայ կյանքում Զեյթունի ապստամբության ժամա/219/նակ: Զեյթունի եւ շրջակայքի գյուղացիները զենք էին բարձրացրել թյուրք կառավարության ու զորաբանակի դեմ՝ իրենց ղեկավար ունենալով հայ տեղական «իշխաններին» ու «կառավարիչներին», մարդկանց, որոնք այլ ինչ չէին, քան հայ գյուղացիներին ճնշող ու կեղեքող քրիստոնյա աշիրեթներ: Միջամտելով Զեյթունի ապստամբությանը՝ թյուրքահայ բուրժուական մտավորականները իրենց պաշտպանության տակ էին առնում ապստամբությունը ղեկավարող ազգակից աշիրեթներին: Նալբանդյանը եւ նրա հետեւորդները պահանջում էին, ընդհակառակն, որ հիմնականում հայ գյուղացիության պաշտպանության գործն առաջ տարվի ժողովրդական ուժերի վրա հենված, ժողովրդի շահերի համեմատ եւ այդ շահերը ներկայացնող տարրերի ղեկավարությամբ: Նրանք պահանջում էին, որ Հայ գյուղացու դատը պաշտպանվի ոչ միայն թյուրք կառավարության կամ թյուրք կալվածատերերի ու աշիրեթների դեմ, այլեւ հայ «իշխանների» ու «կառավարիչների», հայ կալվածատերերի ու չորպաճիների դեմ:
«Երկրագործության» համեմատությունը հեղինակի մինչեւ 1859 թվականը գրած երկերի հետ համոզում է մեզ, որ Նալբանդյանը եւս չէր ծնվել ոտից ցգլուխ զինված, ինչպես Աթենաս Պալլասը Զեւսի կառափից, այլ՝ ինչպես ծնվում են բոլոր մահկանացուները — որպես մերկ մի մանուկ, որին պիտի սպառազիներ միայն կյանքի հարաճուն ընթացքն ու պայքարի մտառու փորձը:
1859–61 թվականների համառուսական ռեւոլյուցիոն կրիզիսի քուրայում վերաձուլվելով տեսականորեն՝ Նալբանդյանը կողմնորոշվեց դեպի «եւոլյուցիոն դեմոկրատիայի եւ ուտոպիստական սոցիալիզմի դիրքերը: Սրա մեջ պիտի որոնել նրա այդ տարիների կյանքն ու գրականությունը տարբերանշող նորը:
* * *
Ազգության խնդրին Նալբանդյանը նայում էր ոչ միայն «հասարակ ժողովրդի», այլեւ դեմոկրատական հումանիզմի տեսանկյունից:
«Անձնավորությունը ոչ թե միայն խափան չէ,— գրում էր նա «Նկատողությունք» հոդվածում,— այլ դորա հակառակ, նա միայն հնար է տալիս ազատ եւ կատարելապես հասկանալ մյուս մարդը, ուրիշ անձնավորությունք: Այսպես եւս մի ազգի սեպհական ազգությունը հնար է տալիս նորան հասկանալ ուրիշ ազգությունք, եւ ուրիշ ազգությունները հասկանալով եւ գնահատելով, չքանում է մի ազգության եսական, ֆանատիկոս եւ անմարդի բնավորությունը … Մի ազգության մասնավորութենից եւ եսականութենից ազատվելու համար, չէ պիտո ջնջե յուր ազգությունը, /220/ դորա հակառակ, հարկավոր է խոստովանել ամենայն ազգություն» {Ե. Լ. Ժ., II, եր. 258 եւ հետ.:}: Իր «Հիշատակարան»-ում Կոմսը շաղկապում էր «գիտակից ազգային կյանքը, ազգային շարժումը եւ ազգի գործականությունը» հանրամարդկային կյանքի, Մարդկության ընդհանուր զարթոնքի ու լուսավորության, նրա ընդհանուր ազատությունը նախապատրաստող շարժման հետ {Հմմ. նույն տեղը, I, եր. 487 եւ հետ.:}:
Հումանիզմի սկզբունքներն անկաշկանդ ու պարզ արծարծված են մանավանդ «Երկրագործության» էջերում: Նալբանդյանը մտահոգված է էապես մարդու խնդրով, մարդու լիակատար ազատագրման հարցով: Սակայն, ասում է նա, «մարդը մինչեւ այժմ չի հասել այնտեղ, որ առանց երկրորդական ու պաշտոնական անունը հանդես գա միայն մարդու բնական անունով. մինչեւ այժմ մարդ չկա աշխարհի երեսին, մինչեւ այժմ ազգեր կան» {Նույն տեղը, III, Եր. 82:}:
Միլիոնավոր մարդիկ «չեն երեւում որպես մարդ, այլ որպես անդամ այս կամ այն հավաքական անձնավորության», ազգության, որ ապրում է եւ կամենում է հարատեւել իբրեւ ուրույն բարոյական միավոր եւ «ունի յուր սեփական կյանքը, յուր լեզուն, յուր սովորությունը, յուր՝ ավանդությունը» {Նույն տեղը, եր. 83:}: Պատմականորեն ազգության հավաքականությունը մարդկության հավաքականությունից նախընթաց է, ամեն մարդ մտնում է ընդհանուր մարդկության մեջ յուր ազգությամբ» {Հմմ. նույն տեղը, 1, եր. 454:}: «Մեր ամենքի պարտքն է,— գրում էր Նալբանդյանը,— մինչեւ այն ժամանակ մնալ մեր ազգային դրոշակի տակ, որքան ուրիշը կրում է սեփական ազգության դրոշակը» {Նույն տեղը, 11, եր, 82:}: Սակայն որքան տարբեր էր Նալբանդյանի պարզած ազգության դրոշակը այն դրոշակից, որի տակ մարդակեր իմպերիալիզմը մեր սերընդի աչքի առաջ երկու անգամ սպանդանոցի վերածեց երկրագունդը:
Ազգության խնդիրը կվերանա, ասում էր նա, եթե խոստովանվի ամենայն ազգություն, եթե վերանա ազգային-քաղաքական ամեն մի ճնշում ու հարկադրանք: «Այո,— հայտարարում էր նա,— եթե հավասար իրավունքն այսօր խոստովանվի բոլոր երկրագնդի վերա, եթե ներկա եղած պետական համակարգությունքը այսօր ոչնչանան, վաղը ոչ միայն չի մնում ազգության խնդիրը, այլեւ հարկավոր եւս չէ» {Նույն տեղը, եր, 81:}: Իբրեւ ռեալ իրողություն՝ ազգության խնդիրը գոյություն ունի որչափ բարձրապարանոց իշխող ազգությունները շարունակում են ճնշել, կեղեքել ու արհամարհել /221/ «չխոստովանված ազգությունները, որչափ կույր ու ֆանատիկական ազգությունը «յուր մի շամփուր խորովածի համար մորթում է մյուս ազգության եզը» {Նույն տեղը, II, եր. 82:}:
Նալբանդյանն ընկալում էր ազգությունը որպես պատմական երեվույթ եւ ազգային խնդիրը՝ որպես պատմական ընթացիկ խնդիր:
Նալբանդյանը հարկավ չէր կարող կանխել բուրժուական եւ սոցիալլիստական ազգերի մասին մարքսիզմի արծարծելիք պատմական-մատերիալիստական տեսությունը: Նա չէր կարող բնութագրել ազգերի համաշխարհային-պատմական այդ տարատեսակությունները որպես կապիտալիստական եւ սոցիալիստական դարաշրջանները հատկանշող կատեգորիաներ, որոնց առաջացումն ու չքացումը համընկնելու են հասարակական երկու տարբեր էպոխաների պատմական ընթացքի հետ:
Այնուամենայնիվ, ազգության խնդրի հեռաթափանց իր տեսությամբ հայ ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի պարագլուխը ընդհուպ մոտենում էր մարքսիստական այն ժամ ոմն քին, որը ազգությունների վերացման հեռանկարը լծորդելու էր սոցիալիզմի համաշխարհային հաղթանակի հետեւանքով ստեղծվելիք նոր իրադրության հետ:
Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական հումանիզմը հակադըրված է բուրժուազիայի մարդախոշոշ իմպերիալիզմին, որ վայրագ իր թափով ճնշում է սեփական ժողովրդի կրծքավանդակը եւ պատրաստ է մոլեգնած ցատկումով սեղմել բոլոր մյուս ժողովուրդների շնչափողը: Եվ կարծես թե ազգությունների ինքնորոշման իրավունքը մերժող հետագա իմպերիալիստական գանգստերներին էր կամենում նա նախազգուշացնել, երբ գրում էր, թե՝ «վնասակար եւ անիրավ է այնպիսի ազգությունը, որ ամեն ուրիշ կոչում է յուր կյանքին … Այսպիսի ազգությունը որչափ եւս կատաղի լինի, որչափ եւս մոլեգնի, ի վերա այսր ամենայնի ժամանակը կմաշե նորան, որովհետեւ մի կիրք կարող է տեղի տալ մյուս կիրքերի, որ հանգամանքը կարող է ծնուցանել: Ազգությունը հարկավոր է եւ օգտակար այն ժամանակ, երբ նա չի բորբոքվում իբրեւ րոպեական կայծ, իբրեւ պատահական եւ հանգամանքներից կախված մի բան, այլ, երբ որպես հետեւանք հասուն գիտակցության, հանդես է գալիս այրական հաստատամտությամբ, պահանջում է ուրիշների հավասար իրավունք ու ոչինչ չէ խնդրում ավելի» {Նույն տեղը, III, եր. 90:}:
Քաղաքականապես Նալբանդյանն ընկալում էր ազգության ինքնորոշման խնդիրը որպես բռնակալության դեմ ուղղված պայքարի լծակ: «Պահի՛ր քո ազգությունը,— ասում էր նա,— հաստա՛տ կացիր քո սիրու մեջ դեպի քո աշխարհը, սիրի՛ր քո եղբարքը, պահի՛ր քո լեզուն, որ է քո /222/ ազգության դրոշը, եւ այդ բոլորը քեզ իրավունք կտան մի կտոր հող ձեռք բերելու, որով կազատվես ստրկութենից եւ աղքատութենից» {Նույն տեղը, եր. 91:}:
Ազգային այս ինքնորոշումը ոչ միայն չի հակասում մարդկության գաղափարին, այլեւ ուղղակի նպաստում է նրա հաղթանակին: «Ազգությունն անմեղադրելի է եւ տոնելի իսկ, եթե նա ընդհանուր մարդկության գործը թեթեւացնել աշխատի, յուր հավաքական անձնավորության անունով իրավունք ձեռք բերելով եւ նույն իրավունքը եւ արտոնությունը հավասարապես յուր անդամներին բաշխելով» {Նույն տեղը:}:
Նալբանդյանի այս հայացքները հիշեցնում են մեզ Գերցենի խոսքերը. «Ազգությունը, որպես դրոշակ, որպես մարտակոչ, միայն այն ժամանակ է շրջանառվում` փառապսակով, երբ ժողովուրդը պայքարում է անկախության համար, երբ նա թոթափում է օտարերկրյա լուծը» {А. И. Герцен, Былое и думы, Л., 1946, եր. 284:}:
Հեռու մնալով բուրժուական պացիֆիզմից եւ քրիստոնեական անատամ այն «մարդասիրությունից», որը չի կամենում բռնությամբ հակած դակ կենալ չարին՝ Նալբանդյանի, ինչպես եւ նրա ռուս բարեկամների ներգործուն հումանիզմը բռնավորների դեմ պարզում է պայքարի դրոշ։
Օտարերկրյա նվաճողների ու բռնատիրությունների դեմ պայքարող Նալբանդյանը ճնշված ժողովրդի անունից դաշինք էր որոնում օտարերկրյա ժողովուրդների, օտարերկրյա աշխատավորների հետ: Անգլիական գաղութների մեջ ստրկացած ժողովուրդները, ասում էր «Երկրագործության» հեղինակը, պայքարում են անգլիական կառավարության դեմ, բայց կարող են մարտական զինակցություն կնքել անգլիական բանվորների հետ, բաժանել սրանց հետ իրենց նվաճելի հողն ու ազատությունը:
«Մի գործունյա մարդ, անդամ որեւէ ստրկացած ազգի,— գրում էր նա,- թող այսօր առաջարկե Անգլիո մեջ անգործ եւ հուսահատ գործավարներին եւ ասե. «Եղբա՛րք, ահավասիկ երկրագնդի այս ինչ կերի վերա ես ունեի երբեմն հող եւ ազատություն, որ հետո ավազակները կողոպտեցին ինձանից, եկե՛ք գնանք այնտեղ հետեւյալ պայմանով. ձեզանից յուրաքանչյուր գնացող պիտի զենք ունենա յուր ձեռքում եւ հարկ դիպվածոմ պատերազմ պիտի մղե, իմ հետ հավասար, երկիրը ավազակի ձեռքից ազատելու համար. այս պահանջում եմ ձեզանից: Իսկ սորա փոխանակ, ես իմ ազգի անունով խոստանում եմ ձեզանից յուրաքանչյուր զենքով գնացել անհատին այնչափ հող, որչափ որ ինձ կամ իմ ազգի յուրաքանչյուր անհատին պիտի բաժին ընկներ … {Ե. Լ. Ժ., III, եր. 47 եւ հետ.:}:
/223/ «Երկրագործության» էջերում հանդիպող այս օրինակը, անշուշտ, պատահական չէր. դրա մեջ ամփոփված է ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատ Նալբանդյանի քարոզած ազգության թեորիայի եւ նրա ազգային-քաղաքական ծրագրի էական մոմենտներից մեկը:
Կասկած չկա, որ սուլթանական բարբարոս կարգերը մերժող Նալբանդյանը անհրաժեշտ էր համարում Թյուրքիայի կողմից ճնշված ժողովուրդների, մասնավորապես հայ եւ թյուրք գյուղացիության, ազատագրական ջանքերի միակցումը: Տակավին իր «Հիշատակարան»-ում Կոմս Էմմանուելս ասում էր, թե՝ «Հայերը պարտական են լուսավորվել եւ գործիք լինել նախախնամության ձեռքում, ասիական ազգերի մեջ լուսավորություն տարածելու» {Նույն տեղը, 1, եր. 458:}: Հետագայում Նալբանդյանը մտցնում էր իր հայացքների մեջ կոնկրետ քաղաքական իմաստ: Որպես «Земля и Воля» կազմակերպության ակտիվ գործիչ՝ նա պարտավորություն էր ստանձնել ռեւոլյուցիոն պրոպագանդ տանել Կովկասի եւ Թյուրքիայի ճնշված ժողովուրդների մեջ: Վերջապես, չմոռանանք, որ «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկան գրելու պահին նա նստած էր Ալեքսեեւյան ռավելինի կամարների տակ հենց նրա համար, որ հայ ժողովրդի անունից հանդիգնել էր եղբայրական ձեռք մեկնել Ռուսաստանում ապրող մյուս ժողովուրդների ռեւոլյուցիոն շարժման առաջնորդներին, միանալով նրանց՝ ցարիզմի դեմ ուղղված ընդհանուր պայքարի դրոշի տակ:
Ժողովուրդների ռեւոլյուցիոն եղբայրակցության գաղափարը կարեւոր նվաճում էր հայ դեմոկրատիայի հասարակական-քաղաքական մտքի զարգացման ճանապարհին, որչափ Նալբանդյանը ոչ միայն շեշտում էր հայ եւ հարեւան ժողովուրդների կուլտուրական ըմբռնումների ընդհանրությունը, այլեւ հակադրում այդ ըմբռնումները գաղութարար Արեւմուտքի աշխարհատիրությանը, նրա նվաճողական քաղաքականությանն ու միջամտումներին ասիական ժողովուրդների ներքին գործերի մեջ:
Նալբանդյանը «ապերախտ» չէր «Եվրոպայից ստացած անխարդախ՝ լուսավորության մասին»: Նա պատրաստ էր երբեւիցե շնորհակալ լինել Կվրոպական լուսավորությանը, իրավունք նվաճելով ասելու նրան՝ «Ահավասիկ տալիս ենք քեզ տոկոսիքը քանքարի, որ դու մեզ տվիր, թեբեւս կորած համարելով Ասի անկյուններում»: Բայց պայքարելով «ասիական հետամնացության» դեմ՝ նա անհաշտ թշնամի էր այդ հետամնացությունը հավերժացնող «բռնարար ուժերին», որոնց գլխավորն էր հենց գաղութարար Եվրոպայի խարդախ «քաղաքակրթությունը»: Նա կամենում էր խելամուտ լինել շրջապատող իրականության «բնական օրենքներին», վերացնել «անբնականը», այն, ինչ խոչընդոտում էր ժողովուրդ/224/ների «աճելությանը», նրանց բարեկամությանը, նրանց լուսավորության ու ազատ զարգացմանը: Բռնարար, շահամոլ ու նենգ եվրոպական «քաղաքակրթության» դեմ Նալբանդյանը բարձրացնում էր «ընկճված ու հարստահարված» ժողովուրդների ազգության դրոշակը: Որչափ նա հանգել էր այն մտքին, թե ազգության կրողը «հասարակ ժողովուրդն է», նրա գրչի տակ լեզու էր առնում ռեւոլյուցիոն լուսավորչության եւ ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի ազգային-ազատագրական հրապարակախոսությունը:
Միջնադարյան Հայաստանում իշխած մտայնության համար՝ կրոնն էր ազգության որոշիչ մոմենտը: Սկզբնապես Նալբանդյանը կրոնը համարում էր եթե ոչ ազգության միակ որոշիչը, գեթ մեկը նրա որոշիչ մոմենտներից: Սակայն հետագայում նա ջանում էր հաղթահարել իդեալիս.տական այդ տեսակետը: «Երկու տող» պամֆլետում նա գրում էր. «Եթե ազգը յուր կրոնը պահելով մնաց աշխարհի երեսին, այդ մասին շնորհակալություն մահմեդականության. սա բացասաբար պահպանեց հայերի կրոնը: Ազգը որչափ եւս թաղված լիներ խավար տգիտության մեջ, այնուամենայնիվ, եթե մի մասը գիտակցությամբ, մյուս եւ ավելի մեծ մասը ֆանատիկոսությամբ հեռի մնալով մահմետականությունից, պահեց յուր կրոնը, հետեւաբար եւ ազգությունը:
Թող հայոց ազգը, իր թագավորության կործանման օրից, ստրկանար որեւէ քրիստոնյա կառավարության, այն ժամանակ կտեսանեինք … բայց ի՞նչպես պիտի տեսանեինք. վասնզի մեք եւս ծնելու չէ ինք որպես հայ» {Նույն տեղը, III, եր. 26:}:
Հայտնի է, որ 19-րդ դարի կեսերին հայերի կրոնական հալածանքը որեւէ նշանավոր դեր չէր կատարում այլեւս: Դրանով գրեթե վերանում էր կրոնի ազգապահական ֆունկցիան: Երես դարձնելով կրոնից՝ Նալբանդյանը եւս ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական շրջանի իր գործերում չէր կարող դիտել կրոնը որպես ազգության որոշիչ մոմենտ: Դրա փոխարեն, որպես ազգության շաղախ, կրկնակի նշանակություն էր ստանում ազգային լեզուն, որի դերը նա առաջ եւս գիտակցում էր: Դրա հետ մեկտեղ, «Երկրագործության» հեղինակը շեշտում էր հողի նշանակությունը, որին պիտի կառչի, դեպի որը պիտի վերադառնա կամ որի համար պիտի զենք բարձրացնի իր փրկումին հետամուտ ժողովուրդը: Հայրենի հողին «տիրաբար» իշխելու համար է հենց, որ ժողովուրդը պիտի պարզի ազգության քաղաքական դրոշը, ուսուցանում էր Նալբանդյանը:
Նալբանդյանը յուրացրել է այն միտքը, թե չի կարող ազատ լինել ազգը, քանի դեռ նրա գիտակցությունը պարուրված է խավար նախա/225/պաշարումներով, եւ քանի դեռ՝ «հասարակ ժողովուրդը» չի ազատագրվել տիրող դասակարգերի իդեական բժժանքից: Չի կարող ազատ լինել հին հասկացությունների ու նախապաշարումների ծանրության տակ ճնշված ազգը, եթե նա տիրանում է լոկ ձեւական ազատության: Չկա ազատություն. առանց լուսավորության, բայց եւ չկա ազատություն առանց հողի: «Հողը եւ երկիրը տիրաբար ձեռք բերելու նպատակը եւ խորհուրդը փառք չէ, պատիվ չէ, դոքա երեխայական գաղափարներ են, այլ հնար գտնել յուր կյանքը եւ գոյությունը պահպանելու համար» {Նույն տեղը, եր. 50:}: «Երկրագործության» արծարծած «տնտեսական հեղափոխության» ծրագիրը, որ վերջին հաշվով պիտի լուծեր «մարդու եւ հացի» խնդիրը, պիտի ստեղծեր նաեւ աղգության տնտեսական կռվաններ, առանց որոնց Նալբանդյանի համար վերացական բան է, սուտ է եւ անխորհուրդ ազգությունը: Վերջապես ազգի (անձնավորության» տեսությամբ Նալբանդյանը վեր էր հանում ազգության հոգեկան-բարոյական համակեցության մոմենտը, որ արմատվում էր ազգի գոյության պայմանների ընդհանրության ու նրա ինքնապահության համար մղված բազմադարյան պայքարի մեջ:
Նալբանդյանը խոսում է «ազգի միության» եւ նույնիսկ ազգի «եղբայրական եւ հարազատ արենակցական սիրո» մասին, հակադրվելով ազգի՝ կղերի կողմից հրահրված` դավանաբանական խտրականություններին: Մերժելով մխիթարյանների քարոզած դավանաբանական խտրականությունը՝ նա գրում էր. «Ազգի միությունը եւ ազգային անդամների դեպի իրար ունենալու եղբայրական եւ հարազատ արենակցական սերը այնքան ծանր կշիռ, այնքան մեծ արժեք ունի իմ աչքում, որ այդ բանի համար, թե ինչի ասես պատրաստ եմ …» {Նույն տեղը, 1, եր. 425 եւ հետ.:}: Մեծ եռանդով այս հայացքը շեշտված էր մանավանդ Թոռնակ Կըկդիկյանի «Ընդունելություն ընծայի» պամֆլետի մեջ, որից Կոմս Էմմանուելը ընդարձակ քաղվածք է զետեղել իր «Հիշատակարան»-ում {Նույն տեղը, եր. 435:}:
Նալբանդյանը ընդգծում էր ազգային համերաշխության, ազգային եղբայրության անհրաժեշտությունը: Օտարատիրությունից ազատվելու նպատակով նա մատնանշում էր ազգային ճակատ ստեղծելու կարեվորությունը: Նա ոչ մի հակում չուներ ազգային արյան, ազգային կամ ռասային «բնածին» հատկությունների մեջ տեսնելու ազգերի եւ ժողովուրդների բարոյական կյանքի աղբյուրը: Ազգությունը, Նալբանդյանի ըմբռնումով, ժողովրդի պատմական անհատականությունն է, պատմական հանգամանքների բերումով մշակված առանձնահատկությունների այն հանրագումարը, որ բռնատիրական համակարգության գոտում հա/226/ճախ ստրկացվում է եւ ճնշվում իբրեւ անհետանալու դատապարտված «անպատմական» կախյալ ու մանր մի հանրություն։
Նալբանդյանը հեգնում էր նաեւ ազգայնական այն մտայնությունը, որ օրորվում է ազգության վաղեմի մեծության, նրա մարած փառքի ինքնագոհ ճոճքի մեջ: «Եվ քաղաքական նավաբեկութենից ապրած մարդիկ, եթե հասկանում են ազգությունը մի ամբողջություն, որ երբեմն կար եւ որի դարավոր փոշով ծածկված հիշատակարանների վերա բարի ախում է նոցա կուրծքը, եթե նոցա ազգության հասկացողությունը յուր սկիզբը առնում է անցածի խայտաճամուկ ավանդություններից եւ չի հիմնվում ուղղակի ներկա սերունդի ու ներկա պայմանների վերա, եթե նոքա մտածում են երեւցնել յուրյանց ազգությունը այն շրջանակի մեջ, ինչպես էր ծառաջ, այն ժամանակ այդ ազգությունը կմնա միշտ իբրեւ մի ամուլ գաղափար …» {Նույն տեղը, III, եր. 91 եւ հետ.:}:
Նալբանդյանը վճռապես հակադրվում էր ռեակցիոն այն ազգայինրությանը, որի միակ հանգրվանը մեծարվող անցյալն էր կամ որի բ ալձանքը՝ անցյալի վերակենդանացումը: Նա ընկալում էր ազգությունն իբրեւ պատմական առաջահայաց երեւույթ, իբրեւ ժողովուրդների զարգացման անհրաժեշտ մի էտապ, որ տակավին չի բոլորել իր կյանքի շրջանը, բայց եւ չի կարող նկատվել որպես անձանց գոյավիճակ: Չկա «վերացական ազգություն»։ Ազգությունը տրամաբանական կատեգորիա չէ, այլ կենդանի մի փաստ, որ ունի սկիզբ եւ վախճան։ Նրա գոյությունը «Երկրագործության» հեղինակը պայմանավորում էր տիրող հարաբերությունների համակարգությամբ, նրա վախճանը պատկերացնում որպես այդ համակարգության կործանման հետեւանք: Ելնելով հումանիստական իր տեսանկյունից՝ նա գրում էր. «Ազգությունն իբրեւ պատմական իրողություն, իբրեւ հավաստի երեւույթ ընդհանուր կյանքի մեջ չի կարելի մերժել, թեեւ բանականությունը երբեք չի կարող արդարացնել նորան» {Նույն տեղը, եր. 82:}: Նալբանդյանի գիտակցության մեջ «բանականության» անունից ասված այս «թեեւ»-ն ու «երբեք»-ը 18-րդ դարի լուսավորչության վերջին նշանա ձողերից մեկն էր: Պատահական չէ, որ «բնության» եւ «ճշմարտության» մարդուն, Ռուսսոյին, նվիրած իր ոտանավորների մեջ նա ներբողում էր մեծ լուսավորչին՝ հենց նրա քարոզած մարդկության ազատագրման համապարփակ գաղափարի համար:
Հրապարակախոսը մատնանշել է ազգի ազատության մի շարք ներքին երաշխիքներ: Սակայն, որպես իսկական հումանիստ, ազգային-ազատության երաշխիքը նա չէր որոնում ո՛չ սահմանափակ ու ինքնա/227/բավ ազգայնության մեջ, ո՛չ էլ ուրիշներին տիրելու եւ հրամայելու նրա բացառիկ իրավունքների մեջ:
«Ազատ չէ ոչ միայն այն աղգը,— ասում էր նա,— որի ազգությունը խոստովանած չէ, այլ հաճախ նաեւ այն ազգը, որի անունը աշխարհ է դղրդեցնում»: «Նորա ազատությունը անվանական է, նա չի կերակրվում նյութով,- նորա կառավարությունը ներկում է նորա աչքերը յուր դրոշի փառքով, յուր զենքի հաղթությամբ, յուր սահմանների օրըստօրե լայնությամբ» {Նույն տեղը, եր. 87:}:
Այս կապակցությամբ եւս Նալբանդյանն ընդհուպ մոտենում էր այն մտքին, որ արծարծում էր մարդու ազատության մասին խոսելիս: Ազգության համար արժեք չունի «վերեւից եկած» ձեւականորեն «խոստովանած», «ազգային դրոշի փառքով պսակված» այն ազատությունը, երբ ազգը ինքն իր մեջ աղատ չէ փաստապես, կամ երբ նա, տիրանալով իշխանության, բռնանում է ուրիշ ազգերի ազատության վրա: Այս միտքի հեռու չէր ազգային խնդրի խոր այն ըմբռնումից, որ արծարծել էր Մարքսը, երբ շեշտում էր, թե չի կարող ազատ լինել այն ժողովուրդը, որ ճնշում. է ուրիշ ժողովուրդների: Այստեղ եւս նա ելնում էր այն հայացքից, թե քաղաքական ազատությունը լիակատար չէ առանց սոցիալլական ազատության, առանց մարդը մարդու ձեռքով շահագործելու իրավունքի վերացման:
Նալբանդյանի դավանած ուտոպիական սոցիալիզմի դեմոկրատական ռեալ բովանդակության տեսակետից 1859-62 թվականների նրա գոյծունեության մեջ վերին աստիճանի բնորոշ է ազգային-քաղաքական հարցերի արծարծումը: «Երկրագործության» հեղինակը չէր մերժում կապիտալիստական արդյունաբերության ստեղծած արտադրամիջոցների օգտագործում էր։ «Մարդու եւ հացի» խնդրի լուծման միակ արմատական հնարը, վերջին հերթին, նա եւս նշմարում էր անշուշտ այդ արտադրամիջոցների համայնացման մեջ: Բայց անմիջապես նրան զբաղեցնում էր եվրոպական կապիտալիստների գաղութային շահատակությունները հաղծ թահարելու հարցը, եվրոպական բուրժուազիայի գիշատիչ «քաղաքակիր» թությունը», նրա բռնի տիրակալությունն ու հարստահարությունները կասեցնելու խնդիրը: Առաջին հերթին ուղղված եվրոպական կապիտալիզմի եւ պետությունների գաղութային քաղաքականության դեմ՝ «Երկրագործության» ուրվագծած «տնտեսական հեղափոխությունը» նպատակ ուներ ոչ միայն նյութական պատվար ստեղծել հայ ժողովրդական մասսաների պաուպերացման առաջ, այլեւ հենարան՝ ցարական եւ սուլթանական բռնակալությունների դեմ մղվելիք ազգային-ազատագրական /228/ պայքարի համար: Սրտի արյունով գրված այս գրքի մեջ դրոշմված էր հայ գյուղացիության դարավոր երազը՝ փշրել ֆեոդալական ստրկության իր շղթաները եւ սահմանել «հավասար իրավունք» իր մի կտոր հողի վրա: Ֆեոդալական ու գաղութային ճնշումներն ու հարստահարումները վերացնող «հասարակ ժողովրդի» իշխանությունը — ահա ազգային-քաղաքական հիմնական այն խնդիրը, որի լուծմանը անմիջորեն նվիրված էր Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական գործնական աշխատանքը այդ ժամանակ:
* * *
Նալբանդյանի հրապարակախոսության առավել բեղուն շրջանում առաջ քաշված հանգուցային դրույթների մեջ արտացոլվում էին հայ կյանքի հիմնական երեւույթներն ու պահանջները: Արեւելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին նշանավոր չափով նախապայմաններ ստեղծեց հայերի ազգային կոնսոլիդացման համար, սակայն պատմական նշանավոր այդ ակտով միայն սկսվեց, բայց չավարտվեց հայերի ազգային կոնսոլիդացումը, որչափ հայ ժողովրդի արեւմտյան հատվածը քաղաքականապես պոկված էր Արեւելյան Հայաստանից եւ թյուրք բռնապետության պայմաններում կարեւոր իր մասով շարունակում էր զրկված լինել բուրժուական ազգ դառնալու տարրական նախապայմաններից: Հայերի կոնսոլիդացման պրոցեսի հետագա զարգացման առաջ խոշոր խոչընդոտներ կային նաեւ Արեւելյան Հայաստանում, որչափ ցարիզմի գաղութային քաղաքականությունը Անդրկովկասում բազմաթիվ փակուղիներ էր ստեղծում երկրի արտադրական ուժերի հետագա զարգացման, անցյալի ֆեոդալական մնացուկների եւ, առաջին հերթին, գյուղացիության կիսաճորտական վիճակի վերացման, ժողովրդական լայն մասսաների հետ ամնացության լիկվիդացման առաջ եւ ճնշում նրանց հասարակականքաղաքական ակտիվացման ջանքերը:
Սխալ կլիներ, այնուամենայնիվ, Նալբանդյանի պաշտպանած առաջավոր հայացքների գաղափարական ակունքները որոնել բացառապես Հայ կյանքի նեղ սահմանների մեջ՝ անգիտանալով խոշոր այն իրադարձությունները, որոնք տեղի ունեցան Ռուսաստանում Ղրիմի պատերազմից հետո, եւ հատկապես՝ մասսայական այն շարժումները, որ սկսվեցին Ռուսաստանում ճորտերի «ազատագրման» նախօրյակին եւ նրանց «ազատագրումից անմիջապես հետո: Նոր, կապիտալիստական Ռուսաստանում աճող արտադրական ուժերի պողպատը զարկվում էր արտադրական հին, ֆեոդալական հարաբերությունների՝ գայլախազին՝ դուրս թռցնելով ագրարային ու ազգային-քաղաքական ռեւոլյուցիայի կայծեր:

/229/ Կասկած չկա, որ Նալբանդյանի ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատական տրամադրությունների ու հայացքների խորությունը ուղիղ հարաբերական էր երկրում արծարծվող ռեւոլյուցիոն ընդհանուր այդ կրիզիսի ծավալին: Հայ ժողովուրդը մեկն էր լայնածավալ Ռուսաստանի այն ժողովուրդներ րից, որոնք երկրի սոցիալ-տնտեսական զարգացման խոր ընդերքից սկիզբ առնող այդ կրիզիսի ժամանակ հասունանում էին ազգային-քաղաքական գիտակցության նոր կենսաշրջանի համար:
Նալբանդյանի շրջադարձը դեպի հայ ժողովրդի համար հասունացող ռեւոլյուցիոն խնդիրները լրացուցիչ մղումներ ստացավ 1857, 1859 եւ 1860-62 թվականներին արտասահմանյան նրա տպավորություններից՝ Հայ դեմոկրատիայի հրապարակախոսը հնարավորություն ունեցավ դիտելու այդ ժամանակ արեւմտաեվրոպական մի շարք ժողովուրդների զարթոնքը, «թառամած ազգերի վերստին ծաղկիլը» {Նույն տեղը, I, եր. 474:}:
«Մարդկությունը մի խռոված վիճակի մեջ գտնվում է ներկայումս,— գրում էր Կոմսը 1860 թվականին,— մարդկության մեջ երեւում է մեծ գործունեություն, մեծ շարժողություն, եւ այն ազգը, որ չկա մեր ինքնուրույնաբար շարժվիլ եւ գործ կատարել, կուլ կերթա մի ուրիշ ավելի գործունյա եւ խելացի ազգության» {Նույն տեղը, եր. 460:}: «Տարակույս չկա, որ մարդկության պատմության մեջ ոչ մի ժամանակ այնպես սաստիկ եւ որոշակի երեւեցած չեն ազգությունքը, ինչպես ներկայումս: Ազգությունը ասես դարձել է մի ամենօրյա հաց, առանց որին չէր կարելի ապրել, մի էլեկտրականության պես բան, որ փայլակի շուտությամբ տարածվում է զանազան ազգության անդամների մեջ» {Նույն տեղը, եր. 463:}: «Այս բանի խմորը ընկնում է եւ մեր ազգի մեջ եւ մեզանում լսվում են ձայներ, եւ մեր մեջ սկսում է բաբախել մի կենդանի սիրտ» {Նույն տեղը:}: Հրապարակախոսը ազդանշում էր, որ ազգը գտնվում է «մի խորհրդավոր ժամանակամիջոցում (Նալբանդյանը աչքի առաջ ուներ իր ժամանակի ազգային-ռեւոլյուցիոն շարժումները, Ա. Հ.) երբ նախախնամությունը կշռում է եւ չափում է ազգերը»: Եվ ահա, այսպիսի մի ժամանակ «մեր անիվը կանգնած է յուր դարձակետի վերա, որ վազե կամ դեպի փրկություն կամ դեսլի հավիտենական կորուստ» {Նույն տեղը, եր. 474:}: Նալբանդյան անընդհատ հրահրում էր հայ երիտասարդ սերնդի ռեւոլյուցիոն զարթոնքը, միշտ հիշեցնելով, որ շարժման դանդաղ ծավալումը պատճառ կարող է դառնալ նրա պարտության: «Տարիները վազում են փայլակի շուտությամբ,— գրում էր նա «Երկու տող»-ում,— օրերը թռ/230/չում են որպես մի վայրկյան: Վախենում ենք եւ իրավունք ունինք վախենալու, թե մի գուցե մինչեւ հայը կշտանա յուր մահանման քնից, լուսինը անդնդասույզ գնա հորիզոնից ներքեւ …» {Նույն տեղը, II, եր. 30:}: Մի տարի անց հրապարակախոսը հավատացած էր արդեն, թե՝ «մոտենում է ժամանակը, երբ ազգը պիտի սթափեր յուր դարավոր թմրութենից եւ պիտի զգար յուր անցածը իմաստասիրելու կարողությունը» {Նույն տեղը, II, Եր. 390:}:
Արեւմուտքում արած դիտողությունները ավելի են խորացնում ու սրոպ Նալբանդյանի կապը հայ ժողովրդի ռեւոլյուցիոն զարթոնքի հետ։ Այս անգամանքը ցայտուն արտահայտություն է գտել տակավին Կոմս Էմմանուելի «Հիշատակարան»-ի 1859 թվականի դրվագներից մեկում:
«Երկար եւ անդադար ճանապարհորդությունքը Եվրոպայում,— գրում էր Կոմսը,— ամսօրյա ժամանակով դեգերվիլը հանքային ջրերում, տկարության կատաղաբար զայրանալը եւ սորանից պատճառված աննկարազրելի ֆիզիկական թուլությունը համարյա թե զրկել էին ինձ կարողութենից գրիչ ձեռք վեր առնելու: Մյուս կողմից բյուր նորանոր տպավորությունք պատերազմ բռնելով ուղեղիս մեջ՝ աշխատում էին յուրաքանչյուրքը առաջին տեղը բռնել «Հիշատակարանումս». բայց ես թողնում եմ նորանց, մինչեւ որ մի փոքր նստի ջերմությունը, որպեսզի սառն աչքով կարողանամ նկատել նորանց, մանավանդ որ այդ բաները համարյա թե հարակցություն չունին իմ նվիրական ազգային խնդիրների հետ: Ի՞նչ օգուտ ինձ Լոնդոնի հսկայական կերպարան քից, ի՛նչ օգուտ Փարիզի փառավոր ու զեխ դեմքից, Բեռլինի եւ Գերմանիայի մտածող ու փիլիսոփայական պատկերից, մինչ նոցա հետ միասին աչքիս առաջ են գալիս ավերակ Հայաստանը, ցիրուցան ժողովուրդը, ան դաստիարակ ու նյութապաշտության հոգով գործնականապես տաշված ազգի զավակները, անխորհուրդ եւ տղայական փառասիրությամբ հիվանդ, միակողմանի, ուսումնական անվանված պարոնները, որ թիթեռնիկի պես թրթռում են ճրագի չորս կողմով,. երբ սա երեւում էր հայկական թանձր խավարով պատած խոնավ գետնափորի մեջ … Շատ պատահեցա գեղեցիկ եւ պատվական հոգու տեր մարդերի, որոնք դարձան ինձ շատ լավ ծանոթ, բայց նոքա ալարապում էին յուրյանց ազգային գործերով կամ ընդհանուր մարդկության գործերով: Օրերը եւ շաբաթները վազում էին ջրի պես, բայց եւ ոչ մի խոսք այն բաների համար, որոնց մասին խոսելու ծարավը խեղդում էր ինձ, խոսք, որ մոտ էր՝ իմ սրտին եւ հոգուն, որ վաղուց արդեն դարձել էր իմ կյանքը, իմ հոգին, իմ արյունը եւ ուղեղը» {Նույն տեղը, I, եր, 411։}: Մենք արդեն առիթ ենք ունեցել մատնանշելու, որ խոսելով արտասահմանում հանդիպած «գե/231/ղեցիկ եւ պատվական հոգու տեր մարդերի» մասին, որոնք անտարբեր էին. իրեն մտահոգող ազգային հարցի նկատմամբ, Նալբանդյանը, հակառակ ոմանց անհեթեթ ենթադրության, չէր կարող աչքի առաջ ունեցած լինել «Լոնդոնի պրոպագանդիստներին» {Տե՛ս սույն աշխատությունը, գ. 1, եր. 455 եւ հետ.։}: Պիտի, ընդհակառակն, կարծել, որ խոսքն այստեղ կարող էր լինել արեւմտաեվրոպական սոցիալիստ-ուտոպիստների մասին. հավանորեն սրանց ուներ նա ի նկատ, այդ պահին Գ. Սալթիկյանին գրած նամակում, ուր հաղորդում էր, թե՝ «ճարեցի ազնիվ բարեկամք՝ թե հայ եւ թե ֆրանսիացի …» {Ե. Լ. Ժ., IV, եր. 66:}:
Ճանա պարհորդելով Եվրոպայում՝ Նալբանդյանը անում է նույն դիտողությունը, որ ժամանակին արել էր նաեւ Բելինսկին: «Ներկայիս Երոպան զբաղեցնում են նոր մեծ հարցեր,— գրում էր ռուս մտածողը։ — Հետաքրքրվել դրանցով, հետեւել դրանց մեջ կարելի է եւ պետք է, քանի որ ոչինչ մարդկային բան չպիտի օտար լինի մեզ, եթե կամենում ենք լինել մարդ: Բայց միեւնույն ժամանակ մեզ համար անպտուղ բան կլիներ ընդունել այդ հարցերը որպես մեր սեփականը: Դրանց մեջ մերն է միայն այն, ինչ գործադրելի է մեզ համար, մնացած բոլորն օտար է մեզ … Մեզ մոտ եւ մ եր մեջ, մեր շուրջը, ահա թե ուր պիտի տրոփենք «մենք ե՛ւ հարցերը, ե՛ւ նրանց լուծումը» {В. Г. Белинский, Собр. сочинений, III, եր. 666:}:
Այս տեսակետից նշանակալից են նաեւ Գերցենի խոսքերն այն մասին, որ դեգերելով արտասահմանում՝ ինքը շարունակում է աշխատել միայն հայրենի երկրի համար, նրա ազատագրական գործի համար. «Այստեղ ես չունեմ այլ գործ, քան մեր գործը … Այստեղ ես ցենզորից ազատ ձեր խոսքն եմ, ձեր ազատ օրգանը, պատահական ձեր ներկայացուցիչը» {А. Г. Герцен, П.С.С. и П., V, եր. 390:}:
Նալբանդյանի «Հիշատակարան»-ն արտահայտում է նրա խոր ուսախաբ ությունը անտարբեր այն վերաբերմունքի համար, որ արեւմտաեվրոպական դեմոկրատիայի ներկայացուցիչներից շատերը երեւան էին բերում դեպի մանր ու ճնշված ժողովուրդների ազգային-քաղաքական վիճակն ու նրանց ազգային ազատագրական ձգտումները: Մանր ու ճնշված ժողովուրդների ազատագրական ջանքերից կտրված ուտոպիական նրանց սոցիալիզմը չէր ջերմացնում հայ հրապարակախոսի սիրտը: Վերացական կամ եվրոպակենտրոն նրանց իդեալներից առավել նրան հուզում էին հարազատ ժողովրդի ազգային-ազատագրական մոտավոր խնդիրները եւ դրանց լուծման համար հայ առաջավոր մարտիկների գործադրելիք միջոցառումները:
/232/ 1862 թվականի սկզբներին Նալբանդյանի շարադրած «Երկրագոոծություն։»-ից եւ նույն տարվա կեսերին սկսված նրա սենատական գործ ծի նյութերից պարզվում է այն իրողությունը, որ հրապարակախոսը հասել էր հաստատ այն համոզման, թե հայ ժողովրդի ազատագրական հեռանկարները սերտորեն լծորդված են Ռուսաստանում ծավալվող գյուղացիական, ռեւոլյուցիայի ընթացքի հետ: Նալբանդյանը ջանք էր անում: Հայ ազգային-քաղաքական խնդիրների լուծումը գործնականապես շաղկապել ռուս ռեւոլյուցիոն շարժման պարագլուխների նախաձեռնությամբ ստեղծվող «Земля и Воля» ընդհատակյա կազմակերպության հետ: Որպես այդ կազմակերպության կովկասյան լիազոր՝ 1862 թ. Նալբանդյանն արտասահմանից վերադառնում էր Ռուսաստան՝ Կովկասում, եւ մասնավորապես հայերի մեջ, ռեւոլյուցիոն աշխատանք ծավալելու համար:
Բազմասեռ էր եւ բազմերանգ Նալբանդյանի գործունեությունը՝ բանաստեղծ եւ վիպագիր, բանասեր եւ քննադատ, մտածող եւ լուսավորիչ, հրապարակախոս եւ ռեւոլյուցիոն առաջնորդ: Դժվար է տրոհել նրա մեջ բելետրիսը գիտնականից, փիլիսովան քննադատից ու հրապարակախոսից, լուսավորիչն ու հումանիստը քաղաքական տրիբունից եւ ռեւոլյուցիոն սյոաջնորդից: Նա պատկանում էր այդ բազմատեսակություններից կրաքանչյուրին եւ դրանցից ոչ մեկին բացառապես: Բայց նկատեցեք, որ ամենուրեք մարտնչում էր «ազատության գրված զինվորը»: Բարօրության ախտակիր, անսահման բաղձանք Հայրենիքի համար, նրա «հասարակ ժողովրդի» համար. վերջին հաշվով սրանով են ներշնչված ու տոգորված Նալբանդյանի այն ապրումներն ու խոհերը, որ ընթացք եւ ուղղություն են տալիս նրա եռանդին, կազմում նրա գործունեության զսպանակը, հանդիսանում նրա ուղենիշ ոգին, նրա կյանքի ու գործունեության բազմազան երանգավորումների հիմնական տոնը: Ազատաբաղձ հայրենասիրության պաթոսն է դարձյալ, որ կորով ու շունչ է պարգեւում Նալբանդյանի գրականությանն ու հրապարակախոսությանը, կազմում նրա հմայքի եւ ազդեցության խոր աղբյուրը:
Ազգի ազատագրումը ֆեոդալական կապանքներից-հանրադեմոկրատական այս խնդիրն է, որ զբաղեցնում է անմիջապես Նալբանդյանին: Ազգը ինքը՝ ճնշված ու հարստահարված «հասարակ ժողովուրդն» է, ազգությունը՝ այս ժողովրդի հավաքական դեմքը, նրա «վերացական անձնավորությունը», որի անհետացումը նրա համար համազոր է ազգի անհետացման եւ որի ապաճանաչումը՝ ազգի ապաճանաչում: Ճորտատիրական կապանքների խորտակման, «հասարակ ժողովրդի» սոցիալական եւ քաղաքական իրավունքների պաշտպանության, նրա լուսավորության նպատակին է ծառայում անմիջորեն Նալբանդյանի գործունեությունը, նրա ռեւոլյուցիոն հրապարակախոսությունը: Նա պայքարում է հայ մանր /233/ արտադրողների եւ, առաջին հերթին, հայ գյուղացիության նյութական բարեկեցությունն ազգային ուրույն զարգացման հեռանկարները խաթարող բոլոր տեսակի հարստահարությունների ու ճնշումների դեմ:
Ի տարբերություն իրեն ժամանակակից կամ հետագա տասնամյակների հայ ազգայնական բոլոր տեսակի հոսանքներին ու խմբավորումներ, րին հատկանշող դիրքավորման՝ հայ ժողովրդի ազգային կոնսոլիդացման ու ազատագրման հեռանկարները նա նշմարում էր ոչ թե օտարերկրյա զավթիչների դիվանագիտական կամ զինված ինտերվենցիայի, այլ իրենց ազգության համար մարտնչող ժողովուրդների ռեւոլյուցիոն համագործության ուղիներում:
Շեփորելով հարազատ ժողովրդի քաղաքական ինքնագիտակցության՝ եւ ինքնագործության վերարթնացումը՝ հայ «հասարակ ժողովրդին առաջնորդի արեւմտաեվրոպական կապիտալիզմի իր սուր քննադատությամբ եւ արեւմտաեվրոպական ուտոպիստ-սոցիալիստների մասին արած իր դիտողություններով ու ցուցումներով կողմնորոշում էր հայ ազգային-ազատագրական շարժումը դեպի ռուս գյուղացիական ռեւոլյուցիայի ուրույն ուղիները: Հոգու ամբողջ թափով փարվելով հայրենիքի «որոտընդոստ հարության» իդեալին, նվիրվելով նրա ազատության գաղափարի արծարծմանն ու կենսագործմանը՝ նա, ինչպես պիտի տեսնենք, այդ ուղիների մեջ էր նշմարում հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ազատագրման ամոա երաշխիքը։
/234/ ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ
ՌՈՒՍԱՀԱՅ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԻ ՌԵՅՈՒ ՅՈՒՑԻՈՆ-ԴԵՄՈԿՐԱՏԱԿԱՆ ԸՆԿԱԼՈՒՄԸ
Ընդհանուր տեղաշարժերի անդրադարձումը Նալբանդյանի գործունեության մեջ: «Վարի» թե՞ «վերի» ռեւոլյուցիայի երկրնտրանքը հայ կյանքում: Երկու էտապ ռուսահայ լուսավորչության մեջ։ Ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչները եւ կապիտալիզմը: Աբովյանի սոցիալ-տնտեսական հայացքները: Նալբանդյանի վերադիրքավորումը եվրոպական քաղաքակրթության նկատմամբ։ «Երկրագործության» ինվեկտիվները «քաղաքակրթության» դեմ։ Գրքի ընդհանուր-ռեւոլյուցիան կողմնորոշումը։ Սոցիալիստ-ուտոպիստական հեռանկարների համատեղումը շարժման բուրժուական-դեմոկրատական բնույթի հետ:

Ռուսահայ դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոն զարթոնքը, որի առավել կարկառուն երեւույթը հանդիսանում էր Նալբանդյանի գլխավորած ազգային-քաղաքական հոսանքը, մտավ բուռն ընթացքի մեջ 50-ական, թվականների վերջերին եւ ավարտեց իր զարգացման շրջանը 60 -ական թվակաների կեսերին: Այդ մի իրադարձություն էր, որ զուգադիպում էր Ռուսաստանում արծարծված ռեւոլյուցիոն կրիզիսին եւ շաղկապվոա համաշխարհային ռեւոլյուցիոն այն շարժումների հետ, որոնք թափ ստացան 1857–58 թվականների արդյունաբերական կրիզիսից հետո եւ հզոր արձագանք գտան հին ու նոր աշխարհների այլեւայլ մասերում:
1848 թվականին ռեւոլյուցիոն շարժումների պարտություններից հետո նոր վերելքի մի ժամանակամիջոց էր այս, երբ, թեեւ ոչ այնպես խորընթաց, ինչպես 1848 թվականին, այնուամենայնիվ ավելի լայն ծավալով էին հուզվում սոցիալական ու ազգային-քաղաքական խնդիրներ: Բանվորական շարժման վերելքը Անգլիայում, Ֆրանսիայում ու Գերմանիայում, ազգային ապստամբական շարժումները Լեհաստանում, Իտալիայում եւ Հունգարիայում նախերգանք էին հանդիսանում Ռուսաստանի ագրարային եւ ազգային-ազատագրական շարժումների ար- ծարծման համար: Անցքերի այս կոնտեքստում առանձին կարեւորու/235/թյուն ունեն կրետացիների, բուլղարների եւ չեռնոգորցիների, լիբանանցիների, մարոնիտների եւ, վերջապես, կովկասյան լեռնականների շարժոմները: Նույն ուղղությամբ էին ներգործում երկրի ընդհանուր տրամադրության վրա նաեւ արեւմտաեվրոպական երկրների անցքերը: 50—60-ական թվականներին Չինաստանում փոթորկում էր տայպինների ապստամբությունը, որ շարժման մեջ էր դրել չին արհեստավորության, հողազուրկ գյուղացիության եւ ջենտարիների մասսաներին: 1855 թվականին Յունանում եւ 1861 թվականին Գուանսիում ծայր առան Չինաստանի մուսուլմանական մասսաների ապստամբությունները, որոնցից յուրաքանչյուրը 16—17 տարի տեւողություն ունեցավ: 1857 թվականին Հնդկաստանում բռնկեց սիպայների այն ապստամբությունը, որի մասին հիշատակում է Նալբանդյանը անցքերից հազիվ մի տարի անց գրի առած իր «Սատանայի պաշտոնական մեծ հանդեսը» պամֆլետում: 1862 թվականին Հյուսիսային Ամերիկայում բռնկեց Հարավային եւ հյուսիսակին նահանգների այն պատերազմը, որ ավարտվեց ստրուկների ազատագրումով:
«Կապիտալ»-ի առաջաբանում Մարքսը հայտնում է, որ ամերիկյան պատերազմը 19-րդ դարում ահազանգ եղավ Եվրոպայի բանվորական շարժման համար, ինչպես որ 18-րդ դարում բռնկած ամերիկյան շտատների ազատարար պատերազմն Անգլիայի դեմ՝ ահազանգ եղավ Ֆրանսիայի բուրժուական ռեւոլյուցիայի համար: Հյուսիսային Ամերիկայի քաղաքացիական կռիվները նոր ուժ տվին, հիրավի, կապիտալիստական աշխարհում ճայթած տնտեսական կրիզիսին: Հարավային շտատները բամբակի գլխավոր պահեստ էին կապիտալիստական արդյունաբերության համար: Պատերազմի պատճառով դադարեց ամերիկյան բամբակի իմպորտը: Հետեւանքը՝ տեքստիլ արդյունաբերության աննախընթաց կրիզիսը Անգլիայում, Ֆրանսիայում, Գերմանիայում եւ Ռուսաստանում: Բամբակի գնի շեշտակի աճումից տուժեցին, մանավանդ, միջին ու մանր արդյունաբերողները: Համատարած գործազրկությունը նոր զարկ տվեց բանվորական շարժմանը:
Արծարծվող ռեւոլյուցիոն շարժումների դեմ հանված հալածանքներին զուգընթաց՝ հին կարգերի հրամանատարները աճապարում էին «վարից» սպառնացող ռեւոլյուցիայի վտանգը կանխել «վերից» նախաձեռնված ռեւոլյուցիայով: Առաջ էին քաշվում ազգային-քաղաքական խնդիրների հարդարման ռազմական կամ դիպլոմատիական մեթոդներ, դատաստանական եւ վարչական ռեֆորմներ, ձեռնարկվում բանվորական եւ գյուղացիական օրենսդրություն եւ այլն: Այս քաղաքականությունը բնորոշ է Լուի Բոնապարտի համար՝ Արեւմտյան, Բիսմարկի եւ Քավուրի համար՝ /236/ Կենտրոնական` ու Հարավային եւ Ալեքսանդր II ցարի համար՝ Արեւելյան Եվրոպայում:
Զարգացման ամերիկյան եւ պրուսական, դեմոկրատական եւ լիբերալ, ռեսպուբլիկական եւ մոնարխիստական, ռեւոլյուցիոն եւ ռեֆորմիստական ուղիների երկընտրանքի առաջ բուրժուական եւ մանր-բուրժուական տարրերը սկսում են տարուբերվել «վարի» եւ «վերի» ռեւոլյուցիաների միջեւ: Ոչ ոք չէր կասկածում բանվորական, գյուղացիական կամ ազգային խնդիրների լուծման կարեւորությանը. կարծիքները բախվում էին միայն լուծման ուղիների վերաբերմամբ: Ո՞վ պիտի նախաձեռնի, օրինակ, գյուղացիների ազատագրումը, իրենք՝ գյուղացինե՞րը, թե նրանց շահագործող կալվածատերերը. ի՞նչ հիմքերի վրա պիտի լինի նրանց ազատագրումը՝ հողո՞վ թե առանց հողի, փրկավճարո՞վ թե առանց փրկավճարի, անձնակա՞ն թե համայնքային սկզբունքով։ Եվ վերջապես, հասարակական-քաղաքական ի՞նչ հետեւանքներ պիտի ունենա նրանց ազատագրումը Ռուսաստանի կամ Եվրոպայի համար:
Բազմաթիվ նման օրինակ հարցեր կապվում էին նաեւ ազգային հարցի լուծման հետ, առաջ բերելով հասարակական շահագրգռության եւ դրան համապատասխանող քաղաքական մտքի այլեւայլ երանգավորումներ, հարցի լուծման դիվանագիտական հեռանկարների դիմաց առաջ քաշելով մասսայական-ապստամբական շարժումների հետ կապված ռեւոլյուցիոն հեռանկարներ:
60-ական թվականներին ռուսահայ մտավոր-քաղաքական հոսանքները իրենց երանգավորումներով մի հայտնի չափով անդրադարձնում էին համատարած երեւույթը: Նրանց հուզող խնդիրները բացահայտում էին հայ հասարակական կյանքի եւ նրա մեջ խաչաձեւվող արտաքին ազդեցությունների պատկերը: Ուսկի՞ց պիտի գա ազգի բարօրությունը, նրա ազատությունը, նրա լուսավորությունը. ազգի կրոնապետների, իշխանների, մեծատունների եւ հարուստների ձեռնտվությունի՞ց, նրանց գավազանի կամ դիրքի զորությունի՞ց, նրանց կամքի կամ հոնքի շարժումի՞ց, նրանց ազգասիրական նպաստների առատությունի՞ց թե, ընդհակառակն, հասարակ ժողովրդի եւ նրան սպասարկող երիտասարդության կազմակերպված ինքնագործությունից, նրանց` զինված կամ դրամական ինքնօգնությունից, նրանց անձնազոհության պատրաստակամությունից: Ազգային հարցի մարզում «վերի» ու «վարի» ռեւոլյուցիաների այս երկընտրանքի առջեւ էր դրված նաեւ ռուսահայ մտավորականությունը: Հիմնական այդ հարցի շուրջն էր դառնում, հատկապես, նաեւ Նալբանդյանի 60-ական թվականների հրապարակախոսությունը:
1859-62 թվականները մտավոր հեղաբեկման տարիներ էին Նալբանդյանի համար: Կատարած ուղեւորություններն անմիջական շփ/237/ման մեջ դրին նրան եվրոպական այն «քաղաքակրթության» հետ, որի անունով քառասնական թվականներին ասիական հետամնացության, հայ կյանքը կաշկանդող կղերա-ֆեոդալական եւ առեւտրա-վաշխառուական հարաբերությունների դեմ արշավանք էին սկսել ռուսահայ առաջին լուսավորիչները, սրանց թվում նաեւ Նալբանդյանը:
Ճանապարհ հարթելով ազգի կապիտալիստական էվոլյուցիայի առաջ՝ ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչները ջանք էին գործ դնում եվրոպական լուսավորության շրջանակների մեջ առնելու հայ կյանքում ծայր առնող բուրժուական հարաբերությունները: Նրանք քարոզում էին ազգային կյանքի ու կենցաղի «եվրոպականացում», չնախատեսելով, որ կապիտալիզմի մուտքը պիտի վտանգի արտադրողների գոյությունը, սասանի նրանց բարեկեցությունը, արագացնի նրանց քայքայումն ու կազմակերպի նրանց գաղութային ստրկացումն ու կեղեքումը:
Տրտնջալով ցարիզմի գաղութային քաղաքականության դեմ եւ յուրվի արձագանքելով ռուս արեւմտականների ու սլավոնոֆիլների գաղափաէական հակամարտին՝ ռուսահայ գործիչներից մի քանիսը շրջադարձ էին կատարում մերթ դեսզի Թյուրքահայաստանը, մերթ դեպի «քաղաքակիրթ» Արեւմուտքը, սրա քաղաքականության մեջ որոնում հայերի փրկության երաշխիքը: Այդ ճանապարհով գնացին, մանավանդ, ռուսահայ ազգայինպահպանողականները: Մյուսները, ընդհակառակն, հայ ժողովրդի Համար ելք էին որոնում ազգային լուսավորության ուղիներում եւ ապավինում Արեւելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացվելուց հետո Անդրկովկասում ստեղծված ռեժիմին: Այս ուղղությամբ գնացին ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչները: Տակավին երախտագիտության զգացմունքով էին նայում նրանք դեպի «լուսավոր Եվրոպան»: Սրանից ստացած «քաղաքակրթության» պտուղները նրանք շնորհապարտ աշակերտների հափշտակությամբ ջանում էին դարձնել հարազատ ազգի սեփականություն: Նրանցից ոմանք, ճաշակելով ցարիզմի գաղութային քաղաքականության դառնությունը, ազգի ապագայի նկատմամբ համակվեցին վարանումի եւ տարակուսանքի զգացմունքով։ Վարանումն ու տարակուսանքը ողբերգական լարման հասան մանավանդ դրանցից մեկի՝ Աբովյանի մոտ: Հատկանշական է, որ, ինչպես առիթ ունեցանք դիտելու, քննադատական սլաքներ մղելով ցարիզմ է անդրկովկասյան քաղաքականության վատթարագույն ներկայացուցիչների դեմ՝ այդ քննադատությունից Աբովյանը չէր անում ռեւոլյուցիոն եզրակացություն:
Հայ հասարակական կյանքի ու մտքի զարգացման հաջորդ էտապի կանխում կլիներ պնդել, թե ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչները, կամ գեթ Աբովյանը, ժխտում էին եվրոպական կապիտալիզմը կամ քարոզում /238/ եվրոպական լուսավորություն առանց եվրոպական կապիտալիզմի: Անդրանիկ լուսավորիչները պատճառ չունեին ժխտելու այն, ինչի բացասական ազդեցության մասին նրանք դեռ գաղափար չունեին: Քարոզելով հայ կյանքի «եվրոպականացում»՝ նրանք, ընդհակառակն, ակնկալում էին վերանորոգել հայ ազգային կյանքը կապիտալիստական քաղաքակրթության հիմքերի վրա: Այն, ինչի դեմ ծառանում էր Աբովյանը ռուսպական տիրապետության սկզբնաշրջանում, տակավին կապիտալիզմ չէր, այլ Անդրկովկասի գաղութարարների հետ հայ գյուղը սողոսկած «կույր բախտի» եւ «չարչիության» իշխանությունը, վաշխառուության, փոդրաթչիության եւ առեւտրական սպեկուլյացիայի ու բյուրոկրատական քմայքների մոլուցքը, որոնցով եւ սկսվեց մեզանում կապիտալի նախասկզբնական կուտակման շրջանը: Դա դեռ բուն կապիտալիզմը չէր, այն նրա դաժան նախերգանքը:
«Եվրոպական լուսավորության» միջոցով հայ կյանքում սաղմնավորվող նոր հասարակարգի չարիքները նշմարելի չէին ռուսահայ անդրանիկը լուսավորիչներին: Եվրոպական քաղաքակրթությունը. նրանք չէին նույնացնում բուրժուազիայի դասակարգային դիկտատուրայի հետ: Նրանք օրորվում էին ազգի բարեկեցության եւ լուսավորության պատրանքի ճոճքի մեջ եւ այդ պատրանքով պարուրում ազգի ապագան: է Ֆր. էնգելսը դիտում էր, որ 18-րդ դարի եվրոպական լուսավորիչները հանդես էին գալիս որպես «ոչ սոսկ որեւէ մի առանձին դասակարգի, այլեւ ամբողջ տառապող մարդկության պաշտպաններ» {K. Mapкc и Փ. Энгельс, Сочинения, XIV, եր. 45։}:
«Չի կարելի մոռանալ,- գրում էր Վ. Ի. Լենինը,–որ այն ժամանակ, երբ գրում էին XVIII դարի լուսավորիչները (որոնց բուրժուազիայի առաջնորդների շարքն է դասում ընդհանուրից ճանաչված կարծիքը), երբ գրում էին մեր լուսավորիչները 40-ական թվականներից մինչեւ 60-ական թվականները, հասարակական բոլոր հարցերը հանգում էին ճորտատիրական իրավունքի եւ նրա մնացորդների դեմ մղվող պայքարին: Հասարակական-տնտեսական նոր հարաբերությունները եւ նրանց հակասություններն այն ժամանակ դեռեւս սաղմնային վիճակում էին: Ուստի եւ այն ժամանակ բուրժուազիայի իդեոլոգների մեջ ոչ մի շահախնդրություն չէր դրսեւորվում, ընդհակառակը, թե՛ Արեւմուտքում եւ թե՛ Ռուսաստանում նրանք լիովին անկեղծորեն հավատում էին ընդհանուր բարօրության եւ անկեղծորեն ցանկանում էին այն,— անկեղծորեն չէին տեսնում (մասամբ դեռ չէին էլ կարող տեսնել) հակասություններն այն կարգի մեջ, որ ճորտատիրականից էր աճում» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, II, եր. 646:}:
/239/ Նույնն էր նաեւ ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչների մերձեցումը: Խոսելով եվրոպական լուսավորության, եվրոպական քաղաքակրթության մասին՝ իրենց գործունեության սկզբնաշրջանում Աբովյանն ու Նազարյանցն աչքի առաջ ունեին բյուրգերական այն կենցաղն ու մշակույթը, որ տեսել էին եւ որի մասին դրական հասկացություն էին կազմել անցյալ դարի 30-ական թվականներին՝ Դորպատ քաղաքում ուսանելիս: Մի վայր էր դա, ուր այդ պահին ֆեոդալական տարրերի դիմաց բյուրգերականությունը հանդես էր գալիս որպես «ժողովուրդը» եւ «ազգի» գլխավոր րող դասակարգ, որպես չշերտավորված քաղաքաբնակչություն: Անդրանիկ հայ լուսավորիչներին, մյուս կողմից, պետությունը պատկերանում էր որպես իրավախոհության եւ լուսավորության ձզ տոսներով տոգորված համապարփակ մի կազմակերպություն, որի բարեխնամ դիտավորություններից խոտորվում էին միայն տգետ եւ անբարեմիս չինովնիկները: Պարրոտը հուշում էր իր հայ սաներին այն միտքը, թե ռուսական տիրապետությունը բերել է հայերին ու վրացիներին նրանց երազած խաղաղությունն ու երջանիկ օրերը»: Հարկ էր միայն, որ երկրի «ազնիվ ու իմաստուն իշխանավորները կարողանան «զգալի դարձնել բոլոր ասպարեզներում իրենց վարչության ոգին, որպեսզի անխառն աղբյուրից ի վերուստ հոսող ողորմությունը չանհետանա չարաշահության եւ «մարդության չոր գետնի վրա» {Fr. Parrot, Reise zum Ararat, Berlin, 1834, եր. 32.}: Հայրենիք վերադարձած անդրանիկ լուսավորիչները, համերաշխ այս ներշնչումներին, Անդրկովկասում տիրող սիստեմի մեջ չէին որոնում ազգի դժբախտությունը, այլ նրանից: եղած խոտորումների մեջ: Նրանց համար մտառության առարկա չէր տակավին կապիտալիզմը՝ աճող իր հակասություններով, բուրժուազիայի եւ` պրոլետարիատի կռիվներով: Այդ ամենն անծանոթ էր դորպատյան «նոր իմացական ավազանից» ելած հայ անախարզիսներին՝ գեթ այն պահին, երբ նրանք եկան գիտության ուսման ջահով լուսավորելու հաթազատ ժողովրդի առաջ նոր կյանքի ուղիներ:
Չի կարելի ասել, թե Եվրոպայի նկատմամբ ընդմիշտ անվթար մնաց անդրանիկ դորպատյանների դիրքը: «Ամերիկու լուս քցելը» վերնագրված իր ակնարկում Աբովյանը մերկացնում էր ամերիկյան բնիկների նկատմամբ եվրոպական նվաճողների տարած թալանի ու ջարդերի քաղաքականությունը, մատնանշելով, որ դրանից առաջ նույն տրամադրությունը «Հանդես էին բերում եվրոպական գաղութարարները նաեւ աֆրիկական նեգրերի նկատմամբ: «էս էլ քո լուսավոր եվրոպացին»,— բացագանչում էր Աբովյանը: Նզովելով «ոսկու թոզի» տեսքից գժված գաղութարարերի, եվրոպական առեւտրականների եւ թագավորների, զինվորականների /240/ եւ միսիոնարների այլանդակ բարքերը՝ Աբովյանը դրանց հակադրում էր գաղութային ժողովուրդների բնական ու պարզ վարքը, վեր հանելով վառ այն հայրենասիրությունն ու անվերապահ այն անձնազոհությունը, որ ի հայտ էին բերում ժողովուրդները մարդախոշոշ եվրոպացիների դեմ:
Կասկած չկա, որ Աբովյանի նման դիտողություններին առիթ էին ծառայել այն տրտունջները, որ լսում էր նա հայ միջավայրում, ցարիզմի կողմից Անդրկովկասում կիրառված գաղութային քաղաքականության կապակցությամբ: Այնուամենայնիվ, նա նշմարում էր հայերի նկատմամբ ռուսների եւ արեւմտաեվրոպական պետությունների ունեցած քաղաքական վարքագծերի տարբերանքը. «եվրոպացիք Ամերիկա ավերեցին, հողի հավասարեցրին. ռուսք Հայաստան կանգնեցրին եւ ասիացվոց բիրտ, գազան ազգերին մարդասիրություն ու նոր հոգի տվին»,— ասում էր «Վերք»-ի հեղինակը {«Վերք Հայաստանի», Երեւան, 1939, եր. 2009:}:
Կան կարծողներ, թե Աբովյանը ճանաչում էր երկու Ռուսաստան. նա, ասում են, մեծարում էր ռուս ժողովրդին եւ հիասթափված էր ու դժգոհ ցարիզմից: Ճիշտ է, որ ցարական քաղաքականությունը դժգոհության եւ հիասթափության շատ առիթներ էր տվել Աբովյանին: Բայց անկասկած է նույնպես, որ ցարիզմից առավել Աբովյանի դժգոհությունն ու հիասթափությունն ուղղվում էր ցարական բյուրոկրատիայի վատթարագույն ներկայացուցիչների դեմ միայն: Ի մոտո դիտելով՝ ցարական բյուրոկրատիայի, այդ ներկայացուցիչներն իսկ նրա մոտ հայտնվում են որպես ցարական պետությանը ծառայող օտարազգի («եվրոպացի») աստիճանավորներ … {Տե՛ս, հատկապես, Աբովյանի «Հազարփեշե»-ի՝ «Մեղու Հայաստանի» թերթի 1864 թ. N.N։ 17—18-երում տպագրված վարիանտի մասին ՀՍՍՌ ԳԱ «Տեղեկագիր», 1948, գիրք III, եր. 48, եւ հետ., ընկ. Աս. Ասատրյանի դիտողությունները:}: Կովկասահայ կյանքում Աբովյանի ժամանակ առաջանում էին ցարիզմից դժգոհելու ալատճառներ, եւ Աբովյանի իսկ մեջ կուտակվում էին արդեն ցարիզմի դեմ ուղղվելիք բողոքի նախատվյալներ: Սակայն հասարակական դժգոհությունը Աբովյանի գիտակցության մեջ չվերածվեց ցարիզմի դեմ ուղղված մարտական տրամադրության, չընդունեց քաղաքական գործուն բողոքի. կերպարանք:.
Աբովյանը հեռու էր նաեւ կապիտալիզմը քննադատելու մտքից:
Աբովյանի մոտ կապիտալի նախասկզբնական կուտակման կամ գաղութային կողոպուտի ներկայացուցիչների նշավակումը դեռ համազոր չէր կապիտալիստական հասարակարգի քննադատության:
Դորպատում գտնված ժամանակ Աբովյանը տեսնում էր հարյուրավոր աղքատ մարդիկ, որոնք «իւրաքանչիւրում աւուր հարիւրաւոր շրջին /241/ փողոցս քաղաքին վասն մշակութեան» {Աբովյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, I, եր. 71:}: Նա տեսնում էր էստոն գյուղացիների պայքարը գերմանական գաղութարարների հետ միացած էստոն արիստոկրատների դեմ: Սակայն այս կարգի երեւույթները նրան զինում էին ոչ թե կապիտալիզմի, այլ քայքայվող ֆեոդալիզմի կամ կապիտալի նախասկզբնական կուտակման ներկայացուցիչների դեմ:
1836 թվականին, Դորպատից հայրենիք վերադառնալիս, Աբովյանը, Պետերբուրգի կառավարությանը ներկայացրեց գերմաներեն ուշագրավ մի զեկուցագիր, ուր մի շարք միջոցառումներ էր առաջարկում հայերի եւ անդրկովկասյան մյուս ժողովուրդների տնտեսական ու կրթական մակարդակը բարձրացնելու համար: Մինչեւ այժմ արժանի ուշադրության չառնված այդ զեկուցագիրը Աբովյանի քաղաքական եւ սոցիալ-տնտեսական հայացքները պարզաբանող առաջնակարգ կարեւորություն ունեցող վավերագիր է {Տե՛ս ՀՍՍՌ Գրականության թանգարան, Աբովյանի արխիվ, թղթապ. N 49։}:
Չնայած իրենց ծայրահեղ ջանասիրության, գրում էր այդտեղ Աբովյանը, հայերն ընդհանրապես եւ մանավանդ հայ գյուղացիությունը գտնվել են ցարդ նյութական թշվառ վիճակում եւ ենթակա եղել սովի ու չքավորության: Մասամբ դա արդյունք է նախկին թյուրքական եւ իրանական հարստահարումների, բայց ավելի շատ հետեւանք խեղաթյուրված այն գործելակերպի, որով հայերը վարում են իրենց գործերը: Թեպետեւ ներկայիս նրանց վիճակն ավելի լավ է, քան առաջ, քանի որ այժմ նրանք չեն հալածվում ու ճնշվում այնպես, ինչպես առաջ եւ ստիպված չեն այնքան հարկեր տալու ու մտահոգվելու իրենց սեփականությունը պաշտպանելու համար, ինչպես երբեմն, այնուամենայնիվ, հայերի խեղաթյուրված գործելակերպը նրանց միջոց չի տալիս օգտագործելու ըստ հարկի նոր ռեժիմի ստեղծած իրավիճակը:
Կանգ առնելով Հայաստանի եւ Անդրկովկասի առեւտրի անզարգացած վիճակի վրա՝ Աբովյանը հայերի անապահովությունը բացատրում էր վաճառականների անգրագիտությամբ, թվաբանական գործողություններին անտեղյակ լինելով, աշխարհագրական սահմանափակ գիտելիքներով, առեւտրական ուղիներին անծանոթ լինելով եւ այլն: «Արտասահմանի բոլոր տեսակի արտադրանքների ու պահանջների դիմաց (հայ եւ անդրկովկասյան վաճառականները),— գրում էր Աբովյանը,– կարող են միայն մետաքս առաջարկել»: Նրանք մեծ միջոցների տեր չեն, քանի որ նրանց մտքովն իսկ չի անցնում, թե կարող են շատ շահաբեր դարձնել իրենց գործունեությունը, եթե որոշ ծախսեր անելով մշակեն իրենց երկրում նաեւ ուրիշ արտադրանքներ: Նա շեշտում է, մանավանդ, Հայաս/242/տանի տնտեսական հետամնացությունը: Թբիլիսիում, ասում էր նա, կան ունեւոր վաճառականներ, սակայն այդպիսիները չկան Երեւանում, եւ նյութական միջոցների սղությունը նրանց հնարավորություն չի տալիս ներդրումներ անելու իրենց գործունեությունը շահաբեր դարձնելու: «Եթե այնտեղ (Երեւանում) լինեին գոնե հարուստ կալվածատերեր, կամ ազնվականներ, ինչպես Վրաստանում, ապա կարելի կլիներ հույսեր ունենալ»: Սակայն այդպիսիների բացակայությունը միջոց չի տալիս ներդրումներ անելու երկրի արդյունաբերությունն ու առեւտուրը զարգացնելու համար:
Եթե անգամ ունեւոր դասակարգերը նվազագույն չափով են ի վիճակի ուշադրություն դարձնելու երկրի արտադրությունը զարգացնելու վրա, ինչպե՞ս կարող է բարձրանալ նրա արդյունաբերությունն ու բարեկեցությունը չքավոր բազմության՝ գյուղացիության եւ արհեստավորության, միջոցներով: Աբովյանը նշում էր գյուղատնտեսության եւ արհեստագործության ծայրահեղ հետամնացությունը: «Նրանք,— գրում էր նա,— սահմանափակված են իրենցով եւ դժվար թե կարողանան ավելի լավ վիճակի հասնել: Նրանց լիակատար կտրվածությունը կուլտուրական ժողովուրդների երթեւեկությունից ու շփումից, թույլ կտա նվազ չափով, կամ թույլ չի տա առհասարակ, որ նրանք հասնեն ավելի լավ հայացքների ու բանիմացության. իրենց բոլոր ձեռնարկումների մեջ, լինի այդ երկրագործության թե արտադրության այլ որեւէ բնագավառում, նրանք անշնորհքն են ու անճաշակ … Հայ երկրագործը բարեբախտաբար ուրիշի ճորտ չէ (իմա՝ ուրիշի ստրուկ չէ, Ա. Հ.) եւ ունի սեփական հողամաս. եւ սակայն ի՞նչ օգուտ կարող է նա ունենալ այդ բոլորից, եթե նրան այն ուղիով չտանեն, որպեսզի կարողանա ինչպես հարկն է օգտվել (նոր ռեժիմի տված, Ա. Հ.) առավելություններից …»:
Աբովյանը նկարագրում էր հայ գյուղի թշվառ վիճակը (գութանների ու սայլերի քչությունն ու վատորակությունը, լծկանների պակասությունը, նշում գյուղատնտեսական բանվորներին տրվելիք օրավարձի բարձրությունը): Հնձած սակավաքանակ հացահատիկը կալսելու համար նրանց հարկավոր է 2—3 ամիս, որովհետեւ գաղափար չունին ո՛չ պարզ կալսիչի, ո՛չ էլ կալսիչ մեքենայի մասին … «Մեր երկրի ամենամեծ դժբախտությունն այն է, որ մինչ այժմ չեն մտահոգվել ուսումնասիրելու զանազան հողերի հատկությունները եւ դրանց մշակումն այնպիսի արտադրանքների հետ կապելու, որոնց հարմար կլինեին դրանք»:
Աբովյանն առաջարկում էր Հայաստանի գյուղատնտեսությունը երկրի աշխարհագրական պայմաններին հարմարեցնել, հոգ տանել ձիաբուծության, պտղաբուծության, կարտոֆիլ աճեցնելու, շերամաբուծության, բամբակագործության, ծխախոտի, ինդիգոյի եւ տեխնիկական այլ /243/ բույսերի մշակության համար: Նա շեշտում էր, որ խոշոր այդ ձեռնարկումները երկրի տնտեսական կյանքում կարող են գլուխ գալ, եթե կադավարությունը նպաստի եւ հովանավորի դրանք: Ընդառաջելով ցարական կառավարությանը, որ հետամուտ էր Անդրկովկասը դարձնել կենտրոնի արդյունաբերության համար հումույթ արտադրող երկիր, Աբովյանը գրում էր. «Կասկած չկա, որ մեր երկիրը, ուր կուլտուրան այնքան ցածր աստիճանի վրա է գտնվում, այդպիսի նյութեր (խոսքը գործարանային համույթների մասին է, Ա. Հ.) մատակարարելով շատ ավելի կշահի, քան գործարաններ բանալով, որոնց համար նախօրոք կադրեր պիտի պատրաստե» {Նույն տեղը, եր. 18 եւ հետ. եւ 21:}: Երկրի արտադրական ուժերը՝ զարգացնելու, գյուղատնտեսական եւ տեխնիկական գիտելիքներ տարածելու, տեղական արդյունաբերության համար կադրեր պատրաստելու նպատակով նա առաջարկում էր բացել մանկավարժական ինստիտուտ: «Եթե միայն,— ասում էր Աբովյանը,— սաներին սովորեցնելու լինեն մայրենի լեզուն եւ ռուսերենը եւ դրա հետ միասին մասամբ պատմություն, աշխարհագրություն, ֆիզիկա եւ կրոն, բայց ավելի հիմնավոր՝ թվաբանություն, երկրաչափություն, բնագիտություն, մանկավարժություն եւ գլխավորապես գյուղատնտեսություն եւ տեխնիկա, որոնցից վերջինները նրանք պարտավոր լինին գործնականապես սովորել, ապա դրանով մի այնպիսի գործ կստեղծվի, որ կապված կլինի հազարավոր բարիքների հետ» {Նույն տեղը, եր. 29:}:
Աբովյանը նպատակահարմար էր համարում, որ մանկավարժական ինստիտուտ բացվի Քանաքեռում, որը քաղաքամերձ վայր է եւ, իբրեւ գյուտավայր, հնարավորություն ունի ուսուցումը լծորդելու գյուղատընտեսական փորձերի հետ: Ցանկալի կլիներ, որ այդ ինստիտուտի սաները լինեին երկրի բոլոր նահանգներից, եւ որ նրա մեջ ներգրավվեին նաեւ չքավոր ծնողների զավակները: «Պակաս օգտակար չէր լինի,— ասում էր Աբովյանը,— եթե այդ հիմնարկը կարողանար իր տրամադրության տակ առնել ոչ միայն իրեն շրջապատող հողամասը, այլ նաեւ մի քանի գյուղական տնտեսություններ»: Աշխատանքի նպատակահարմար բաշխումով, հողն ավելի լավ մշակելով ու օգտագործելով՝ այդպիսի մի գյուղը անկասկած ավելի շուտ կհասնի բարեկեցիկ վիճակի եւ իր օրինակով արտակարգ տպավորություն կթողի շրջապատող հարեւանների վրա ու այս եղանակով բարիքը կտարածվի աննկատելիորեն {Հմմ. նույն տեղը, եր. 28 եւ հետ.:}: Ի վերջո, Աբովյանը կամենում էր, որ նույն վայրում կառավարության նպաստներով հիմնվի նաեւ գերմանացի արհեստավորներից ու գյուղատնտեսներից /244/ կազմված փոքրիկ մի գաղութ՝ բաղկացած թեկուզ հենց տասն ընտանիքից. սրանց տնտեսությունները եւս կարող կլինեն լավ օրինակ ծառայել տեղացիներին. գերմանացի կառագործների, բրուտների, որմնադիրների, կոշկակարների, ջուլհակների, ինչպես նաեւ հողագործ, վուշ ու կտավհատ մշակող կամ անասնաբուծությամբ զբաղվող գերմանացիների օրին ակը դաստիարակող դեր կկատարեր տեղացիների համար {Նույն տեղը, եր. 33:}:
Հետագա իր գործունեության ընթացքում Աբովյանը հետեւողականորեն արծարծում էր 1836 թվականին գրած նշանակալի իր այս զեկուցագրի մտքերը եւ ըստ կարելույն ջանք անում կենսագործելու դրանցից գեթ մի քանիսը: «Ոչ կոյր բախտ կամ չարչիութիւն,— գրում էր նա,— այլ արդար երկրագործութիւնն կարէ հասուցանել զմարդ անհնարին հարստութեան եւ բախտաւորութեան, եթէ միմիայն մարդն կամեսցի պարապիլ նովավ» {ՀՍՍՌ Գրականության թանգարան, Աբովյանի արխիվ, թղթապ. N 20:}: Խոսքը, հարկավ, հին, բնատնտեսական երկրագործության մասին չէր այստեղ, այլ նոր, ագրոնոմիական սկզբունքներով կազմակերպվելիք եւ տեխնիկական բարձր մակարդակի վրա դրվելիք ապրանքային գյուղատնտեսության մասին: Միամտություն կլիներ կարծել, թե Արարատյան դաշտում նահապետական ինքնամփոփ ու ինքնաբավ տընտեսության օջախներ վառելու նպատակով էր Աբովյանը փորձում Երեվանի գավառային դպրոցի իր սաներին ցույց տալ տեխնիկական բույսերի մշակումը, եւ այդ նպատակով ձեռք բերում բամբակի, ամերիկյան ծխախոտի, զաֆրանի, ինդիգոյի եւ այլ շահավետ բույսերի սերմեր, կամ ձգտում բամբակազտիչ մեքենա գնել դպրոցի մերձակա տնտեսության պետքերի համար: Կամ երբ նա առաջարկում էր դպրոցի աշակերտներից մի քանիսին յուրաքանչյուր տարի ուղարկել Ռուսաստանի առեւտրական, տեխնիկական կամ երկրագործական դպրոցները, որպեսզի դրանով ոչ միայն ապահովված լինի աշակերտների ապագան, այլեւ ժամանակի ընթացքում բարձրանա նաեւ երկրի արտադրությունը, որը, ինչպես ասում էր նա, ներկայումս «նահապետական վիճակի մեջ է» {Հմմ. Աբովյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, 1, եր. 157:}:
Հակադրվելով հին գյուղի վաշխառուական եւ առեւտրական վամպիրներին՝ Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»-ն «նալլաթ» էր արտասանում փողի պաշտամունքի գլխին, նկատի ունենալով փողի այն ֆետիշացումը, որը բնորոշ էր նախասկզբնական կապիտալ կուտակող գիշատիչների համար: Նա մեծարում էր «արդար երկրագործությունը», որով պիտի ապահովվեր մարդու բարօրությունը:
Լուսավորություն քարոզող Աբովյանը կամենում էր ցույց տալ գյուղացուն բախտավորության եւ «անհնարին հարստություն» կուտակելու /245/ նոր, «արդար ուղիներ», սովորեցնել նրան աշխատանքի նոր, կուլտուրական կերպեր: Երբ «Վերք»-ը իդեալականացնում էր գյուղի նահապետական անցյալը, ապա չպիտի մոռանալ, որ դա արվում էր պատմական մի վեպում, որը կամենում էր վերապատկերել, ինչպես դիտել է Նալբանդյանը, հին գյուղի «մեռած պատկերը»: Անցյալի հուշարկումով «Վերք»-ը կամ ենում էր բարոյական պատվար ստեղծել ոչ թե կապիտալիզմի, այլ նախակապիտալիստական գյուղի այլանդակությունների դեմ: «Վերք»-ի տանուտերը ոչ թե հակադրում է գյուղը քաղաքին, այլ միայն տրտնջում, որ քաղաքացին անտարբեր է դեպի մակաբույծ այն տարրերը, որոնք քայքայում են գյուղի բարեկեցությունը. «գեղից խոսքը չվանի չեն դնում. քաղաքացին էլ տեղը տաքացրել, տազ արել, իր չայը խմում, ո՞ւմ դարդն ա, թե քարը քարի վրա չի կանգնիլ, ամեն մարդ իր գդակն ա դզում, իր գլուխը քորում»:
Ռուսահայ անդրանիկ լուսավորիչներն անխտիր ընդառաջում էին երկրի գյուղատնտեսության եւ արդյունաբերության կապիտալիստական զարգացմանը: Տարբերությունն այն է միայն, որ նրանցից ոմանք առավելապես հետամուտ էին Հայաստանի եւ Անդրկովկասի առեւտրական բուրժուազիայի կապիտալիստական ուղիներով զարգանալու հեռանկարին եւ իրենց հայացքներով քայլում էին ռուսահայ հասարակական մտքի (իբերալ բուրժուական ուղեգծով, մյուսները, ընդհակառակն, առավելապես կապված երկրի գյուղացիության մեջ, հետամուտ էին առեւտրական գյուղատնտեսության զարգացման եւ իրենց հայացքներով բռնում էին ռուսահայ հասարակական մտքի ազգային-դեմոկրատական ուղեգիծը:
Իր գործունեության սկզբնաշրջանում երկրի կապիտալիստական զարգացման հարցում Նալբանդյանը չէր հակադրվում անդրանիկ լուսավորիչների ընդհանուր մեկնակետին: Տարբերանշվելով Նազարյանցի լիբերալ հայեցակետից՝ երկրի սոցիալ-տնտեսական հեռանկարների նկատմամբ այդ ժամանակաշրջանում նա շարունակում էր ռուսահայ լուսավորչության դեմոկրատական այն ուղեգիծը, ուր Աբովյանից էր գալիս:
Սակայն Նալբանդյանը չհանդիսացավ սոսկ այդ ուղեգծի շարունակողը: Վաթսունական թվականներին, իր գործունեության առավել բեղուն եւ առավել արգասավոր շրջանում, նա հանդես եկավ որպես կապիտալիզմի ու նրա ստեղծած «քաղաքակրթության» խորաթափանց քննադատ եւ շեշտված հակառակորդ:
Հարկ է ասել, որ այս հարցում Նալբանդյանի վճռական վերադիրքավորումը բխում էր ոչ միայն նրա հայացքների ընդհանուր այն շրջադարձից, որ տեղի էր ունեցել համառուսական կրիզիսի ընթացքում, այլեւ /246/ հետեւում այն տպավորություններից, որ ստացավ նա արտասահմանյան իր ուղեւորությունների տարիներին:
1857 եւ 1859–62 թվականներին ռուսահայ դեմոկրատիայի հրապարակախոսը այցելեց կապիտալիստական Արեւմուտքի քաղաքները՝ Վիեննան ու Վենետիկը, Բեռլինն ու Ֆրանկֆուրտը, Փարիզն ու Լոնդոնը: Նա տեսավ «քաղաքակրթությանը» ստրկացած Լեհաստանը, Թյուկքիան, Եգիպտոսը, Պաղեստինը, Հնդկաստանը: Տեսավ «քաղաքակիրթ» աշխարհն այն պահին, երբ 1848 թ. ռեւոլյուցիոն շարժումների հետեւանքով միմյանց դեմ էին ելնում աշխատանքի եւ կապիտալի, ազատության եւ ստրկության, սոցիալիզմի եւ լիբերալիզմի բանակները: Դիտեց կապիտալիստական կրիզիսները, հողի եւ կապիտալի համակենտրոնացման պրոցեսները, քաղաքակրթության» սոցիալական ավերածությունները, քաղքենի եւ գյուղական միջին խավերի քայքայումը, բանվորների եւ գյուղացիների անսանձ հարստահարումները եւ կախյալ ու մանր ազգությունների ճնշումը Արեւմուտքում, գաղութային ու կիսագաղութային երկըրներում բորբոքվող քաղաքական եւ սոցիալական հուզումները:
Այս մի ժամանակ էր, երբ սկսում էր մարել բուրժուական դեմոկրատիայի առաջատար դերը, նահանջելով մասսայական շարժումը հրացանի ու թնդանոթի բռնող լիբերալիզմի ու Բոնապարտիզմի առաջ: Համաշխարհային-պատմական անցման այն դարաշրջանն էր սա, «երբ բուրժուական դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոնությունը արդեն մահանում էր (Եվրոպայում), իսկ սոցիալիստական պրոլետարիաստի ռեւոլյուցիոներությունը դեռեւս չէր հասունացել» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, XVIII, եր. 14:}:
Կարո՞ղ էր արդյոք ապարդյուն անցնել այս ամենը Նալբանդյանի որոնող եւ թափանցող հայացքի, նրա դիտող ու տպավորվող մտքի, նրա մարտական խառնվածքի ու տրամադրությունների համար: Չէ՞ր նշանակում այն, որ պետք էր վերաքննել զարգացման այն ուղիները, որ նախագծում էին դեպի եվրոպական քաղաքակրթությունը» կողմնորոշվող հայ անդրանիկ լուսավորիչները հարազատ ազգի եւ ժողովրդի համար: Չէ՞ր նշանակում այն, որ երես դարձնելով եվրոպական «քաղաքակրթության» պաշտամունքից՝ պետք էր վեր հանել այդ «քաղաքակրթության» հակադարձ կողմը, նախազգուշանալ նրա բերած ու բերելիք ավերումներից, ճնշումներից ու հարստահարումներից:
Թափանցելով եվրոպական «քաղաքակրթության» խորքը՝ Նալբանդյանը դրական պատասխան տվեց այդ հարցերին: Վերադարձնելով Եվրոպային նրանից ստացած լուսավորության պարտքն ու տոկոսիքը՝ նա նշմարեց միաժամանակ, որ եվրոպական «քաղաքակրթության» անիվը /247/ սահում է դիակների վրայով ոչ միայն պատերազմական արհավիրքների ժամանակ, այլեւ խաղաղ զարգացման պահերին: «Քաղաքակրթության» մեծ պետական շահատակումներին ու ավազակային մտնձգություններին հրապարակախոսը հակադրեց ճնշված ու հարստահարված մասսաների քաղաքական ու սոցիալական ինքնորոշման ու ագատագրման պահանջները: Նա կողմնորոշվեց դեպի Եվրոպայի «հասարակ ժողովուրդն» ու «չխոստովանված ազգությունները», ատելությամբ զինվեց դեպի նրա տիրող հասարակաշերտերն ու սրանց սպասարկող կառավարությունները: Եվրոպական «քաղաքակրթությունը», ասաց նա, նշանակում է հարստություն, բարեկեցություն, ազատություն եւ լուսավորություն, բայց ոչ բանվորների եւ մանր արտադրողների, ոչ հեգ, հարստահարվող ժողովուրդների, ոչ մանր, ճնշված ազգությունների համար: «Ազգի», «ժողովրրդի» նկուն վիճակը, նրա թշվառությունն ու աղքատությունը ոչ միայն վերանալու չեն «քաղաքակրթության» ծավալումով, այլեւ աճելու են, եւ տա՝ հենց նույնիսկ «քաղաքակրթության» հետեւանքով: Զուր չէ, որ «Երկրագործության» աrաջին էջերն իսկ նվիրված են բամբակի սովից առաշացած կապիտալիստական այն ճգնաժամի նկարագրությանը, որի վերլուծությունն ու աշխատավոր ժողովրդի համար ունեցած ծանր հետեվանքները նույն այդ տարիներին վեր էր հանում եւ բնութագրում «Կապիտալ»-ի հանճարեղ հեղինակը:
Երեւույթների մասնավոր եւ անմիջական ընկալում ից Նալբանդյանն անցավ դրանց ընդհանուր եւ սկզբունքային գնահատմանը: Տնաբույս խալիբներից եւ այվազներից առավել նրան զբաղեցնում էին հիմա հասարակական, քաղաքական, ազգային երեւույթների ընդհանուր կապերն ու օրինաչափությունները: Նրա դիտած երեւույթների մեջ հիմա «ավելի խմբեր հանդես ունին, քան թե նորանց անհատները»: Մասնավորապես, նա գալիս էր նոր լուծում տալու ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական այն խնդիրներին, որ ծառացել էին 1848 թվականի թոհուբոհից անցած արեւմտահայ «լուսավորյալների» առջեւ, այլեւ այն հարցերին, որ առաջ էին քաշում արեւելահայ լիբերալ կամ պահպանողական գործիչները:
Նալբանդյանն առաջինն էր հայ լուսավորիչների մեջ, որ դիտելով կապիտալիստական աշխարհի «քաղաքակրթությունը»՝ նշմարեց ոչ միայն նրա հակասությունները, նրա առաջացրած չարիքները, այլեւ որոնեց դրանց խոր պատճառները եւ հեռազդու հետեւանքները: Նրա հայացքից չվրիպեց քայքայիչ այն ազդեցությունը, որ ունեցավ կապիտալիզմը Արեւմուտքի եւ նրան ենթակա ասիական գաղութային եւ կիսագաղութային երկրների՝ մանր արտադրողների վրա: Սրտի կսկիծով էր արձանագրում նա ճնշված, հարստահարված ժողովուրդների եւ ապստամբող աշխատավորների պարտությունները: Այնուամենայնիվ, մշուշապատ գալիքի մեջ /248/ իսկ նա նշմարում էր նաեւ ժողովուրդների ազատագրման կոնտուրները։
Տակավին 50-ական թվականների վերջերին Նալբանդյանը բնորոշում էր հնդկական ապստամբությունը որպես մի շարժում, որով «հարստահարված մարդիկը աշխատում են միայն յուրյանց սեփական ազատությունը ձեռք բերել»: Անգլիան «երկյուղի մեջ է,— գրում էր նա,- որ մի գուցե հնդկացիք եւս անցանին այն կամուրջից, որից անցան Հյսիսային ամերիկացիք: Միայն Անգլիայի բախտն է, որ հնդկացոց մեջ չկան Ֆրանկլիններ եւ Վաշինգթոններ: Բացի սորանից, Անգլիան պարապած է Չինաստանի հետ, նորերումս տիրել է Կանտոնին եւ հույս ունի, ծառաջ գնալով աշխարհակալական հանդիպումը, ծաղկեցնել ջուր օփեումի վաճառականությունը» {Ե. Լ. Ժ., 1, եր. 197:}:
1861 թվականին Հնդկաստանն այցելած Նալբանդյանին հասնում էին խեղդված ապստամբության ու արձագանքները: Ի մոտո շոշափելով գաղութային այն շահատակությունները, որ ծայր էին տվել Հնդկաստանի եւ Չինաստանի ապստամբություններին, 1862 թվականի, «Երկրագործության» հեղինակը գրում էր.
— Անգլիան Հնդկաստանի մեջ մի որոշյալ կշիռ ափիոն գնում է ժողովրդից 25 լիբրե ստերլինգի, իսկ ինքը նույն կշիռը վաճառում է 250 լիբրեի, եւ կառավարութենից ավելի ո՛չ ոք իրավունք ունի շինականից գնել, նույնպես եւ շինականը իրավունք չունի ուրիշի վաճառելու:
«Քաղաքակրթություն է տարածում»:
— Անգլիան ամիսը երեք շոգենավ ափիոն բռնությամբ ներս է տանում Չինաստան, թունավորում է մարդկությունը եւ այդ գույնի փոխարեն ամիսը երեք շոգենավ արծաթ է ստանում. այս անբարոյանկանություն է:
«Քաղաքակրթություն է տարածում» {Նույն տեղը, III, եր. 88:}:
«Երկրագործության» առաջին տողերը նվիրված են այն պատերազմին, որ ստրուկների ազատագրման կապակցությամբ ծագել էր Հյուսիսային Ամերիկայի նահանգների միջեւ: Դիտելով պատերազմի հետեւանքով Անգլիայում եւ Ֆրանսիայում ծագած տնտեսական ճգնաժամը եւ դրա արձագանքները աշխատանքի եւ կապիտալի փոխհարաբերության մարզսա՝ «Երկրագործության» հեղինակը շտապում է ահազանգել հայրենակիցներին կապիտալիստական սիստեմից ազգի համար ծագելիք սոցիալական եւ քաղաքական վտանգի մասին: Դիտած լինելով Անգլիայի Գա - [ածական քաղաքականությունը իռլանդացիների դեմ՝ նա գրում է.
— Իռլանդիան յուր աշխարհագրական դրությամբ, յուր բնական /249/ սահմաններով, յուր կրոնքով, սովորությամբ եւ ավանդությամբ բոլորվին հեռու է Անգլիայից, քանքարավոր մարդերով ավելի ճո՛խ է, քան թե ինքը Անգլիան, բայց Անգլիան, հակառակ նորա կամքին, պահում է աոըան յուր ձեռքի մեջ, եւ Թեյմսը շատ ժամանակ չէ, որ հրատարակեց, թե Իռլանդիո անկախության աշխատողքը տերության ընդդեմ ապստամբք, կարո՛ղ են դատապարտվել դեպի թիրարան …
«Քաղաքակրթություն է տարածում» {Նույն տեղը:}:
Ուղեւորի ուշադրությունից չէր վրիպել նաեւ Կենտրոնական Եվրոպայի կացությունը: Գիտենք արդեն շանթալից այն ռեպլիկները, որոնցով նա նշավակում էր Ավստրիայի, Պրուսիայի եւ Վատիկանի «քաղաքակրթությունը» եւ արձագանքում նրանց դեմ ծավալվող բողոքներին ու շարժումներին: Սակայն միայն Արեւմտյան կամ Կենտրոնական Եվրոպակում չէ, որ հուզվել էր մասսայական շարժումների ալիքը: Անգամ ժանդարմական կրնկի տակ հեծող Եվրոպական Արեւելքում, որը 1848 թվականին հեռու էր մնացել ռեւոլյուցիոն բռնկումներից, Ղրիմի պարտության եւ համաշխարհային կրիզիսի մթնոլորտում ծայր էին առել ու տենդագին ընթացք ստացել «ազատագրված ճորտերի» խլրտումները: Դրան զուգընթաց ռուսական ծայր երկրներում արծարծվում էին լեհ, ուկրաինական, ֆինն եւ կովկասյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրականշարժումները, որոնց դեմ ցարիզմն սկսում էր հավաքել իր ուժերը վճռական հակահարվածի համար:
— Ռուսական բանտերը,— գրում էր «Երկրագործության» հեղինակը,— լցվեցան լեհացիներով. կարծեմ շուտով Սիբիրի մեջ ավելի շատ պիտի լինի լեհացի, քան թե Լեհաստան. Վարշավի հրապարակների վերա արյունը մինչեւ ծունկն է անցնում. զինվորները անզեն մարդոց վերա հարձակվելով` սպանում են առանց խնայելու հասակի եւ սեռի. Ռուսիո գերմանաթաթար կառավարությունը իբրեւ մի վամպիր ծծում է Լեհաստանի արյունը, փակում է նրա եկեղեցիքը, դպրոցները, եւ հրամայում է քար կամ փայտ դառնալ:
«Քաղաքակրթություն է տարածում»:
— Փոքր Ռուսիան … խնդրում է յուր անկախությունը, բայց Ռուսիո կառավարությունը շղթաներով կապում է նորան եւ ազատության մարգարեներին պատասխանում է բանտով, կնուտով եւ աքսորով {Այստեղ Նալբանդյանը նկատի ուներ անշուշտ Շեւչենկոյին, որին նա նույնիսկ հանդիպած կարող էր լինել 1859 թվականին Պետերբուրգում, եւ որի 1861 թվականին տեղի ունեցած մահը հավանորեն առիթ էր տվել համակրանքի քողարկված այդ արտահանության:}:
«Քաղաքակրթություն է տարածում»:
/250/ — Հափշտակել է եւ ստրկացրել է Ֆինլանդիան:
«Քաղաքակրթություն է տարածում»:
— Խաբանոք ճանկել է Վրաստանը եւ Հայաստանի մի մասը եւ ճնշում է նրանց յուր ծանրության տակ:
«Քաղաքակրթություն է տարածում» {Ե. Լ. Ժ., III, եր. 89։}:
Հեգնանքով ու զայրույթով լի այս տողերը` գրվում էին մի ժամանակ, երբ Ռուսաստանում բռնկել էր գյուղացիական ապստամբությունների տարերքը, երբ Լեհաստանն ապրում էր 1863 թվականի համաժողովրդական ապստամբության նախօրյակը, երբ անդրկովկասյան ժողովոզդների մեջ աճում-կուտակվում էին մասսաների տրտունջները ցարիզմի գաղութային քաղաքականության դեմ, տրտունջներ, որոնք հանգում էին համքարական կազմակերպությունների ու գյուղական համայնքների բուն ալեկոծումներին:
«Երկրագործության» հրացայտ տողերից պարզ է միանգամայն հեղինակի ընդհանուր հայացքը, նրա ջերմ համակրանքը ազատության համար մաքառող «հասարակ ժողովուրդի» նկատմամբ:
Նալբանդյանը չգնաց արեւմտահայ եւ արեւելահայ այն մտավորականների ուղիով, որոնք 1848 թվականի ռեւոլյուցիայի տպավորության տակ եւ, մանավանդ, վաթսունական թվականներին հայ ժողովրդի մեջ ծավալվաղ հուզումներից ահաբեկված՝ դիմաշրջվում էին ազատագրական-պայքարի ռեւոլյուցիոն ուղիներից, փրկության երաշխիք փնտրելով բացառապես բուրժուական լուսավորչության, պետության կողմից ի վերուստ ձեռնարկված ռեֆորմների կամ եվրոպական պետությունների միջամտության շավիղներում:
«Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում Նալբանդյանն ընդգծելու էր խոշոր այն նշանակությունը, որ եվրոպական ցամաքի համար ունեցան անգլիական եւ ֆրանսիական էմպիրիկ ու մատերիալիստական փիլիսոփայություններից սնունդ առած 1789 պատմական նշանակալից թվականը՝ բուրժուական ռեւոլյուցիան: Սակայն նրա միտքը թափանցում էր նաեւ բուրժուական զարգացման հակասությունները: Նա քննադատում էր պատմական մեծ այդ տեղաշարժերը ոչ թե բուրժուական իրավակարգի տեսանկյունից, այլ «հասարակ ժողովրդի» եւ ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիաՄի երազած համերաշխության իդեական բարձրակետից: Սուր եւ անողոք նրա այդ քննադատությունը կազմում է «Երկրագործության» սկզբունքային ելակետերից մեկը. մարդու եւ քաղաքացու իրավունքները նենգափոխվեցին սովամահ լինելու կամ կամովին ստրկանալու իրավունքի. այս փաստի մեջ Նալբանդյանը տեսնում էր բուրժուազիայի հռչակած ռեւո/251/լյուցիոն սկզբունքների ռեալ արդյունքը «հասարակ ժողովրդի» մամար: «Ազատությունը, հավասարությունը եւ եղբայրությունը յուրյանց հիշատակը թողեցին մի քանի ոսկիների վերա. պատերի վերայի կարմիր գրերը դատապարտվեցան մնալ սպիտակ ներկի տակ»:
«Օդային ազատություն» նվաճող աշխատավոր մարդը, վարատական ու անհող, «Տարկադրվեցավ դարձյալ յուր օրական հացը հարել՝ ստրկանալով ուրիշին» {Նույն տեղը, եր. 54:},— գրում էր Նալբանդյանը: Նալբանդյանի համակրանքը Եվրոպայոս իշխող քաղաքական եւ սոցիալական համակա 7գտությունների կողմը չէր, այլ դրանց դեմ սկսված բանվորական ու գյուղացիական շարժումների եւ ճնշված ազգությունների ազատագրական ձգտումների կողմը: Նրա հեգնոտ եւ շանթալից խոսքերի մեջ դժվար չէր լսել այն նզովքի արձագանքները, որ թափում էին բուրժուական հասարակության գլխին «ճնշված մարդկության անմահ բարեկամքը»՝ Ռուսսոն, Ֆուրյեն, Գերցենը: Վերջին հաշվով, հասարակ ժողովրդի համար Նալբանդյանը ելք էր որոնում նրա իսկ վարած ակտիվ պայքարի միջոցով. քանի որ՝ «հին խելքերը երբեք համաձայնելու չէին խաղաղությամբ տեղի տալ նոր գաղափարներին եւ … նորը պատերազմով պիտի կանգնեց։ ներ իր դրոշը ավերակների վրա» {Նույն տեղը, եր. 15:}:
Բուրժուական «քաղաքակրթության» դեմ ուղղված՝ հակասություններն ու այլանդակությունները մերկացնող ու խարազանող Նալբանդյանի ինվեկտիվները հայերի մեջ կապիտալիզմի քննադատության առաջին սլաքներն էին՝ ուղղված ռեւոլյուցիոն դեմոկրատիայի դիրքերից:
Քննադատելով Արեւմուտքում իշխող կապիտալիզմի քաղաքակրթությունը»՝ Գերցենը գրում էր. «Սեփականության հռոմեական իրավունքի եւ անձի քաղաքացիական իրավունքի վրա կառուցված աշխարհը կարող է Բաց շպրտել քաղցածին, սակայն ճանաչել նրա հացի իրավունքը (парво на хлеб) չի կարող» {А. И. Герцен, П. С. С. и П., X, եր. 244 եւ հետ.:}: Գերցենը տարակույս չուներ, որ հացի խնդիրը պիտի լուծվի քաղցածների օգտին, մասսաների ազատագրման օգտին:
Գերցենը, սակայն, գիտեր, որ միշտ չէ, որ «խաղաղ» էին մնում քաղցածները: Տակավին «С тоro берега» հռչակավոր իր հոդվածաշարքում էր նա ասում, թե՝ «ժողովուրդներին ալեկոծող խուլ հուզմունքը առաջանում է սովից»: «Մասսաները ցանկանում են կանգնեցնել այն ձեռքը, որ անամոթաբար խլում է նրանց վաստակած մի կտոր հացը.— դա նրանց գլխավոր պահանջն է» {Նույն տեղը, XI, եր. 10:}: «Պայքարն ակներեւ էր, անխուսափելի, /252/ նրա բնույթը կարելի է նախագուշակել: Քաղցած մարդը մոլեգին է, բայց սեփականությունը պաշտպանող քաղքենին նույնպես մոլեգին է: Բուրժուազիայի հույսը մեկն է — մասսաների տգիտությունը: Դա մեծ հույս է, բայց ատելությունն ու նախանձը եւ երկարատեւ տանջանքը ավելի արագ են դաստիարակում, քան կարծում են … Պայքարը սկսված է, ո՞վ կհաղթի՝ դժվար չէ նախատեսել, վաղ թե ուշ … կհաղթի նոր սկզբունքը» {Նույն տեղը, V, եր. 460 եւ 477:}:
Նալբանդյանն արձագանքում էր Գերցենին Արեւմուտքի «քաղաքակրթության» մասին, երբ «Երկրագործության» էջերում դիտամ էր. «Եվրոպան ուշ՝ ծնեցավ, բայց շատ արագ ծերանում է: Մի քանի դարու մեջ նա անցավ շատ կերպարանքներ — phase — փոփոխեց եւ փոփոխում է դեռեւս կառավարությանց ձեւերը, բայց ցարդ չհասավ յուր նպատակին, որովհետեւ միշտ աշխատեցավ ճանապարհը լայնացնել, ուղղել, հարթել, մոռանալով, որ յուր նեղությունը ճանապարհից չէ այնքան, որքան ոտքի կոշիկից, որ սեղմում է եւ չի թողնում ման գալ: Այսպիսի դժբախտության մեջ ինչ կօգնի ճանապարհի լայնությունը, քանի որ կոշիկը նեղ է: Այո, Եվրոպան կանգնած է այսօր մի դժվար լուծանելի խնդրի առջեւ, այդ, տնտեսական խնդիրն է, մարդը եւ հացը։ Եվ այդ խնդիրը, կանուխ թե ուշ, թեեւ սոսկալի փոթորիկներով, պիտի լուծվի: Ոչինչ բռնություն, ոչինչ պահպանողական համակարգություն, ոչինչ ընդդիմադրություն, որեւիցե կողմից, չէ պիտի կարողանա փակել նրա առաջքը, թեեւ այսօր հալածակա՞ն եւ աքսորակա՞ն են այդ ապագայի մարգարեքը եւ առաքյալքը» {Ե. Լ. Ժ., III, եր. 81:}:
Ձգտելով լուծել «մարդու եւ հացի» խնդիրը՝ արեւմտաեվրոպական սոցիալիստ-ուտոպիստները առաջարկում էին խաղաղ դարմաններ: Սակայն ռուս «հալածական եւ աքսորական» իր համախոհների պես Նալբանդյանը եւս պրոլետարիատի եւ բուրժուազիայի միջեւ արծարծված դասակարգային պայքարից առաջանալիք «սոսկալի փոթորիկների» մեջ էր նշմարում «մարդու եւ հացի» խնդրի լուծումը Եվրոպայում: Եվ դեհ ավելին. վերջին հաշվով «մարդու եւ կացի» այդ խնդրի լուծման հետ նա կապում էր հայ եւ ասիական մյուս ժողովուրդների ապագա բարեբախտությունը:
«Եվ ինչպես միջին դարերում, Ասիո անկյուններից խուռն բարբարոսներ իջան եւ հեղեղեցին Եվրոպա,— գրում էր Նալբանդյանը,— այնպես եւս մարդու եւ հացի խնդիրը լուծվելուց հետո, եվրոպական մարդը պիտի իջանե Ասիա: Պիտի գա օր, երբ այն պառավ Ասիան պիտի ման/253/կանա, եւ ասիական ազգերը այն վայրկենից պիտի սկսանին յուրյանց պատմությունը, եթե ընդունակ լինին իբրեւ ազգ ապրելու, իսկ եթե ոչ, օրըստօրե կանհետանան, որպես մի կաթիլ համատարած ծովի մեջ: Ամեջիկան, Ավստրալիան, այլ երկիրներ եւ կղզիք կենդանի վկա են մեր խոսքին: Ասի ապագան ավելի մեծ է, ավելի լայն է տնտեսական խնդրի վերաբերությամբ, քան թե Եվրոպիո ապագան: Հայերին մնում է վաղօրոք օգուտ քաղել յուրյանց դրութենից» {Նույն տեղը:}:
Նալբանդյանը նախատեսում էր այն բարիքը,- որ բերելու է ասիական աշխարհին սոցիալիզմի հաղթանակը Եվրոպայում: Ասիական երկըրները, ասում էր նա, ազատ կմնան մասսաների պաուպերացումից, եթե փրկության միջոցներ որոնեն կապիտալիստական աշխարհից տարբեր ուղիներում: Ասիական երկրների համար, խորհում էր նա, փրկության միջոցը, առաջատար ուժը, հիմնական, տնտեսական հեղափոխությունն» է՝ համայնական հողատիրության հիմքերի վրա, եւ մեքենայացված գյուղատնտեսության միջոցով վերակազմվելիք երկրագործությունը:
Այս մտայնությունն էր արմատվում հրապարակախոսի մեջ հավանորեն դեռ այն ժամանակ, երբ նա առիթ ունեցավ տեսնելու ու շոշափելու Արարատյան դաշտի հայ գյուղերի՝ Էջմիածնի, Օշականի, Աշտարակի վիճակը: Այդ գյուղերը առաջին քայլափոխերն էին անում դեպի կապիտալիստական զարգացման շրջանը, երբ Նալբանդյանն այցելեց Արեւմուտքի հայաբնակ այն վայրերը, որոնց կացությունը ծայր էր տալիս նրա մեջ ներարշավող եվրոպական կապիտալիզմին դիմագրավելու մտահոգությանը: Նալբանդյանը հանգում էր այն համոզման, թե ազատագրվելով դարավոր ճորտությունից՝ հողային համայնքի հետ միազոդված երկրագործությունն էր հենց այն «ուղիղ ճանապարհը», որ պիտի հեռու պահեր հայ գյուղի մանր արտադրողներին պրոլետարացման աղետից:
«Կապիտալիստական արտադրության չհասունացած դրությանը, չհասունացած դասակարգային հարաբերություններին համապատասխանում են նաեւ չհասունացած թեորիաներ: Տակավին չզարգացած տնտեսական հարաբերությունների մեջ թաքնված հասարակական խնդիրների լուծումը հարկ էր լինում հնարել գլխից» {К. Маркс и Ф. Энгельс, Сочинения, XV, եր. 512:}:
Կասկած չկա, որ «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աշխատությունը ազատ չէր Ռուսաստանում եւ Հայաստանում դեռ լիովին նոր կազմավորվող կապիտալիզմին համապատասխանող չհասունացած հայացքների, հասարակական խնդիրների լուծման սոցիալիստ-ուտուպիս/254/տական դեղատոմսերից: Պիտի դիտենք, այնուամենայնիվ, որ մատերիալիստ Նալբանդյանը հեռու էր այն ուտոպիզմից, որ հատուկ էր նախամարքսյան արեւմտաեվրոպական սոցիալիզմին: Նա պատկառանքով էր՝ նշում Ֆուրյեի եւ Օուենի անունները: Սակայն ոչ մի տեղ չէր ծանրանում ապագա հասարակարգի մանրապատում նկարագրության վրա, ամենից շատ նրան զբաղեցնում էր այն պայքարը, որի նպատակը պիտի լինի «նեղ կոշիկից» ազատվելը, այսինքն՝ առկա հասարակարգի զարգացումը կաշկանդող արգելքների վերացումը: Շատ հետաքրքրական են այն մտքերը, որ գրի էր առնում նա այդ մասին «Հեգելը եւ նորա ժամանակը» աշխատության մեջ. «Չէ պետք մոռանալ,— ասում էր այդտեղ Նալբան»յանը,— որ մինչեւ այժմ մարդու արած հառաջադիմությունը, թեեւ ըստ երեւույթին կարծվի նորմուծությունք, այնուամենայնիվ ըստ ինքյան եւ էականապես ուրիշ բան չեն, եթե ոչ հին շինվածքների կործանում: Այնքան շատ եւ այնքան խիտ են այդ անտեր շինվածքը, որ մարդը ճամփա չունի, եւ քանի խելքի է ընկնում կամաց կամաց կործանելով նորանց բացում է իր ճամփան: Եթե որեւիցե ստրուկ ազատվում է ստրկությունից, այդ չէ նշանակում, թե նա նոր բան ստացավ, այլ թե ինչ որ կորցրել էր գտավ. նորը տակավին առջեւումն է: Բայց ինչպես է եւ ինչ պիտի լինի այդ նորը: Եթե մենք քեզ հետ ապրենք մինչեւ այն ժամանակ, եթե ուսանենք այն ժամանակի պետքերը եւ շրջապատող աշխարհի հասկացողությանց գումարը, այն ժամանակ միայն կարող եմ քեզ ասել, թե ինչպես բան է այդ նորը, բայց մինչեւ այն ժամանակ ինձնից պատասխան մի սպասե, ես փիլիսոփա չեմ» {Ե. Լ. Ժ., II, եր. 302:}: «Փիլիսոփաներին» քննադատող Նաբանդյանն հարվածի տակ էր դնում հատկապես իդեալիստական, մտահայաց փիլիսոփայությունը, կյանքից կտրված, վերացական սիստեմներն Ու դարմանները: «Փիլիսոփա պարոնները, — գրում էր նա,— իրենց համակարգությունքը հենց դրել են մեջ տեղ որպես մի հավատալիք, որպես դոգմա. մենք ոչ թե ձեռնոց ենք նետում իմաստության, այլ այն ձեւին եւ դատապարտում ենք նույն վարդապետությունը, որ երեւում է որպես դոգմա» {Նույն տեղը, եր. 301 եւ հետ.:}:
Պայքարի ուղիներ նշելով կապիտալիզմի դեմ՝ Նալբանդյանը, մի պահ առեւտրական շուկայի պահանջներին համակերպված, «ազգային վաճառականության» մեջ է որոնում մանր արտադրողների փրկության առաջին միջոցը: Չժխտելով մասնավոր նախաձեռնության, մասնավոր կապիտալի վրա հանգչող ազգային խոշոր արտադրության եւ ապրանքափոխանակության պրոգրեսիվ դերը, պահպանելով մասնավոր սեփական/255/նության իրավունքն ու դրան համապատասխանող մանր ու խոշոր ապրանքարտադրության եւ ապրանքափոխանակության հարաբերությունները՝ Նալբանդյանը ենթադրում էր զարգացնել ապրանքային հարաբերություններ եւ միաժամանակ կանխել կամ լիկվիդացնել այդ հարաբերությունների քայքայիչ ազդեցությունը գյուղական մանր արտադրության վրա: «Երկրագործության» ուրվագծած «տնտեսական հեղափոխությունը» նա առաջին նվագ կառուցում է ոչ թե արտադրական հարաբերությունների, այլ ապրանքաշրջանառության եւ վարկավորման մեջ առաջանալիք «հեղափոխության» վրա:
Այս մի պատրանք էր, որ այն կարող պիտի լիներ իրական պատվար ստեղծել մանր արտադրողների եւ մանր ապրանքատերերի քայքայման կամ նրանց կապիտալիստական էվոլյուցիայի առաջ: «Երկրագործության» ակնկալած «տնտեսական հեղափոխությունը» լավագույն դեպքում պիտի լիներ յուրատեսակ համայնքային կամ ազգային կապիտալիզմ, ուր ազգի «մասնավորների» շահերը ստորագրվելու էին ազգի կամ համայնքի «ընդհանուրի» շահերին եւ ղեկավարների մտահոգության կենտրոնում դրվելու էր «հասարակ ժողովուրդը»: Նալբանդյանը ենթադրում էր «հեղափոխություն» կատարել ազգի մեջ՝ դրամի շրջանառություն մտցնելով ազգի մեջ, վարկավորելով մանր գյուղացիությանը եւ ապահովելով նրա համայնքային հողատիրությունը, գյուղական, մանր արտադրությունը: Սակայն տեսանք, որ վարկավորողը, ազգի մեջ դրամի շրջանառություն մտցնողը, լինելու էր վաճառականը, որին իրավունք էր տրվում միաժամանակ նաեւ մշակելու հողը վարձու բանվորների ձեռքով: Չի՞ նշանակում այն, թե գյուղացիությունը նյութական կախման մեջ էր դրվելու վարկատու կապիտալիստից, եւ պարզ չէ՞, որ սրանով գուռ էր բացվելու միաժամանակ գյուղական մանր արտադրության կապիտալիստական էվոլյուցիայի առաջ: Նալբանդյանի ձգտումը՝ «ազգային վաճառականության» միջոցով անխախտ «հավասարակշռություն» ըստեղծել երկրագործության եւ արդյունաբերության միջեւ, հակասում է այն փաստին, որ արտադրության հիմնական այդ ճյուղերի զարգացումը տեղի է ունենում անհամաչափ տեմպերով եւ, հետեւաբար, վաղ թե ուշ պիտի խախտվեր նրանց միջեւ սահմանված «հավասարակշռությունը»: Արտած դրամիջոցների մասնավոր սեփականության պայմաններում զարգացման անհամաչափությունը անխուսափելի պիտի լիներ նաեւ գյուղացիական մանր արտադրությունների մեջ: Հանգամանքներ են սրանք, որոնք հնարավորություն չպիտի տային կանխելու գյուղաբնակչության սոցիալական տարբերակումը, գյուղական ունեւորների եւ չքավորների կամ կուլակներին ու բատրակների առաջացումը պիտի լիներ սրա անխուսափելի սարդյունքը:
/256/ «Սոս եւ Վարդիթեր»-ի կրիտիկայում գտնտեսական հեղափոխության» իր ծրագրի մեջ Նալբանդյանը մտցրեց էական մի լրացում: Առեւտրական եւ վարկային ասոցիացիայի սիստեմը նա լրացրեց արտադրական ասոցիացիաների սիստեմով: Սակայն սրանով որեւէ չափով չէր վերանում նրա ծրագրի աքիլլեսյան գարշապարը, արտադրամիջոցների մասնավոր սեփականության առկայությունը, որ իշխող փաստ էր լինելու անգամ, հողի համայնացման պայմաններում:
Ակներեւ է, որ հակառակ Նալբանդյանի նպատակադրման, համայնքային հողաբաժանման դեպքում եւս նրա պատկերած «տնտեսական հեղափոխությունը» գնալու էր երկրի կապիտալիստական զարգացման ուղիով: Ըստ էության նրա տնտեսական ուտոպիային է վերաբերում Վ. Ի. Լենինի խոսքերը Գերցենի հիմնադրած նարոդնիկական սոցիալիզմի մասին, որը ձգտում էր ազատագրել գյուղացիներին՝ «հողով հանդերձ», սահմանել համայնական հողատիրություն, օգտագործել գյուզացիական «իդեալը «հողային իրավունքի» («право на землю») մասին»: «Լինելով ուտոպիա այն բանի նկատմամբ, թե ինչ տեսակ պետք է լինեն (եւ կլինեն) հողերի նոր բաժանման տնտեսական հետեւանքները, այն հանդիսանում է գյուղացիական մասսաների, այսինքն՝ բուրժուական-ճորտատիրական, արդի Ռուսաստանի բնակչության մեծամասնությունը կազմող մասսայական մեծ, դեմոկրատական վերելքի ուղեկիցն ու սիմպտոմը» {Վ. Ի. Լենին, Երկեր, XVIII, եր. 452:}:
Լենինը շեշտում էր, որ Գերցենը չհասկացավ ինչպես 1848 թ. ամբողջ շարժման, այնպես եւ նախամարքսյան սոցիալիզմի բոլոր տարատեսակությունների, այդ թվում նաեւ ռուս գյուղացիական ռեւոլյուցիայի եւ ռուս ուտմ պիական սոցիալիզմի բուժուա-դեմոկրատական բնույթը: Լենինը գրում էր, որ Գերցենի քարոզած սոցիալիզմի մեջ իսկ չկար «եւ ոչ մի գրամ սոցիալիզմ»: Գերցենի սոցիալիզմը, ասում էր նա, նույնպիսի բարեհոգի ֆրազ էր, նույնպիսի լավ երազանք, որ «զգեստավորում էր բուրժուական գյուղացիական դեմոկրատիայի ռեւոլյուցիոնությունը Ռուսաստանում», ինչպես եւ «48 թվականի սոցիալիզմի զանազան ձեւերը Արեւմուտքում» {Նույն տեղը, եր. 15:}: Լենինի այս գնահատականները լիակատար չափով ճիշտ են նաեւ «Երկրագործության» հեղինակի նկատմամբ:
Չնայած երկրի տնտեսական հետամնացության, կապիտալիզմն արդեն մուտք էր գործով ոչ միայն Ռուսաստանի կենտրոնները, այլեւ թափանցում նրա ծայրամասերը: Կապիտալիզմն անխուսափելի էր դառնում նաեւ Անդրկովկասի եւ Հայաստանի համար: Ո՛չ ռուս ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատների քարոզած համայնքային հողատիրությունը եւ ո՛չ էլ նրանց հետ /257/ համաքայլ ընթացող Նալբանդյանի «ուղիղ ճանապարհը» նրա դարաշրջանում անկարող պիտի լինեին կանխելու կապիտալիզմի հաղթարշավը:
Աբովյանից հետո «Երկրագործության» էջերում հայ դեմոկրատիայի հասարակական միտքը կտրել էր զարգացման երկար ճանապարհ: Ապավինելով ազգի հասարակական ինքնօգնության գաղափարին՝ Նալբանդյանն ակնկալող հայացք չէր նետում «ազգի իշխաններին» եւ իսպառ հրաժարվում իշխող պետականության կողմից լինելիք նյութական կամ բարոյական նպաստների վրա:
Համեմատելով «Երկրագործության» հեղինակի հայացքները Նազարյանցի, Շանշյանի, Ախվերդյանի արծարծած մտքերի հետ՝ դժվար չէ նկատել, որ Նալբանդյանը եւս անդրադառնում էր սրանց հուզած ազգային լուսավորության, ազգային բարեկեցության խնդիրներին: Սակայն նա լուսաբանում էր այդ խնդիրների ոչ թե ազգային վերնախավերի հանգստի ու վայելքի մտահոգությունից մղված կամ նորելուկ բուրժուազիայի շահերին ու ըմբռնումներին ընդառuջելով, այլ ելնելով «հասարակ ժողովրդի» տեսանկյունից ու պահանջներից: «Հասարակ ժողովրդի», փրկության ուղին նա չէր որոնում Նազարյանցին զբաղեցնող ֆիխտեական ռեցեպտների մեջ, որոնց հետեւողական կիրառումը հայ լիբերալներին կարող էր հասցնել միայն գերմանական կաթեդեր-«սոցիալիստների» ռեակցիոն եզրահանգումներին: Նա չգնաց նաեւ մանչեստրականության ճանապարհով, որ ջատագովում էր ազգային-պահպանողական Շանշյանը: «Հասարակ ժողովրդի» փրկության հեռանկարները նա որոնում էր ռուս ռեւոլյուցիոն-դեմոկրատ մտածողների ուսմունքների մեջ: Բարեկեցության աղբյուր չհամարելով առեւտրա-արդյունաբերական քայքայվող համքարությունները՝ քաղաքային մասսաների ապահովության միջոցը Նալբանդյանը տեսավ հողային համայնքների հիմքերի վրա ստեղծվելիք գյուղի ու քաղաքի արտադրական եւ առեւտրական ասոցիացիաների մեջ: Հավանորեն այս կազմակերպությունների ու ձեռնարկությունների մեջ էր տեսնում նա նաեւ ազգի զարգացման, նրա լուսավորության ու քաղաքական վերանորոգության «ուղիղ ճանապարհը», եւ նրա ինքնապաշտպ անության ազդու միջոցը ոչ միայն սուլթանի բռնատիրության, այլեւ ցարիզմի գաղութային քաղաքականության դեմ: Հակադրվելով հայ ազգային-լիբերալ եւ ազգային-պահպանողական հասանքներին՝ Նալբանդյանը եւ նրա հետեւորդները քաղաքականապես ոտք էին դնում ռուսական ռեւոլյուցիայի Ճանապարհի վրա, ճանապարհ, որ միակ ճշմարիտ ու միակ շիտակ ուղին էր հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ազատագրման համար:
Նալբսսնդյանը մերկացնում էր եվրոպական կապիտալիզմը, նշավակում նրա գաղութային քաղաքականությունը: Դրանով նա ըստ /258/ էության հարվածում էր ոչ միայն արեւմտահայ կոմպրադորական բուրժուազիայի գաղափարախոսներին, այլեւ արեւելահայ այն գործիչներին, որոնք քարոզում էին «եվրոպական լուսավորություն» առանց տարբերանշելու եվրոպական «քաղաքակրթության» աջն ու ահյակը, ինչպես նաեւ ցարիզմի ազգային եւ վարչական քաղաքականության արեւելահայ այն: քննադատներին, որոնք լռում էին եվրոպական Արեւմուտքի կապիտալիստական քաղաքակրթության» այլանդակությունների մասին եւ արեւմտյան պետությունների միջամտությունից ակնկալում ազգի փրկումը: Չենք խոսում այլեւս այն մասին, որ կանգ առնելով հատկապես ռուս ճորտերի ազատագրման խնդրի վրա՝ նա, ինչպես պիտի տեսնենք, հակադրվում էր այն դիրքին, որ գրավում էին այդ հարցում արեւելահայ ռեակցիոն խմբավորումները՝ սկսած կղերա-աղայական եւ ազգային-պահպանողած, կան գործիչներից մինչեւ «Հյուսիսափայլ»-ի լիբերալները ներառյալ:
Նալբանդյանի, ինչպես նաեւ նրա մեծ ուսուցիչների ու զինակիցների դժբախտությունն այն էր միայն, որ Ռուսաստանում իշխած հասարակական-տնտեսական պայմաններում նրանք անկարող էին նշմարել կամ կանխատեսել, որ ոչ միայն Ռուսաստանի գյուղացիության, այլեւ ցարիզմի կողմից ճնշված ազգությունների ազատագրումը հնարավոր պիտի դառնար միայն կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացման հետեւանքով կազմավորվող բանվոր դասակարգի ու նրա ռեւոլյուցիոն» առաջապահիկի ղեկավարությամբ։