ԺԱՄԱՆԱԿ

Ընդ այս վճիտ շրջմոլիկ անգայտ անօսր ընդ կամար,
Դատ կնքեաց իմ անդրանիկ ինձ թափառել վայրապար։
Ես ընդ կորուստ իմ բաղդին յողբ ընկլուզայ անմռունչ
Նախամարդոյն մինչ գլուխ կրէր պսակ ոսկեփունջ։
Ես անդ մինչ նա յանցանաց յինքն ձգեալ բեռանց կոյտ,
Գուշակէի ՚ի պատիժ, ՚ի մահ բերիլ մօտալուտ։
Սուր բոցեղէն մինչ դրախտին զճանապարհ կենսագործ
Փակեաց, ես անդկայի մերձ առ սերովբէն ահագին։
Աղեխորով մինչ Եւայ առ դիակամբ Աբելի
Արտասուաթոր հեկեկէր, ես ցաւակից լինէի։
Նախամարդոյն անդրանիկ եղբայրասպան մինչ Կայէն
՚Ի խելս եղեւ բանդագուշ, իմ զովանայր սիրտ անդէն։
Համայնաջինջ ջուրց ողող աստուածառաք պատուհաս
Զնոյ հանդէպ իմ աչաց պերճ ընտանեօք վերամբարձ.
Մինչ լաստակերտն կենդանեօք զոտն կռուէր ՚ի Մասիս,
Ես յերկնաբերձ յայն ՚ի ժայռ դար կազմէի ոսկէ հիւս։
Յառաջին հոտ անուշից ողջակիզի արդարոյն,
Հոտոտեցան իմ ռնգունք անդր ՚ի սեղան քաջամոյն։
Զանօսրութիւն պարզ օդոց ես գունեցի երփնորակ,
Ընդ ազգ մարդկան Աստուծոյ յանդարձ ուխտի նշանակ։
Ես անդ մինչդեռ կրկնածին Երկնից Արքայն զօդ շնշեաց,
Զիս ընդ նմա չքոտի հիւրընկալաւ այր հովուաց։
Արքայազունք երեքին պատարագօք մինչ ՚ի տես
Ներկայացան օծելոյն, ես յայն գտայ ՚ի հանդէս.
Պառաւածինն մարգարէ Յորդանանու ՚ի վտակ
Մինչ մկրտեաց զսուրբ Սուրբն, ես անդ վերնոց համանակ։
Զթիւ աւուրց երկնային Գահակալին յաշխարհի
Ես թուեցի ցերեսուն կէս եւս ընդ այլ երեքի։
Անպարտակիր մինչդեռ նա ՚ի մահ փութաց կամակար,
Իմ առաջի անիրաւ վճիռ լուաւ վայրապար։
Ի Գողգոթայ զառաջինն իմ բոցեղէն սուր աչքոյք
Զաստուած տեսին պիրկ ի փայտ, ի գլուխ պսակ բազմաքուք։
Ընդ տարապարտ մինչ ընդ մահ երկիր դողայր լայնատարր,
Արեգն ընդ իս լուսափիւռ խոր համակէր ՚ի խաւար։
Մինչ զվերջինն նա առ Հայր մահուն բարբառ որոտաց,
Ականատես ես վկայ գտանէի տխրազգեաց։
Երբ աշխարհի կարճեցաւ գութ առ խնամս Օծելոյն
Մատանց նորա գործք անբան բողոք կալան սաստկագոյն։
Դժողակէզ ապստամբն խիստ ՚ի շղթայս ահագին,
Կաշկանդեցաւ իմ հանդէպ արեամբ անմեղ Անդրանիկին։
Տի՝ եւ սրբոց երախան ՚ի խոր վհէն անատակ,
՚Ի վեր յՈլիմբ սլացաւ անմահ տնկոյն փոխանակ։
Ես Կարապետ Զուարթնոյն երբ ՚ի յերկնից ՚ի բարձանց
զՅարութիւն փրկողին խնկաբերից քարոզեաց։
Ես անդ ներկայ յորժամ լոյս Հայաստանեայց յաղջանուղջ,
Փայլակեցաւ անաղօտ եւ հաւատոյն կապեաց փունջ.
ԶՀայաստան ես տեսի յորժամ որդիք թագակապ
Վաղակաւոր սուր յազդիր գահ պահէին յաջողակ։
ԶԱնի գիտեմ բազմամարդ յորժամ բրգամբք երկնաբերձ
Գլուխ յոխորտ ամբառնայր ամբարտակօք մերձ ընդ մերձ։
Տեսի այո՛ զկնի Հայաստանին նովաւ շուք,
Մինչ ՚ի կալանս էր Գադիկ զի փոխեցաւ յանզեղծ սուգ.
Մինչ բարձրաբերձ բերդորայք տեղիք ամուր եւ լերինք
Բիւզանդիոնի՛ն հլացան գայիսոնին խաբուսիկ,
Ես նոյն ժամայն յաւերակս մեծակառոյց վէս բրգանց
Տխրագուշակ ընդ հաւուց գիշերէի յողբ ու ՚ի լաց։
Զիս Հայաստան ո՛չ ծանեաւ մինչ պետութեան լայնէր փոր,
Այլ յորժամ գահ արքայից ՚ի վայր հակեաց ակնկոր...
Զորո՛ց ճշտիւ վիպեցից ինձ ամենայն է հայտնի,
Ներկայն՝ անցեալն՝ եւ գալոցն՝ որոյ անունս ապառնի։
Մահկանացուք մինչ յարեւ կայտռան զօրէն հէգ մանկան,
Ո՛չ ճանաչեն զիս բնաւ թէ եւ եղէց յաւիտեան։
Այլ մինչ աւուրց նոցա օձ զիւր տուտ խածեալ բոլորակ
Զառամութեամբ պարուրէ մահուան ջամբեալ զ՚ճաշակ...
Մնա՛ դու հետ Թորգոմայ ես ընթացիցս տաց հորդան
Մէտ ՚ի կշիռ զուգաչափ կիսեցից զայս դար սերկեան։
Բաւ քեզ լիցին զանձնէս վէպ զաստանդական նժդեհէս.
Ես փութացայց հեռաւոր վայրաց զննին ՚ի կրկէս։

1851, Յունուար

* * *

Մի՛ այլ յաստեղս լուսաճաճանչս Ուրանիա սիգասցի
Զհրավառ զիւր լեգէոն յոլորտս երկնից ՚ի տարած,
Կարկտաբեր թող թխպագին յաւէժ ամպովք ծածկեսցի,
Մինչ անաղօտ ուսման փայլէ առաւօտեան արուսեակ։
Ոչ արբանեակ ասեմ արփւոյն էականին լուսատիպ,
Իմանալի այլ արեւուն ոսկետեսիլ կարապետ,
Որ ո՛չ մասամբ լուսոյ արփւոյն լուսաւորի փայլածու
Եւ ստուերաւ հողագնտոյս ո՛չ մատնէ զլոյսն ՚ի կորուստ։
Հայաստանին արդ մանկտւոյ առոյգ ոգի զուարթուն
Յօդս ճախրէ լուսագանգուր յիմաստութեան պերճ կամար.
Տգիտութեան եւ թանձրաբարդ միգաց սաստիկ վարագոյր
Շիւ ՚ի ծուէնս պատառոտէ նորա գուպար լուսաճեմ,
Արի՛ք զսոսա որք երկնեցիք լուսատեսիլ զուարթունք,
Աստղունք ահա՛ ՚ի Հայաստան լոյս նշողեն գերաբուն.
Իւղով օծցէ մեր հայրենիք այրիացեալ զիւր գլուխ,
Յանգայտ իւր ծոց զորդիս գգուեալ որովայնի իւր ծնունդք։
Նոր տեսարան՝ նոր ոլիմպոս ՚ի քեզ Մասիս երեւի,
Մի՛ այլ Պարնաս իւր մուզայիւք, մի Արգոնեան եւ նաւորդք.
Ոսկեծըղի լուսափետուր հայկեան զաւակք ՚ի քեզ յօդս
Թեւապարեն ճախրեն ՚ի վեր լուսաւորաց ՚ի կայան,
Թագ կապեսցեն նոքին փառաց ՚ի քոյդ գլուխ դաբնիդեայ,
Պսակեսցեն զանուն քաջաց հայկածընին զաւակաց,
Թէ ո՛չ Լեւոն զսըգոյդ քուրձ մերկեաց սրով երկսայրի,
Սոքին յաւէժ ծիրանափառ զքեւ արկցեն պատմուճան։
Յաթերս կապոյտ եւ դուք աստղունք՝ լուսածըղիկք, վառվառուն,
Արուսեկի եւ արփային նաժիշտք յաւէժ իբր հարսունք,
Լուսացնցուղ բոլորեցէք կաճառ զնոքօք բիւրեղեան,
Զի Հայաստան մի՛ ասասցէ՝ թէ չիք աստղունք զուարթունք։
1851 թ., մարտ

ՅԻՄԱՐԱՑ ՈՒՍՄԱՆ ՎԵՐԱՅ ՈՒՆԵՑԱԾ ԿԱՐԾԻՔԸ

Ի՞նչ քո անձնդ մանուկ մատաղ՝ կը չարչարես նաֆիլէ,
Հոգիդ կեանքդ ուսման համար՝ որ շատ յիմար պոչ բանէ,
Վարդապե՞տ մի կուսզես ըլլալ, թէ աստղաբաշխ փիլիսոփայ,
Թէ կուզես որ՝ իմաստութեանդ վրայ աշխարհ զարմանայ։
Ինչո՞ւդ է պէտք գրել կարդալ՝ որ մէկ փողի չի արժէր,
Գլխիդ հազար գիրք ժւղովել՝ բանդ գործդ ձգել անտէր։
Ի՞նչ հարկաւոր միշտ ամեն օր՝ նոր նոր բաներ մտքէդ հանել,
Կամ առաջվան ընկերներուդ՝ ախմախ, յիմար, պակաս կանչել։
Արի՛ երթանք շուտով խանութ մեր զանազան հնարքով
Ապրանք ծախենք թէկուզ մեր հօրը, սակայն շատ մեծ օգուտով։
Ինձ վրայ դու մէկ լաւ նայէ՝ որ չգիտեմ անունս գրել.
Ընդ հակառակն փողը ճիպումս՝ հազարաւոր ձագ է հանել։
Դու ե՞րբ տեսար խելօք գիտուն՝ որ հորերուս ատեթով,
Աստուած պաշտէր, ժամը երթար, պասը պահէր հաւատքով,
Արի՛ բա՛ց թող այդ ուսումը, դու որ այժմէն՝ չես հաւան
Եկեղեցւոյ կանոնքներուն, վաղն կըլլաս փրօդեստան.
Ո՛չ պաս գիտնաս եւ ո՛չ ուտիք, ո՛չ հաւատքով՝ աղօթել,
Ո՛չ մեղքդ լալ ջերմ արցունքով, ո՛չ Աստուծոյ տուն մտնել։
Ճեպըդ նայէ թէ որ լի՛ք է ոսկի արծաթ փողերով,
Փիլիսոփայ գիտնականէն դու միշտ վե՛ր ես՝ իմ խելքով՝
Զերէ փողով ամեն բանը կը լըմըննայ աշխարհիս,
Բայց ուսումով, գիրք կարդալով չի կըշտանալ փորերնիս։
Ներկայ դարուս ուսումնականք ի՛նչ մեծ գիտեն, ի՛նչ իշխան.
Ազատ Աստուած մեզ ստեղծեց, կասեն կելլան ման կուգան,
Բայց որ երթանք մենք խանութը բարեւ կուտանք ամենուն
Եթէ աղայ՝ իշխան՝ անձինք՝ մեզիմէն պատիւ կառնուն,
Փող շատ ըլլայ՝ ուտենք հագնենք՝ գինին խմենք ու պառկենք.
Եւ աս կերպով մեր օրերնիս՝ ուրախութեամբ անցընենք.
Մեր գիտցածը մեզի կօգտէ, թէ հաւատքի զօրութիւնը,
Եկեղեցի, աւետարան,ամուր պահենք մեր մտքումը։

1851 Ապրիլ

ՀԵՐՔՈՒՄՆ ՅԻՄԱՐԱԿԱՆ ԿԱՐԾԵԱՑ ԶՈՐ ԱՆՄԻՏՔ ՈՒՆԻՆ Ի ՎԵՐԱՅ ՈՒՍՄԱՆ

Յէ՜ բանդագուշ ի սէր ոսկւոյ, որ զհոգիդ հանես ձօն,
Զաշխոյժ հոգի պարմանեկին քոյդ թակարդես ի ծուղակ.
Դմա թոյլ արա գարունագեղ լուսաւորիլ հոգւով օ՜ն,
Քան յորոգայթ ցանցել յիմար խենէշութեան ի վանդակ։

Զի՞նչ որ ուսումն ո՛չ ընձեռէ ո՜վ դու ժպիրհ ցնդաբան,
Զո՞յր զկուրացեալ հոգւոյ ակունս չ՚լուսաւորէ անաղօտ.
Զյիմարութիւնդ, յորում թխսես, նա փարատէ անպայման,
Որում թշուառ քով վիճակաւ զանխուլ ի քէն դու կարօտ։

Բաբէ՜, խաւար մտայց հոգւոյդ, սին սաղարթիւք քո անձին,
Որ ոսկէկիր ըղձաս լինել քան գրագէտ եւ գիտուն.
Որ անկասկած զկուրութեան զմթութիւն անփարատ
Ի քոյդ հոգւոյ շեղջցէ ակունս յաւէժաբար հաստատուն։

Քո կրպակաց պատուարք, որմունք եւ խստապինդ մեծ գրունք
Ի քոյդ գլուխ աւերակօք կարկառեսցին յաւիտեան,
Եւ քո կրիւք մտաց վարկօք զգածեալ որդիքդ եւ թոռունք
Զքարի հարցին միշտ անխնայ, իբր զծնունդ քաղդէեան։

Իմաստութիւնն չէ՞, որ զլուսոյ իւր ճառագայթ եօթնաջահ
Հանգոյն արփւոյն տարածանէ հողագնտոյս ի յոլորտ.
Մի թէ եւ քեզ զկուրութեան մերկել խավար չէ ի ճահ,
Բանասիրաց՝ զի զշինուածս փլուզանես դու յոխորտ։

Թո՜ղ պատանեակդ, մինչ յառոյգ տիս մինչ զօրեսցէ հաստատուն,
Զգայլ գիտութեան ձգել կաթին սերտ փութացի կամակար.
Թո՛ղ եւ լուսով պերճ գիտութեան հոգւոյն կացցեն ջահք փայլուն,
Զի յաշխարհի մի՛ յիւր ընթացս դեգերեսցի վայրապար։

Խի՜ղճ ազդեսցէ գո՛նէ ի սիրտդ, յէ՜ անոպայ դատաւոր,
Արծաթ քանզի արդարանայ յատեան մտացդ քան զլոյս.
Զի՞նչ քո ոսկի հոգիդ զօրէ պտղաբերել բեղմնաւոր,
Որչափ ուսման լոյս անազօտ յոր չիք մտաց տարակոյս։

Զարքայորդւոյն Սողոմոնի զարդար առ այդ վճիռ լուր,
Որ լաւ ասէ զկոյր ակամբք, քան զկուրացեալն մտօք,
Ո՞ւր քո ապա ոսկւոյ անուն, ո՞ւր արծաթին, ո՜ դու կոյր,
Յոր դանդաչես զառանցանօք, զլուսոյ բարձեալ զբողոք։

Նիւթ ժանգահար, որ ըստ ինքեան զիւր ո՛չ պահէ մաքրութիւն,
Զիա՞րդ կարէ անախտ պահել զքեզ յասպարէզ կենցաղոյս.
Այլ գիտութեան անշամանդաղ ճառագայթից զօրութիւն
Խաւար բանդէդ զոգիդ կարէ լուսաբաց բերել կոյս։

Օ՜ն սիգաճեմ ընդ պատանւոյն ի լոյս փութա գիտութեան,
Յաջող ի քայլ զճեմ առնուլ ի լուսեղէն ի կամար,
Ի բա՛ց ընկեա՛ զախտ արծաթին եւ որ զոսկւոյն ցանկութեան,
Որք զքեզ յանել ի գուբ կարթեալ զհոգիդ մաշէ ժանդահար։

ՉԵՐՔԷԶԻ ԵՐԳ
(Պուշկինից)

Գետը վազում է կատաղած
Ու խըռոված յորձանքով.
Սարերի մէջ ահա յոգնած
Քնեց զինուորը գիշերով,
Թեկն տուեց նա պողպատէ
Իւր նիզակին պսպղուն.
Զինուո՛ր, մի՛ քնիլ դու մութ ժամին,
Մօտըդ չեչէն կայ զարթուն։

Լող է տալիս նա մակոյկով՝
Ուռկան ձգած գետի տակ.
Զինուո՛ր, գետի մէջ խեղդուելու
Քեզ էլ սպառնում է վտանգ.
Ինչպէս խեղդվում են երեխայք,
Շոգ օրերին լողալիս,
Էն կողմումը քո թշնամի
Տե՛ս, չեչէնն է ման գալիս։

Նուիրական ջրի ափին
Ծաղկում են ճոխ աւաններ.
Թէ զինուորն է նոցա պաշտպան,
Կան այն տեղ խաղ, պար, երգեր.
Ապա թէ նա հեռացած է,
Փախէ՛ք, ընտիր երգիչներ,
Սիրուն կոյսեր, տուն շտապեցէք
Ման են գալիս չեչէններ։

ԿԵԱՆՔ.

Կեանք երջանիկ, քեզ ամեն մարդ
Չի ճանաչիլ պարզ աչքով,
Միշտ չարաչար կը գործածէ
Սիրտը լցուած արիւնով.
Բայց ես, երկինք թող վկայ գայ,
Ես քեզ միայն սիրում եմ.
Հոգիս ազատ, ճիչըս առատ,
Հոգս, աշխատանք չգիտեմ։

Ամենայն օր իմ սեղանում
Բաքոսն ազատ խնդումով
Իմ բաժակը միշտ լցնում է
Անմահարար նեկտարով.
Երբ տակառի վերայ նստած
Նա բաժակն է ինձ տալիս,
Գլխից բռնած մինչի ոտըս
Երակներս դողում է։

Ամենայն օր ես ու Բաքոս,
Աշխատում ենք ժիր ջանքով,
Որ իմ փորիս հաստութիւնը
Չափուի նորա տակառով.
Շարան ո՞վ է, Ֆոյլը ի՞նչ է
Մէկ խօսքով իմ առաջին.
Երկու թունկի օրը չըխմել
Մեծ ամօթ է ինձ պէսին։
Գոված իմ կեանք, իմ ազնիւ կեանք,
Չեմ կարող քեզ ուրանալ,
Ինչպէս շատերն ուրացել են,
Որոնց անունն չուզեմ տալ.
Բայց որ գո՛նէ մի գաղափար
Դու ունենաս նոցա վրան,
(Թէ եւ այս տեղ իւր տեղը չէ)
Բայց ես կասեմ քեզ կարճ բան.

Կեանք ուրացողներից մինը
Փորիս վերայ նայելով
Հարցրեց յանկարծ. - գազաններից
Մարդըս ջոկվում է ի՛նչով։
Ես ուզելով նախ եւ առաջ
Նորա խելքը լաւ չափել,
Ասի. - Բայց դու ի՛նչ ես կարծում,
Նա սկսաւ այս խօսել։

" Մարդը կարող է մտածել,
" Դատել, կշռել եւ չափել,
" Վատութիւնից հեռանալով
" Բարիին՝ միշտ մօտ լինել "։ -

Ծիծաղեցայ նորա վերան,
Փորս վեր-վեր ցանկացաւ.
Գինու մառան կոկորդիցս
Յանկարծ խօսքս դուրս թըռաւ.
" Մարդը ջոկվում է գազանից,
" Որ ձեռք ունի, ձեռք՝ լսի՛ր.
" Խելք, միտք, խօսել ու մտածել,
" Յիմար բաներ մի՛ խօսիլ "։

Կեանք ուրացողը հեռացաւ
Անբաւական իմ խօսքից.
Ես ու Բաքոս մենակ մնալով
Սեղան նստանք մենք նորց։
Յանկարծ Աստղիկը իւր որդւով
Աչքիս առաջ կանգնեցաւ.
Սրտէս կարծես փոքրափողիս
Նոր զօրութիւն ոյժ հասաւ։

Ջիլ չըմնաց՝որ չըջլուեց
Քանի զօր կար մարմնում.
Այս միջոցին լարը ձեռին
Բաքոս փորս էր չափում։
Փորս անցաւ տակառիցը
...................................................
Վեր կացանք մենք սեղանիցը
Գնացինք....................................

Այնտեղ տեսանք Ափրոդիտեայ
Որի գալը մեզ զուր չէր.
Կիթերայից եւ Կրէտէից
Նա երկու... բերել էր։
Ո՞վ կարող է սահման դնել
Կեանքի այս երջանկութեան,
Երբ ամեն օր կրկնվում է
Իմ տանը այս տեսարան։

Ահա այսպէս քեզ պաշտում եմ,
Իմ կեանք, իմ փոր, իմ Բաքոս,
Բաժակումս փըրփըրում է
Առատ գինին երկնահոս։
Թէ հոգի է՝ այն իմ փորն է.
Թէ Աստուած է՝ միշտ նոյն է,
Նորա համար կեանքս առատ
Ողջակէզ է միշտ պատրաստ։

" Այսպէս ապրեն թէ ապրում են, -
" Ասում է փորն իմ ճարպոտ, -
" Բաքոս, Աստղիկ ու Կուպիդոն
" Հիւր ունենան իրենց մօտ "։

ՄՈՒՍԱՅԻՑ ՄՈՒՍԱՅԻՆ.

Մուսա՛, գողտրիկ, շարժի՛ր անոյշ,
Հա՜ր եօթնաղի քնարը,
Հնչէ՛, ինչպէս հնչում էիր
Ապողոնի ձեռումը։

Հայր Աստուածը երբ բարկացած
Նորան քըշեց շանթահար,
Դու Պառնասի աստուածները
ցած բերեցիր Հովուաց պար։

Մի՛ մոռանար, ինպէս անոյշ
Տիրմոսերեայ դու ձեռին
Անապատում դու հնչեցիր,
Երբ յուսահատն առանձին

Մահ էր խընդրում ճարակըտուր,
Սփոփեցիր դու նորան։
Ծառ ու անտառ, լերին, գազանք
Քու ձայնով թունդ թըմրեցան։

Դու հնչեցիր Պառնասումը,
Երբ Արմազդ յաղթական
Տիտաններին երկնքիցը
Քշեց անդունդ անսահման։

Չեմ մոռացել եւ Հոմերը,
Որ քեզ առած իւր ձեռին
Երգեց Յունաց հերոսները
Ու քանդուիլն Եղիոնին։

Բա՛ւ է, որքան Արարատը
Մնաց զրկուած քո ձայնից.
Յնշի՛ր, քանի՛ դէպի Պառնաս
Իռիս հասաւ նորանից։

Խնդրեց Մուսայիդ քընարը,
Խնդրեց Մուսայց պարը,
Հիւր ընդունել իւր ծողում,
Ուր սառուցնե միշտ ճնշում...

Շարժի՛ր Մուսա՛, Արարատի
Որդւոյ ձեռի քընարը,
Քեզ կ՚օրհնէ միշտ անմոռաց
Արարատի ծընունդը։

Եթէ կորուց թագն ու սուրը,
Գանձ, գաւազան, Աթոռը,
Թո՛ղ սփոփէ անոյշ ձայնդ
Նորա վիշտն ու սեւ օրը։

Միթէ՞ անխիղճ ես դու այնքան
Կամ կեղծաւոր, երկերես,
Որ ողջ աշխարհ սփոփելով,
Թողուս Հայաստանն անտես։

Հայաստանի եթէ նախնի
Ծնունդները քեզ մեղան,
Ի՞նչ է մեղքը այժմեանների,
Որ քեզանից զուրկ մընան։

Հնչի՛ր, Մուսա, եռանդով հա՛ր
Աստուածային քո քնար.
Թո՛ղ մի խնդա մայրն Հայաստան,
Թո՛ղ մի լսէ նա քո ձայն։

Թո՛ղ սրբէ նա արտասուքը
Բազմադարեան երեսից,
Սատուռնոսի անխիղճ գործը
Թո՛ղ հեռացնէ իւր մտքից...

Գոնէ տեղիք տուր ասելու՝
" Երջանիկ եմ, իմ զաւակք,
" Մուսաները ինձ սիրում են
" Իմ կարօտի փոխանակ "...

Հնչեց ահա քնար քաղցրախօս,
Շարժեց երկինք ու գետին,
Արարատից դէպ Արագած
Բիւր արձագանգ խաղացին։

- Զո՛ւր ես խնդրում, - ասաց Մուսան, -
Որ բնակիմ Արարատ.
Նորա որդիք իմ քընարիս
Թշնամի են միշտ անհաշտ։

Ամեն մինը դանակ ձեռին
Աշխատում է անհանգիս
Իմ քընարի թելը կտրել.
Ես փախչում եմ նոցանից։

Արարատը սառուցապատ
Զըրկըւած է կանաչից...
Սոխակները հալածուած են
Ագռաւների սեւ գնդից։

Ես անխիղճ չեմ, ոչ երկերես,
Կըտամ բաժին ամենքին.
Միայն քնարս հնչեն նոքա
Իւրեանց հոգուն առանձին։

Արարատի շուրջ բոլորած
Թո՛ղ ագռաւներ թրթռան.
Անուշ սոխակների փոխան
Թո՛ղ բուերը միշտ վայ տան։

- Անարժան է իմ քնարին,
Դեռ Հայաստանն, լսի՛ր ինձ,
Նորան չի լինիլ խընայել,
Քանի փախչում է լուսից։

Լսեցէ՛ք ինձ, Արարատի
Որդիք, որոնց հիւր եկայ,
Միայն ձեր մէջ դուք հնչեցէք
Իմ քընարը եօթնաղեայ։

ՎԱԶՈՂ ՋՐԻՆ

Իստակ ջուր վազուկ, արդեօք ի՞նչ կլինէր,
Որ քո ալիքներ տանէր իմ ցաւեր,
Կամ ի՞նչ կլինէր, թէ իմ վիշտ ու լաց
Ինչպէս ծուխ օդում ցրուէին յանկարծ։

Կամ ինչո՞ւ համար ուրախութիւնը,
Թռչում է շուտով, մընում է ցաւը.
Թո՛ղ քո ալիքներ ցնդեն իմ վշտեր,
Լուանան սիրտս թո՛ղ քո մասնիկներ։

Սիրտս խոցուած է զանազան կողմից,
Արիւն ու շարաւ կթափի երակից.
Լուա՛, մաքուր ջուր, սրբէ՛ ինչպէս հուր,
Թո՛ղ փայլի սիրտս, չըմնայ մի մուր։

Դու սըրբեցիր ինձ՝ երբ որ ես ծնայ,
Ես քո մէջ իստակ ձեռքով թաղուեցայ.
Դու լուացող ես հոգու ու մարմնի,
Լուա՛ իմ սիրտս, թո՛ղ քեզ պէս փայլի։

Թող մաքուր լինիմ, ինչպէս դու սուրբ ես,
Թող ողջ աշխարհին երեւիմ քեզ պէս։

ՈւՍԱՆՈՂ ԵՒ ՄԵԾԱՏՈՒՆ

Ուսանողաց վրայ առնել դատաստան
Հեշտ չէ շատ, ունի անհամար պայման.
Նայելով նորա դուրսի ընթացքին
Ուղիղ բան ասել է անհնարին։

Շատերը մինչեւ այսօր ասած են,
Թէ ուսանողներն դատարկ մարդիկ են,
Նոցա պատասխան ես կ՚ասեմ այսօր, -
Այդ կարծեաց տէրը չէ մեր դատաւոր։

Այդ դատաւորը իւր մահճում հանգիստ
Երբ արշալուսոյ քընով նընջում է,
Ուսանողն զգաստ թափելով քունը՝
Գնում է շուտով համալսարանը։

Երբ ուսանողը դադրած-վաստակած
Տունէ յետ դառնում (հարկ է թէ քաղցած),
Դեռ իմ դատաւորն տեղերում նստած
Ջերմ-ջերմ փորում է գըլուխը փըտած։

" Աղջի՛, - գոռում է նա իւր աղախնին, -
" Ժամը քանի՞սն է, մօ՞տ է կեսօրին "։
- Հրամել էք, կ՚ուզի ուղիղ մի քառորդ։
- Ո՜ւֆ, ժամանակ է վեր կենալ՝ ուղորդ։

Վեր կացաւ-հագաւ շորերը սիրուն,
Թէյ ու հացեղէն մատուցին իսկոյն.
Ի հարկէ կ՚ուտէր. նորա պէս թէ կուշտ
Ես էլ քնէի՜ կ՚ուտէի անշուշտ։

Մեծատան համար միայն թէյ ու հաց
Թէ լոկ պատրաստեն՝ կըմնայ քաղցած.
Այդ պատճառով էլ բերին եւ ձըկներ,
Պանիր ու խաւեար եւ այլ շատ բաներ,

Ոսկի բաժակով օղին կարապետ,
- Ե՞րբ մադերայից նա կմնայ յետ, -
Փառաւոր կերպով կերաւ, ճաշակեց
Ու սիրուն գինին վերայից խմեց։

Երբ այս աւարտած՝ տընից էր դուրս գալի
Ուսանողն ճաշած՝ դիպչում էր օդի։
" Ի՞նչ փուչ մարդիկ են ", - ասաց իւր մտքում, -
" Բան ու գործ չունին, վազում փողոցում "։

Քանի որ իւր գործն մեր ուսանողը
Սկսաւ, աւարտեց, քնած էր մեծատունն,
Այդ պատճառով էլ ուսանողները
Դատարկ մարդիկ են նոցա աչքումը։

ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (I)

Անցան օրերս տխրութիւնով՝ չըտեսայ մի բարեկամ.
Լիք է աշխարհ կոծով-սուգով՝ չկայ ծաղիկ անթառամ.
Ո՛չ ոք չասի, թէ սիրտ ունիմ՝` ինձ գրաւած իբրու գանձ.
Ո՛չ ոք չասի, թէ աշխարքումս՝ ես հարուստ եմ գերապանծ:

Քաղցր ու դառը խառնուած է այն ջրումը անբաժան,
Որ տալիս է մեզ բնութիւն, չըկայ որոշեալ պայման.
Կեանքի պատկերն ամենայն օր նկարում է արեւը,
Քանի չի հասել դեռ կէս օրը, ուրախ է եւ տխուրը:

Ընդհակառակ` կէս օրից յետ, երբ արեւն ի խոնարհ
Ուրախի էլ կոտրած է սիրտը՝ լինում է թոյլ ու տկար.
" Դու ըսպասիր նորա գլխին` նա ուշ դնէ քո ոտքին ",
Սովրեցնում է մեզ Մովսէսը, սա է պատգամ երկնային:

Այլ դու, ո՛վ մարդ, այս աշխարհքում բեռնաւորուած յոյսերով
Ի՞նչ ես օրդ դատարկ անցնում` հառաչելով ու լալով.
Աշխարհքումս թշուառութիւն, ուրախութիւն, մի կերպով
Խիստ սուր կ՚անցնեն, ինչպէս արծիւն օդն է կտրում իւր թեւով:

Այս կոշտ հողը շատ է եղել մեզպէսներին օթեւան.
Երկինքը շատ թափեց անձրեւ, լուաց հազար գերեզման.
Թէ որ կ՚ուզես արեգակը կեանք է, կեանքը` արեգակ,
Մին էլ կտրեց ճառագայթը, մտաւ յանկարծ ամպի տակ:

Խոր գիշերը լռութիւնով` ծածկեց կէսը աշխարհի,
Էլ չի երգում սոխակն ուրախ, լսի՛ր վայերը բուի.
Արծաթահերն երկնից գահէն երբ ցոլացնէ իւր լոյսը,
Դու կը տեսնես նորա լուսով մակագիրը արձանի:

" Մարդուս կեանքը սին երազ է, մահը խաւար գիշեր է,
Թէ գործ ունիս արժանաւոր` լուսնի շողից պայծառ է,
Քո դամբանը նա յաւիտեան եւ դարերու մութի մէջ
Կը ցոլացնէ, ինչպէս լուսին` լոյս տուող միշտ ու անվերջ:

Շնչում ես օդ, քանի աստղը հորիզոնում փայլում է,
Մտաւ յանկարծ նա ովկիան` կեանքիդ թելը կտրած է.
Թէ վախճան ես դու որոնում, ինչպէս շատերը քեզ պէս,
Կեանք գտանել, որ միշտ մնաս, ապրես արեւու երես,
Լսի՛ր Քրիստոսի խօսքերին, թէ անվախճան այս են կեանք,
Որ հաւատա՛յ Աստուած, Քրիստոս, թէեւ շատք չեն բաւական ":

ՄԱՐԳԱՐԷ
(Լերմոնտովից)

Յաւերժը ինձ այն օրից, երբ
Շնորհ տուեց մարգարէի,
Չարութեան ու յանցանքի էջը
Մարդոց աչքում կարդում էի:

Ես սկսայ սէր քարոզել,
Սուրբ ուսումը ճշմարտութեան.
Ինձ մերձաւորքս եւս կատղած`
Քար ձգեցին անարգութեան:

Մոխիր ցանած գլխիս վերայ`
Ես քաղաքից փախայ աղքատ.
Անապատում բնակիմ ահա
Տեառն շնորհիւ, ինչպէս թռչնակ:

Յաւերժի ուխտը պահելով`
Ինձ արբածք խոնարհում են.
Աստղերն էլ խօսքիս լսելով`
Ուրախ շողերով խաղում են:

Բայց երբ ամբոխուած քաղաքից
Ես շտապով անցնում եմ,
Ծերերը անձնասիրութեամբ
Իւրեանց տղերքին ասում են.

" Նայեցէ՛ք, սա օրինակ ձեզ,
Չապրեց մեզ հետ, նա հպարտ էր,
Կոյրը ուզեց հաւաստել մեզ
Թէ նրա բերնով աստուած խօսում էր:

Նայեցէ՛ք, տղերք, նորա վերան,
Ինչպէ՞ս նուաղ ու գունաթափ.`
Ինչպէ՞ս, անարգ, խեղճ, կնճռադէմ
Ինչպէ՞ս անարգում են նորան ":

ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (II)

Ա՜խ, փոքրոգի մարդ հողածին, ա՜խ, խաղալիք կրքերի,
Ինչպէս տերեւ ծառի վերան, ենթակայ ես հողմերի,
Արշալուսոյ եթէ քաղցրիկ` ցօղը քեզի փաղաքշեց,
Միւս օրն ահա արեւի տակ քո երեսը պերճ փայլեց:
Թէ երկինքը քեզ ամլացաւ` մրրիկը քեզ եկաւ հիւր,
Փոխվեցաւ շուտ սիրուն դէմքդ, չկայ հանգիստ քեզ եւ դիւր,
Ուղեւորը ղեկը ձեռին՝ եթէ արթուն կը նաւէ,
Ծովի կատղած բիւր ալիքը նորա համար ոչինչ է:
Նա գիտէ, որ սովորաբար փոթորիկի քամակից`
Դուրս է գալիս երկնից դշխոյն խաւար ամպերի տակից.
Ղեկավարը ժիր իւր գործին` շատ է տեսել ալիքներ,
Նորա նաւի առագաստը՝ շատ են ուռցրել գիժ հողմեր:
Բայց անվտանգ, հաստատ յուսով շատ անգամ նա իւր կեանքում
Ձգեց խարիսխ ու կանգնեցաւ հանդարտ նաւահանգստում:
Ծովեզերքից կնատ մարդիկ տեսնելով այս վտանգը,
Գուշակեցին բազում անգամ անշուշտ նաւի կորուստը.
Սովոր են միշտ այնպիսիքը՝ ցամաք հողի երեսին
Քնել հանգիստ գլուխը դրած սիրուն կուuի ծունկերին:
Նոցայ համար անծանօթ է փոթորիկի օգուտը,
Չգիտեն, թէ կայծակները՝ միշտ մաքրում են մեր օդը,
Չգիտեն, որ անչափ քաղցր է՝ մրրկից յետ զեփիւռը,
Խաւար օրով յայտնըւում է մեզ արեւի պատիւը:
Չէ մարդ, թէ միշտ գիտէ հանգիստ` բաղդը իւր մօտ հիւր ունի,
Վա՜յ եթէ մին հանդիպեցաւ նա կատաղի մրրկի,
Գնաց շիջաւ այնուհետեւ` նորա յոյսը ու կեանքը,
Բայց ով սովոր էր վտանգի՝ չի պղտորի եւ սիրտը:

ՊԱԼԵՍՏԻՆՈՒ ՈՍՏ

Ասա՛ ինձ, ոստ Պալեստինեան,
Ո՞ւր բուսար կամ ո՞ւր ծաղկեցար,
Ո՞ր բլուրների կամ ո՞ր հովտի
Դու զարդ եղար գեղեցկութեան:

Յորդանանու իստակ ջրի մօտ
Արեւու ելքը քեզ փաղաքշեց,
Լիւան լերանց գիշերուայ հողմը
Քեզի այդպէս բողբոջեց:

Սալեմի դժբաղդ որդիքը`
Երբ քո տերեւքը հիւսում էին,
Յուշիկ աղօթք արդեօք նոքա
Կամ հին տաղեր երգեցին:

Միթէ կա՞յ դեռ արմաւենին`
Շոգ օրերում լայնատերեւը:
Նա գանչու՞մ է դարձեալ իւր մօտ
Անապատի անցաւորքը:

Անմխիթար բաժանմա՞ն մէջ
Թառամեցաւ նա, որպէս դու,
Թէ ցրիւ ընկան կտորները
Դեղնած տերեւների վերայ:

Իմացի՛ր, ջերմեռանդ իւր ձեռքովը
Ո՞վ քեզ այստեղ բերել է,
Տխրեցաւ՞ նա շատ քեզ վերայ,
Արտասուաց հետք սրտումդ կա՞յ:

Աստուծոյ սիրած քաջ զինուորն էր
Այնպէս պայծառ ճակատով,
Ինչպէս դու, միշտ երկնից արժան,
Մարդերի եւ աստուծոյ առաջ:

Ծածկեալ խորհրդի հոգսերով`
Սուրբ պատկերի առջեւը`
Կանգնած ես դու, ոստ Սալեմի,
Սրբութեան լուրջ պահապան:

Ճրագի վերջին պայծառ լոյսի
Տապանակ, խաչ, սուրբ հանգանակ,
Աստուածային խաղաղութիւն:
Լի են միշտ, լի քո կողքումը:

ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ (III)

Պատուհանում նստած միայն զմայլում է իմ հոգին,
Հորիզոնում պայծառ լոյսը տեսանելով արեւին.
Մայր է մտնում, առանց նորա խաւար ու գէջ գիշեր է.
Ինչո՞ւ համար չեմ մտածում, որ այսօր իմ վերջըն է.
Ուստի՞ գիտեմ, որ առաւօտ ինձ համար այլ կը լինի,
Ինչո՞ւ չքնաղ արեգակին բարեաւ մնա՛ս չասացի:
Ա՛խ դու, թո՛յլ մարդ, ա՜խ, հողածին, չես կամենում մտածել,
Որ քեզ նոյնպէս, ինչպէս այլոց, կ՚ուգայ երկրից ելանել:
Ծայրակարմիր հորիզոնում այս երեկոյ խաղացին
Արեգակի ճառագայթքը, զուարճացաւ քո հոգին.
Էգուց կարող է նոյն շողը հանդիպել քո դիակին,
Երբ պատանած սուրբ կտաւօք քեզ թաղել կը պատրաստին:
Այո՛, թաղել:
Դեռ կը ծագի նա քո վերա, կը խփէ շող դամբանիդ,
Նա կը հասնի քեզ այգորել, քան մերձաւոր սիրելիդ.
Նորա լուսոյ շառաւիղքը այսօր աչքդ է ցոլացնում,
Էգուց նոյնը կը կատարուի մահարձանիդ երեսում:
Ուրեմն միայն այս աշխարհքում սա՛ է, որ ինձ չի թողնում,
Մինչեւ ի մահ եւ մահից յետ պայծառ դիմօք հանդիպում.
Ա՜խ, փարելի դու իմ ընկեր, իմ սիրական անխարդախ,
Մի՛ մոռանար իմ դամբանը, թէ ես ննջեմ քուն խաղաղ,
Երբ իմ սիրտը այսպէս քնքոյշ զգացմունքներով լցուած
Թփթփում էր` պատուհանից աչքս դէպի դուրս ձգած:
Ահա՛ պայծառ երկնից դժխոյն իւր շառաւիղքն ամփոփեց,
Չերեւեցաւ աւել աչքիս՝ յետքից կարմիր գոյն թողեց:
Ես նստած եմ դարձեալ նոյն տեղ նկատում եմ աշխարհի
Մեքենական գործողութիւն. Գիշերավարն կը փայլի,
Արծաթահերն չի երեւում, թուխպ ամպերը ծածկեցին,
Արուսեկի նուազ լոյսն էլ իմ աչքիցը խլեցին.....
Ով բնութեան դու Արարիչ, իսկոյն գոռաց իմ սիրտը,
Ի՞նչ պատկեր էր, որ ես տեսայ, ի՞նչ էր սորա իմաստը.
Արարիչը ասաց ինձի բընութեանը բերանով,
Թէ քո կեանքն էլ պիտի անցնի լուսաւորաց կանոնով:

ԲԱՆԱՍՏԵՂԾ
(Նմանութիւն)

Քանի բանաստեղծն չունի մուսայից
Մի բան երգելու յատուկ հըրաման,
Նորա քնարը միշտ մունջ է մնում,
Ինքը անհոգի, անզօր ու անձայն:

Բայց երբ երկնքից կը փայլէ հոգուն
Անաղօտ լոյսը պայծառ արեւին,
Նա կը մոռանայ բոլոր աշխարհը,
Այլ չի պատկանիլ նա այս աշխարհին:

Գրիչը ձեռին թղթի դաշտումը
Կը վազէ արագ, ինչպէս եղջերու,
Ո՛չ ոք չէ կարող նորա հակառակ
Ի զուր փորձ փորձել կամքը կոտրելու:

Նա այն ժամանակ սուր ունի հատու,
Կըրակ է թափում այրող բերանից.
Մուսան նորանով խօսում է մեր հետ,
Սիրտ է զմայլում նորա երգերից:

Նա այն միջոցին ոչինչ այլ բան չէ,
Բայց եթէ թարգման մուսայի խօսքին,
Նորայ ասածը, որ նա լսում է,
Մեզի բաշխում է զինչ գոհար անգին:

Ոչինչ դատաւոր, ոչինչ իրաւունք
Չեն այնքան սուրբ, ճիշդ, ջինջ, քան հայելի,
Որքան դատաստան բանաստեղծ հոգուն
Մի բան ասելում` թէ չար, թէ բարի:

Ողջ մին է նորան` եթէ թագակիր,
Եթէ սոսկական քաղաքացի լոկ.
Պատճառ` ուղիղը խօսելից յետո
Պէտք է սպասել դառնալու մերկ, բոկ:

ՖԻԶԻԿԱՅԻ ՔՆՆՈՒԹԻՒՆ
Նուեր Անանիա Սուլթանշահի

Հասաւ մեծ ուրախութիւն`
Ֆիզիկայի քննութիւն,
Շուտով գնանք մենք ատեան,
Ֆիզիկից տալ պատասխան:

Ով մեզանից չգիտէ,
Չգնալ լաւ կարող է,
Այդ այնպէս մի թոյլ մեղք է,
Որ յանցանքի կարգում չէ:

Թէ չեն նստել գլխումդ
Ցոլացմունքը շողերին:
Ուսիր գոնէ հոսանքը,
Ինչ որ գտաւ Գալուանին:

Թէ ջրերի կամ օդի
Ծանրութիւնը չգիտես,
Իմացի՛ր, որ ջոկ-ջոկ տեղ
Նոքա կշռում են պէս-պէս:

Թէ մոռացար բեւեռը,
Միտքդ բեր այրած գօտին.
Կամ ուժաչափ գործիքը,
Դինամօմետր երկաթին:

Բայց թէ պրծանք այս անգամ
Գոնէ՛ կոտրած երեքով,
Այլ յաւիտեան չենք տեսնիլ
Հայլին իւրեան ֆոկուսով:

ՕՏԱՐԻ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՎՐԱՅ.

Չեմ կարող այժմ խաղաղ նայել մեր թշուառ կրքին,
Որին շատ անգամ պաշտեցինք, իբր ստրուկ նորա կամքին.
Սուրբ ու ազնիւ զգացմունք մեր սրտիցը հեռի է,
Մեր ամբողջ ուշ ու միտքը չարութիւնովը լի է։
Թշուառ կրքերից մինը, որ մեր խեղճ կեանքն է պատել,
Այն է որ մենք չգիտենք ընկերը սիրել ու պաշտել,
Թէեւ լինէր այնպիսին մեզ համար միշտ բարեկամ,
Կարեկից ու վշտալի ամեն վայրկեան, ամեն ժամ.
Թէեւ ամենայն րոպէ մեր տիրութեան ժամերում
Մխիթարէր ամեն կերպ՝ արտասուքը աչքերում.
Թէեւ յաջող ժամանակ մեզ մօտ լինէր ու խնդար,
Մեր քաջաբաղդ գործերը՝ գովելով ուրախանար.
Թէ նորանում տեսնէինք հայելւոյ մէջ տիպը մեր,
Թէ մեր հոգւոյ երկրորդը նա անշփոթ ցոլացնէր.
Թէեւ հազար մենք խոստմունք խոստանայինք ջերմ սրտով,
Թէ մինչ մահերուս օրը չէինք մոռնալու հոգւով,-
Ի վեր այսր ամենի, եթէ այսպէսն մեռանի,
Մեր սուգն ու կոծը շա՜տ շա՜տ մի եօթնեկով կը պրծնի,
Եւ թէ իսկոյն նոր ծանօթ մեզ պատահի փողոցում,
Նորա տեղը աներկբայ նա կը բռնէ մեր սրտում
Նորա երկու կեղծաւոր եւ կամ քաղցր խօսքերը
Կը զօշոտեն մեր աչքը, կը մոռնանք հն ընկերը։
Երեւի թէ մեր ուխտը, որ սերտ սիրով կապեցինք,
Մընաց դագաղում փակած՝ երբ ընկերին թաղեցինք։
Խաւար ու գէշ հողի տակ նա միայնակ պառկած է,
Ոչ ոք նորան այց չերթալ, որ մի նորան հարցանէ,
Արդեօք սիրտը չէ՞ նեղւում մնալ այն տեղ անընկեր,
Երբ աշխարհի երեսին այս բանը անհնար էր...
Միայն բուն է ընդհատում գերեզմանի լռութիւն,
Չի ուղարկում նորան լոյս երկնից արեւը սիրուն...
Անբաղդի դին թաց չեղաւ ընկերի արտասուքով,
Նորան մոռցան... Պարում են տօնի շքեղ զգեստով.
Ապա ո՞վ է գիշերը, որ երբեմն սրտադող
Վազում է դէպ այն շիրիմ, կամենում է մտնել հող...
Արդեօք նորա ընկե՞րն է, որ իւր սէրը յիշելով
Եկել է նորա հողը ցօղել ջերմ արտասուքով։
Չէ՛, մենք չունենք ազնիւ կիրք. մեզի համար ողջ մին է
Բարեկամ, թէ թշնամի, երբ նա արդէն մեռած է։
Այն եկողը չգիտէ, ո՞վ է պառկած այն տեղը,
Որի՞ ոսկերքն են փթում հարստացնել սեւ հողը։
Նա իւր անձն է պաշտպանում, գող է կամ փախստական
Եւ կամ անտուն, անտեղի, աղքատ մարդ է անպաշտպան։
Ահա թէ ո՛վ այց կ՚երթայ մեր սիրելւոյ դամբանին,
Այո՛, կերթայ շաղղակեր եւ ատելի բորենին։ -
Բայց ափսոս որ մենք կոյր ենք, չենք տեսնում այս բանը,
Թէ ինչ որ մենք արեցինք, կ՚անէ եւ մեր ընկերը.
Նա եւս մեզ կը մոռնայ, մեր յիշատակ չի պատուիլ,
Մեզի պատած կոշտ հողը չի ցօղիլ աչքի ցօղով։
Կ՚անցնեն դարեր, տարիներ, մեր շիրիմը կը կորչի.
Պառկի՛ր խաւար հողի տակ, յոյս մի՛ կապիլ ոչ ոքի.
Ոչ ոք քեզի այս չի գալ, որ ոսկերքըդ սփոփուին...
Ծածկած է քո օթեւան... Դու ընկեր ես վշտերին...
Քազ հետ նոքա կը խօսեն, որ պատահմամբ հիւր եկան
Ահա ինչպէս ես այսօր՝ ծածկված քօղով տխրութեան։

ԱՍՏՈՒԱԾ

Ո՜վ երկնային խաղաղութիւն, որ մեր խելքով չես չափւում,
Ճառագայթիդ եւ մեր հոգուոյ աչքն էլ բնաւ չի դիմանում.
Դո՛ւ, որ բնութիւնը ստեղծեցիր, ինչո՞ւ իմ պարոն մարդին
Այն րոպէին ցոյց չտուիր քո ստեղծուածք սուրբ ձեռին,
Սահման դրիր, չեն անցկենում, հազարաւոր անցնի դար:
Մարդը քո գործը հասկանալու ամենեւին չունի հնար.
Այն ընդարձակ բարձրութիւնից ամպը կաթ-կաթ ջուր ցողեց,
Ծարաւին իւր ծարաւն անցուց, հովտի մէջ գետը վազեց,
Նոյն ամպումը փայլակ ու բոց ջրերի մէջ փայլեցան:
Կատաղած առիւծը վազեց մորին, մարդիկ ահից թաք կացան.
Զարկեց շանթը, գոռաց երկինք, հեղեղը չեղաւ խափան,
Ծառի ծայրր դեռ վառւում է ջրի տակում իբր ի տան.
Եւ բնութեան չնչին մասն իւր պաշտօնը կատարեց,
Մանանեխը թռչնոց համար նիստի օթեւան պատրաստեց.
Հետզհետէ եւ կենդանիք, նաեւ անշունչ արարածք
Բերին մարդուն ընտիր զոհեր` կեր կամ զգեստ, պատարագ:
Ո՛վ խնամող եւ հաստիչ աջ, ո՜վ երկնային կառավար,
Ո՞վ է հաշուել, քանի՞ արդեօք քո առաջից անցաւ դար,
Մենք` հող, մոխիլ, դու` մեր հաստիչ, դու մեզ տուիր միտք ու բան,
Քննել, տեսնել որչափ մեր խելքը կարող է մեզ տալ սահման:

ՎԷՃ
(Լերմոնտովից)

Մի անգամ, ինչպէս եղաւ, ազգական սարերի մէջ
Կազբէգն ու Էլբրուսը բաց արին մեծ վէճ.
" Զգո՛յշ լեր,- ասաց Կազբէգին ալեւոր Էլբրուսը,-
Զուր տեղը չես խոնարհել, զուր չէ տիրում մարդը,
Նա կը շինէ ծխոտ ճիւղեր սարերիդ միջում,
Խոր այրերումդ էլ կը լսուի կացնի հնչում.
Քո քարեղէն կուրծքերումը բրիչը ձեռին
Ոսկի, ուլղինձ գտանելով կը բանայ ուղին:
Կարաւաններն այն ժամանակ այն ժայռից կ՚անցնեն,
Ուր կը նստէր միայն մէգ ու թագաւոր արծուին.
Մարդիկ շատ խորամանկ են, թէեւ դժուար էր,
Զգուշացի՛ր, բազմամարդ ու կարող է Արեւելք ":
" Արեւելքից չեմ վախենում,- ասաց Կազբէգ սար,-
Նենգժոտ ցեղ անդ քնում է խոր արդէն ինն դար.
Տե՛ս մի չինարի շուաքում գինու փրփուրը,
Քնուկ վրացու նկարէն վարդիկի վերայ թափելը.
Հակուած դէպի ղալեանի ծուխը ի ծաղկաւէտ դիւան
Մարգարտի աղբիւրի մօտ մրափէ Թեհերան:
Տես Երուսաղէմի մօտ, որ աստուած այրեց,
Ու անշարժ աշխարհը մեռեալ ծով ասեց,
Նորանից դէն դաշտումը դեղնագոյն Նեղոս`
Թագաւորների դամբանը լուանում է իբր հոս.
Բեդուին մոռցաւ իւր չուելը, որ հանգչէ վրանում,
Հարց գործերը աստղ հաշուելով` անդադար երգում.
Այստեղ ինչ որ աչք կը տեսնէ, ողջն էլ քնում է,
Զառամ Արեւելքի գործ չէ, որ ինձի յաղթէ ":
" Առաջուց դու մի՛ պարծենար,- ասաց Էլբրուս,-
Միգում մի բան երեւում է, նայի՛ր մի հիւսիս ":
Լուրից ահագին Կազբէգը ծածուկ ամբոխուեց,
Նա իւր ուշքը ու աչքերը դարձուց դէպի հիւսիս,
Ուրալից մինչեւ Դանուբ, մինչ այն մեծ գետը
Շարելով դէպի առաջ գալիս է զօրքը:
Ծռծռում են սուլթանները զինչ խոտեր դաշտի,
Պիսակ ուլանները բռնում, հանում են փոշի:
Պատերազմական վաշտերը կարգով գալիս են,
Առաջից դրօշակները, թմբուկ խփում են:
Թնդանօթները պղնձեայ վազում, որոտում..
Ինչպէս կռւում ծուխ հանելով պատրոյգը վառւում,
Պատերազմում փորձ ու արի, իբրեւ մրրիկ,
Առաջնորդէ սպառն[աց]այտ զօրապետ ծերիկ
Գալիս են կարող գնդերը զինչ յուզեալ հեղեղ
Զարհուրելի- դանդաղ զերթ մէգ ուղիղ Արեւելք:
Տխրագուշակ, խեղդուած մտքով, երազով չարին,
Սկսաւ կնճռոտ Կազբէգ հաշուել չկարաց թշնամին,
Իւր սարի բնակիչներին տխրութեամբ նայեց,
Գլխարկը քաշելով գլխին յաւիտեան լռեց:

ՄՏԱԾՈՒԹԻՒՆ
(Նուէր պարոն Կարապետեանի եւ Բերբերեանի)

Գարնան վարդը ինձի պէտք չէ,
Եթէ անուշ հոտ չունի.
Սոխակի փետրով զարդարած
Ճընճղուկն իսկ յարգ չունի։

Ինչի՞ս է պէտք մանկութիւնըս,
Եթէ միայն հազար ցաւ
Կը պատրաստէ սըրտիս համար.
Հոգիս, կեանքըս մաշեցաւ։

Մի՞թէ ես էլ որ լինէի
Մի ալեւոր ծերունի
Գերի դառած կը հալուէի
Խաբուած անարգ երեսի։

Մանկութիւնը գեղեցիկ էր,
Եթէ ես գործ դնէի,
Իմ գործերին պարապելով՝
Ինձ ճանապարհ բանայի։

Իմ ծնողքըս ու բարեկամք
Տըխուր նըստած միայնակ,
Ես պարում եմ աղջկայ հետ
Ու համարում ինձ այդ փառք։

Ինչ ժամանակ օտար երկիր
Իմ ծերունի ծնողքը
Ուղարկեցին ինձ միայնակ,
Տուին իւրեանց խրատը.

" Որդեա՛կ, գործիդ եղիր արի,
Տե՛ս, չըմատնես քեզ սէրի.
Երեկոյացեալ մեր օրը
Թո՛ղ քեզանով սփոփուի "։

Ա՜խ, կատաղի դու մանկութիւն,
Ա՜խ, կատաղի դու արիւն,
Ինչո՞ւ շուտով դուք մոռցաք
Ձեր սուրբ պարտաւորութիւն։

ՀՈԳԵՎԱՐՔ
18 փետ. 1855 ամի

Արեւը ցած խոնարհում է կամաց-կամաց,
Կեանքս նորից հետ դառնալու յոյս չմնաց:
Ե՛կ, Ալեքսանդր, իմ անդրանիկ որդի ժառանգ,
Ասաց վերջին շնչով, սակայն հոգին հանդարտ:

Այն գայիսոն, գահն ու թագը, որ ստացայ
Իմ նախորդից, նոյն թողնում եմ քեզի ահա՛.
Բայց իմացի՛ր, դու անդրանիկ իմ սիրական,
Լաւ ճանաչէ թող եւ ամբողջ Ռուսաստան:

Ես ստացայ այս երկիրը խոպան, անշեն,
Բայց թողնում եմ քաջ մշակեալ նորան անդրէն.
Ինչ որ կարո՛ղ էի առնել, կատարեցի,
Իմ ասպարէզը այս օրուայ օրը լրացուցի:

Ես կերակուր կուշտ չկերայ, եթէ տեսայ,
Թէ սիրական հայրենիքիս մի վտանգ կայ.
Քունը աչքիցս փախաւ հեռի շաբաթներով,
Որ Հայրենիքը պաշտպանեմ ես ապահով:

Թէ իմացայ, որ մի տեղում Ռուսի Աթոռը
Ցած է դրած ուրիշներից եւ ո՛չ առաջին,
Թուրը ձեռիս, կտրիճի պէս հասայ շուտով,
Փառք ու պարծանք պարգեւեցի ես իմ ազգին:

Եթէ տեսայ ես Ռուսիոյ մի դաշնակից`
Նեղութեան մէջ ալեկոծեալ մի չար բաղդով,
Արծուէնշան դրօշակս ես բաց արի
Ու փորձանքից ազատեցի նորան շուտով:

Նիկողոսը չծերացաւ իզուր տեղը,
Նա չգտաւ երկրիս վերա իւր նմանը,
Թէ նա օգնեց ուրիշներին, ինչպէս առիւծ,
Նոքա եղան նորա հանդէպ ապերախտ ինձ:

Գայիսոնը, գահն ու սուրը ա՛ռ դու, որդեակ,
Քո նախահարց եղիր արժան ընտիր ժառանգ
Իմ հոգին քեզ կ՚առաջնորդէ ամեն բանում.
Նիկողոսը ասէր, թ. Եւրոպ չի՛ք մէջ տեղում:

Բարեաւ մնա՛ք, իմ հայրենիք, իմ սիրականք,
Բարեաւ մնա՛յ, իմ Աթոռիս ընտիր ժառանգ.
Սուրբ թող լինի քեզի համար իմ այս կտակ.
Իմ արեւը մայրը մտաւ... ի յիշատակ:

Նիկողոսիս դուք կը կանգնէք յաւէրժ արձան,
Թէ թշնամիք տեղ չունենան ի Ռուսաստան:

18 ՓԵՏՐՈՒԱՐԻ 1855

Սեւով կնքած, սեւ ներկած սեւ լուրը
Երբ դուրս եկաւ Պետերբուրգից անկարծիք,
Խորտակում էր ճամբի վերա սրտերը,
Ուր որ չըկար հոգւոյ արատ կամ կեղծիք:

Այդ մի աղբիւր էր արտասուաց յորդառատ,
Կարծես Նեւան ինքն արտասուք էր դարձել:
Կամաց-կամաց վերեւից ցած գընալով`
Հըպատակաց սիրտն ըսկըսաւ հեղեղել:

Լսեց իշխան, թողեց զարդը, թխով պատեց իւր անձը,
Ոսկենըկար գլխարկներին սեւ քօղ իջաւ ծածկոյթը:
Լսեց ազնիւ, թնդաց սիրտը, ողբաց արքայի մահը,
Վաճառականն ուշաթափած գոռաց. Մեռաւ՜ մեր կայսրը

Բայց տես այն կողմ, ի՞նչ առնում է առհասարակ ռամիկը,
Տե՛ս, ի՞նչ ոգով կոծում է նա Նիկողայոսի մահը.
" Մեռաւ մեր հայր, հայր որդեսէր, հայր հպատակաց սիրող,
Արտասուքով ու արիւնով թրջենք նորա շիրմի հող:

Երանի՜ էր, թէ գիտնայինք նորա վերջին կտակը:
Ա՜խ, թէ մինը ասէր մեզի նորա սրտի սուրբ կամքը.
Այն սուրբ կամքը կատարելու ամենեքին եմք պատրաստ -
Ծեր ու տղայ, երիտասարդ, կին, գոյք, կալուած ու գրաստ ":

Տեսաւ ամբոխը արեւմուտքում մի մրրիկ բարձրացած.
" Տօն են տօնում մեր թշնամիք ",- նա կատաղութեամբ գոռաց:
Մի զուարթուն կերպարանեալ եթերական կամարից
Որ կանգնած էր ժողովրդում` կանգնած աննկատ ամենից:

" Լսեցէ՛ք ինձ, ինձ` ծերունւոյս,- ասաց զուարթուն այն հրեշտակ
(Ինքն ունէր ալեւորեալ մի ծեր մարդու կերպարանք).-
Ասում են որ, ի՞նչ ասում են, այդ շատ հաստատ, ճիշտ լուր է,
Մեր արքայի վերջին կամքն էր, որ թշնամեացը յաղթէ:

Նա այս բանը կտակ թողեց, կնքեց նորան իւր մահով,
Յանձնեց կտակը իւր ժառանգին իւր աթոռով ու սրով:
Ասաց նորան. որդի լինել արժանի, հօր` արժանի,
Ինքն էլ նորան օգնական է, քանի որ սա է կենդանի ":

Ժողովրդոց բազմութիւնը ըստ կրօնի կրօնի
Վազեց երդուել եկեղեցին սուրբ սեղանոյն առաջի,
Թէ պատրաստ է նորա համար թափել վերջին արիւնը
Ու թշնամեաց արեամբ ներկել իւրեանց հագի սեւ շորը:

Արեւմուտքը տեսաւ հեռուանց, տեսաւ սիրտը բազմութեան,
Խոր հառաչանք քաշեց սրտից, յոյսը եղաւ ողջ ունայն.
Տեսաւ բազմած Նիկողոսի գահումը նոր թագաւոր
Ու դէպի նա տեսաւ ազգի սրտում վառած սիրոյ հուր:

Միտքը բերեց, ինքը քանի՞ Նիկողայոսի ձեռքով
Ազատուել էր վտանգներից ու ապրել էր ասրահով:
Խղճմտանից բռնադատուած` ինքն էլ լացեց մի մեծ լաց,
Մոռցաւ այն օր եւ շունչ քաշել, թող թէ ուտել ճաշ կամ հաց:

Կեցցէ՛, կեցցէ՛ մեր Ալեքսանդր, օրհնեցելոյն համանուն,
Նորա ժառանգ Նիկողայոս լիցի նման իւր հաւուն.
Կեցցէ՛ Աթոռ Ռուսաստանի Եւրոպիոյ ահարկու,
Իսկ Նիկողայոսի անունը արեւից վեր լուսատու:

ԱՐԲԱՏ

Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր,
Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր.
Քո թաղերում էլ չի լինիլ մի տխրութիւն էլ տեսնել,
Զի Գասպարեանը քո մէջ այժմիկ իւր տեղ ընտրեց բնակել:

Դու չես իրաւ մայր քաղաքիս մի նշանաւոր փողոց,
Բայց կարող ես յայտնի ասել, թէեւ չէիր շատ հինուց,
Թէ դու քո մէջ ծաղկեցնում ես մի ազգասէր ուսանող,
Որ հանապազ իւր ազգայնոց ցնծացնում է օրէցօր:

Ցնծա՛յ, ուրեմն եւ դու ինքնին` ցնծա՛յ, դու պար բոլորէ,
Ես աստղերուն կը հրամայեմ, որ քեզ խաւար չպատէ.
Ամպին կ՚ասեմ` իսկի բնաւ կայծակներով, որոտով
Հիւր չլինել քո մօտումը, չզզուեցնել իւր ձայնով:

Հեզիկ հողմին պատուէր կը տամ, որ առաւօտ, երեկոյ
Փչէ քաղցրիկ, ցօղէ ցօղը, որ միշտ մնայ հով ու զով.
Ցնծա՛յ, Արբատ, փառք բնակչացդ. Գասպարեանցն է քու տէրը.
Ես լուսինին հրաման կը տամ առատ ծագել իւր շողը:

Յունաստանից շուտ կը փոխեմ Պարնաս լեառը սրբազան,
Քեզանում յաւէրժ բնակին մուսաները սիրական..
Ցնծա՛յ, Արբատ, ուրախացի՛ր, շքեղ դէմքդ փայլեցուր,
Որ Արցախից եկաւ քեզ մօտ Գասպարեանցը ընտիր հիւր:

ՆՈՒԷՐ ԱՄԻՐԵԱՆԻ

Ասա՛, Մուսայ ́, ինչպէս երգեմ,
Հնչեմ քնարս որպէ՞ս.
Ինձ ո՞վ կը տայ նոր զօրութիւն,
Եթէ դարձեալ դու չօգնես:

Մուսա՛յ, յանգիր դու իմ վերայ,
Լարէ քնարիս թելերը,
Առաջնորդել իմ մատերիս,
Թող հնչէ իմ քնարը:

Ինձի փչէ աստուածային
Նոր զօրութիւն, նոր ոգի,
Թռցրու ինձ շուտ Սակոյլնիկ,
Ուր կայ մի կոյս գեղանի:

Րամ-րամ մարդիկ կ'երթան այնտեղ,
Բայց ո՞վ տեսաւ նորանցից
Այն անտառների թագուհին,
Որ ծածկած է աչքերից:

Եւ ո՞ւմ արդեօք նա իւր սիրտը
Գրաւ տուեց ասելով.
" Ոչինչ չունեմ, բայց միայն սէր
Քեզի տալիս եմ հաւատով ":
Այնտեղ շատ մարդ զբօսնում են,
Բայց մեռած է սրտերը,
Մի պատանի աշխոյժ կրքով
Տեսնում է այս աստղը:

Նորան տուեց բամբիշն իւր սէրը,
Նորան ասաց. " ես քո՛ եմ ":
Ամիրեանն էր այն պատանին,
Որ ես այստեղ յիշում եմ:

Իսկի կայ մարդ, որ ստանար
Այս խօսքերը իւր բաժին,
Առատութեամբ, որ նա տուեց
Ուսանող Ամիրեանին:

Նորան կոյսը գեղեցկադէմ,
Նորան ժպտաց միմիայն.
Նորա համար նա ծնած էր,
Այլք ամենայն չեն արժան:

Ուսո՛յ, խնդրեմ, Մուսայ նազիկ,
Տուր վրձինիս քաջ ներկեր,
Որ կարենամ նկարագրել
Նորա դէմքի ճիշտ պատկեր:

՚Ւ հիւսած մազերն թուխ-թուխ գլխի,
Կոկոն աչքը կը փայլի,
Արդեօք ու՞նք է աչքի վերայ,
Եթէ կամար լուսինի:

Երեսն անբիծ, կարմիր շրթունք,
Մարմարոնեայ մարմինն է,
Թէ գեղեցիկ երկրիս վերայ
Կայ` միմիայն այն նա է:

Րախացի՛ր, դու, ցնծա՛յ, բերկրեա՞յ,
Մուսան ասաց Ամիրեա՛ն,
Որ աշխարհքումս դու ճարեցիր
Քեզ այսպիսի սիրական:

ՎԵՑԵՐՈՐԴԸ - ՄԻ՛ ՇՆԱՐ...

Եւրոպացոց առ հասարակ քաղաքական մի ծէս էր,
Որ այր մարդը հանդիպելիս՝ կնոջ ձեռը կը պաչէր.
Չկար թէեւ խենէշութեան մի անպարկեշտ նշանակ,
Բայց վեցերորդ Պիոս պապը դուրս տուեց մի մեծ կոնդակ.

" Որ ոչ մի մարդ այնուհետեւ կին մարդու կամ աղջկայ
Չըյանդգնի ձեռը պաչել ըստ հասարակ կանոնին,
Թէ լոկ նայելն աղջկերանց եւ կամ կնիկների վերայ
Սաստիկ մեղք է, արդէն ընդդէմ Աստուածային օրէնքին "։

Նա պատժում էր, նզովում էր հրապարակաւ մարդերը.
Որ իւր խօսքը չէին պաշտում ու իւրեանց հին կանոնով
Վարւում էին միշտ համարձակ, ինչպէս իւր քարտուղարը
Բռնուեցաւ այս յանցանքում ու դատուեցաւ ժողովով։

Քարտուղարը խելօք մարդ էր, նա գիտէր որ Պիոսը,
Թէ կին գտնէ, պիտի անշուշտ պաչէ նորա ոտները,
Բարկացել էր նորա վերայ, իւր ամօթի փոխանակ
Աշխատում էր ողջ քաղաքին պապը առնել խայտառակ։

Չգիտեմ ինչո՞ւ. բայց գիտեմ որ Գերմանիոյ թագուհին
Հիւր էր եկել պապի մօտը մի օր, երբ նա տանը չէր.
" Պարտէզումը նա ճեմում է " - ծառաները ասացին.
Թագուհին էլ գնաց պարտէզ, որ գտնւում էր տան մօտին։

Իմ պապը երբ տեսաւ նորան, տեսաւ չքնաղ երեսը,
Եփ էր գալի երակներում... արիւնը.
Թէպէտ նա միշտ անսխալ է ու Քրիստոսի փոխանորդ,
Սակայն բռնեց ձեռքը տիկնոջ, քաշեց նորան իրեն մօտ։

Երբ առանձին ջերմ համբոյրներ նորա ձեռին տալիս էր,
Քարտուղարը ծառի յետքից՝ պարզ ամենը տեսնում էր.
Նա իւր մտքում ուրախացաւ, ասաց՝ ա՜ ա՜ դու էլ ընկար.
Առաւ ածուխ, գրեց պատին. " վեցերորդը՝ մի՜ շնար "։

Պապը տեսաւ, որ իւր գործը քարտուղարը իմացաւ,
Այն կոնդակը որ տուել էր, բոլորովին չքացրաւ.
Քարտուղարը այն մասին գրեց, որ պապը վեցերորդ էր,
Մանաւանդ այս համարները խորհրդական են թիւեր։

1885 թ. Մոսկուա

ՅՈՅU

Շա՜տ տարիներ, շա՜տ օրեր
Անցան դժբաղդի գլխից.
Շատ նեղութիւն, չարչարանք,
Կրեց նա այս աշխարհից.
Այլ իւր հոգին որպէս թէ
Զգաստացած մի ձայնից՝
Յորդորում էր ժիր լինել,
Չըվախենալ վտանգից:

Նա անդադար ասում էր.
Կգայ մի օր, մի վայրկեան,
Դու մոռնալով քո ցաւեր
Կասես. ո՞ւր են, ե՞րբ անցան:

Այս խօսքերն, որ մեր հոգին
Միօրինակ կրկնում է,
Նորան սուրբ գիրք ու հաւատ
Յոյս մեծ անուն տալիս է:
Բայց ի՞նչ բան է այս յոյսը,
Արդեօք երբէք իւր օրում
Մարդու լցեց փափագը,
Թէ լոկ գրերումն է յիշւում:

Դժբաղդը շատ տարիներ`
Մանկութենից ծերութիւն
Անցուց, չտեսաւ լաւ օրեր,
Հանգիստ ու ազատութիւն:
Սպասելով այն յոյսին,
Մինչ նա տանը նստած էր,
Յանկարծ բաղխեց նորա դուռ,
Մի այլանդակ չոր պատկեր:

Տեսաւ դժբաղդն նորանում
Մի ծեր մարդու կերպարանք,
Ձեռին բռնած սուր մանգաղ
Ու սպիտակ մահու պատանք:

Ատամները խիստ սուր են,
Ճակատը լերկ մազերից,
Բազուկները չոր ոսկոր,-
Մարդ սոսկում է տեսնելից:

Եկաւ դժբաղդի մօտը,
Նա իւր դանդաղ քայլերով
Տուեց նորան մի նամակ,
Ծրարը կնքած սեւով:
Բացեց խեղճը դողալով.
Բայց ի՞նչ կարդաց, ի՞նչ տեսնէ -
Յոյս, յոյս, գլխից մինչեւ ցած`
Վերջումը մահ է գրած:

Դժբաղդը այն միջոցին
Ասաց հոգուն. իմ ընկե՛ր,
Ո՞ւր է քո մեծ խոստմունքը,
Ո՞ւր նկարած քո պատկեր:
" Յուսա՛յ, յուսայ " - լսելով
Անկայ մահիճ ծերութեամբ
Եւ մինչ սպասէի լալով
Կարօտս առնուլ տեսութեամբ։

Այս այլանդակը շտապեց
Կեանքիս թելը կտրելու.
Աւա՜ղ, էլ չեմ տեսնելու
Ես իմ որդու երեսը:
" Շուտ է առնել դատաստան ", -
Ասաց գազանն անբաղդիս, -
" Երթա՛նք, երթա՛նք գերեզման,
Այս է յոյսը աշխարհիս ":

ԼՍԱՐԱՆ

Այն ի՞նչ տուն է, այն ի՞նչ տեղ է,.
Որ մարդով լիք է,
Որոյ մէջը ամենայն օր
Ձայն, աղաղակ է:
Լսարանն է այն
Ընտիր տեղը,
Ուր արմատ կարձակէ
Գիտութեան ծառը:

Լսարանում Ռուսաստանի
Խոր-խոր քունջերից
Հաւաքուած են պատանիներ
Ամենայն ազգից:
Նոցայ անունն ուսանող է,
Թէեւ անունն`
Շատ ժամանակ
Խաբել էլ գիտէ:

Այնտեղ այգուն շտապում է.
Աշխատասէրը.
Արեւծագին քաղցր քնով
Քնում է ծոյլը:
Կը գան վարդապէտք
Մին մինի հետքից,
Աշխատասէրք կը փրկուեն
Sգիւտութենից:

Վարդապետները ամէն օր
Նոր-նոր բան կ՚ասեն,
Ուսանողաց առաջիցը
Նոր լոյս կը վառեն:
Ծոյլը զրկուած է`
Նաեւ սորանից,
Նա չգիտէ այն բաները
Բացի իւր խաղից:

Լսարանը նոր ծնող է
Ուսանողներին,
Բարւոք ապրել սովորցնում է
Աշխատողներին:
Օրհնեալ լինի քո սահմանողը,
Թող սուրբ լինի
Մեզի համար
Եւ նորա հողը:

ԳԱՐՆԱՆ ՄՈՒՏ
Քեզ բարով, զուարթուն
Առուգահասակ գարուն,
Քեզ ողջոյն բիւր՝ անբուն,
Տալիս է Հայոց տուն.
Անուշաւանի
Սօսիք տերեւով,
Ծիտերն ծառէ ծառ
Իւրեանց ճռվըղով
Կ՚օրհնեն քո գալը,
Ո՛վ երկնից դեսպան,
Դու ես մեր կեանքի
Պաշար ու պաշտպան։

Երբ հեզիկ մօտեցար
Մասիսի դաշտերին,
Բքածին ամպերը
Տարագիր գնացին.
Հին լեռը բացեց,
Իւր թաւուտ կուրծքը
Քեզ կանաչ դիպայ
Փռեց հովիտը,
Սիրահար սոխակը
Իւր վարդի հետքից
Վազեց Արարատ,
Շինեց իւր բունը։

Շատ երկար Հայաստան
Քո գալուն սպասեց,
Ծաղկեցաւ նա ալեօք,
Շատ լացեց, արտասուեց։

Տխուր ձմեռը
Մասեաց գագաթը
Թաղեց անխնայ
Մեռցնող ձնի մէջ.
Կարօտ շատ նստաւ
Դալար արօտի,
Ծով դարձաւ թափած
Արցունքըն աչքի։

Քո գալն իմացաւ
Մասիսի վուլկան,
Կրկին սկսաւ
Իւր հին գործն ու բան.
Վառեց շատ սրտում
Անշէջ կրակներ,
Դարբնեց հրացայտ
Երկաթի շանթեր.
Գընտակ ու վառօդ,
Նիզակ, հրացան,
Ահեղ թնդանօթ։

Թէ այսքան քո գալն
Բերեց ծեր Մասաց
Ցնծութիւն, խրախոյս,
Վհատ զաւակաց
Միւս անգամ գալուս
Բեր մեզ մի հսկայ,
Որ մեր ցաւերը
Տեղեակ հասկանայ,
Թնդայ, թնդացնէ
Հողագունդ ամեն.
Թող պատկառանօք
Մեզ վերայ ասեն.

Հայաստան երկրի
Արժանի որդիք,
Չեն մեռած հայեր,
Կան արդուն ոգիք.
Միւս անգամ հողմդ
Խըփէ դրօշակին
Մասեաց դաշտերում
Հայոց աշխարհին,
Էլ յետ թող չըգայ
Ձըմեռ անըզգայ,
Ջերմութիւնդ թող
Մեր մէջ միշտ մընայ։

Անբաղդ Հայկածին
Քաջերն յանձնեցին
Ասել խօսքերս
Ասկճի Գասպարին.
Հայաստան աշխարհ.
Նա անյագ սիրեց,
Գտնել մի հնար
Խիստ շատ աշխատեց,
Որ իւր աղօթքը
Լինի դիւրալուր,
Տեսնէ քո արեւ,
Շնչէ քո զեփիւռ։

Մարտի 2, 1855

ՃՇՄԱՐՏՈՒԹԻՒՆ

Մա՛րդ, իմացիր դու աշխարհը,
Ունայն են քո հոգսերը.
Մի՛ տառապիլ զուր բեռի տակ,
Մի՛ չարչարիլ քո անձը։
Մի լաւ նայիր դու կազմութեան
Հողագնդի շրջանին,
Կտեսնես այնտեղ անտարակոյս
Եւ քո պատկերն առանձին։

Անցաւոր է ամենայն ինչ
Այս աշխարհքում մեզ յայտնի,
Մեզնից ոչ ոք եւ մի խեցի
Իւրեան հետը չի տանի։
Շատ թագակիրք, շատ մեծատունք,
Անբաւ գանձի տէր իշխանք
Մութ ստորերկրեայ օթեւանում
Ունին կտաւ լոկ պատանք։

Երանի՜ թէ նոցա համար
Այս գէթ լինէր մշտական.
Չէ՛, կը փըթի եւ այդ պատանք -
Դա օրէնք է բնութեան։
Այն, որ աշխարհի երեսին
Անտուն, անտէր ու մերկ էր,
Հաւասար է մեծատան հետ,
Որ դիպայ չոր հագնում էր։

Երկուսի էլ չոր կմախքը
Խաւար ու գէջ հողի մէջ
Պիտի փըթեն մի օրինակ,
Պիտի ուտեն որդ ու ցեց։
Այս բանը մենք միշտ տեսնում ենք.
Բայց չենք ուզում ճանաչել,
Որ մեծատան գոհարները
Մահուն չեն լինիլ արգել։

Նա ամենուն կը հանդիպի
Մի օրինակ, անխըտիր
Ե՛ւ հանգչողին պալատներում,
Ե՛ւ գործողին միշտ երկիր.
Զարմանալի է այս բանը.
Մի մահ է, նոյն՝ ամենին
Չար ու բարի համարւում է
Նա իւր ընդունողներին։

Մահը նոյն է, բայց տեսնողի
Զանազան է վիճակը.
Մինը չունի հագին շապիկ,
Միւսինն ակնով մուճակը։
Ինչո՞ւ համար պիտի ցանկայ
Աղքատ մարդը այս կեանքին,
Չունի ապրուստ, տուն ու հանգիստ,
Չունի սակաւ դիւր անձին։

Նորա կեանքը միշտ լեղի է.
Դառն է նորա աշխարհը.
Նա անդադար սպասում է
Նըւիրական վայրկենին։
Չուրախացուց ոչ ոք նորա
Տխրադիտակ երեսը.
Ցանկանում է կեանքից պրծնել
Ու հետեւել օրհասին։

Նորան այն էլ դիւր է սրտին,
Որ անտրտում, անվրդով
Քընի խաղաղ հողի տակին
Մահու յաւերժ խոր քնով։
Նորա ընտանին եւ իւր կեանքում
Չունէր ապրուստ, շոր կամ տուն,
Կ՚ապրի նոյնպէս այնուհետեւ
Աղերսելով գթութիւն։

Այսպէս մահը հանդիպում է
Աղքատ, պանդուխտ, խեղճ մարդիկ,
Ինչպէս վաղուց չտեսնուած
Կարօտակէզ սիրելի։
Չի վրդովիլ նորա գալը
Երբեք սիրտը աղքատի,
Մահը միայն նորա տանջուած
Մարմնին հանգիստ կը բերի։

Բայց նա որ միշտ թաւիշ, կերպաս
Շոր կարում է իւր անձին,
Որ խորտիկներ համադամեալ
Կ՚ուտէ հաւուց փորոտին,
Որ սովոր է հըրամայել
Ծառայից շատ բազմութեան,
Այն հարո՛ւստն է, որոյ համար
Մահ է՝ գալուստ մահուան։

Աշխարհքումս նա չի տեսել
Ո՛չ նեղութիւն եւ ո՛չ ցաւ,
Նորա օրը, տարիները
Ինչպէս րոպէ մի անցաւ։
Իւրեան պատող ծանօթներից
Նա կեղծ կերպով միշտ սիրուեց,
Միշտ գովութեան, միշտ հլութեան
Հպատակի ձայն լսեց։

Նա չի ուզում երբեք լսել,
Որ այս աշխարհըս երկու
Ունի դռներ. պէտք եղածին
Մտնելու եւ դուրս գալու,
Նա չի ուզում անունն լսել
Այն երջանիկ էակին,
Որին յանձնած է ընդունել
Առհասարակ մեր հոգին։

Ինչքան քընքոյշ էլ որ նայես,
Բընութիւնը կ՚կատարէ
Կանոնաւոր միշտ իւր գործը.
Ամենիս վայր կը գլորէ։
Այսպէս հարուստն վերջին անգամ
Անօրինակ յուսահատ
Տառապում է մահիճի մէջ,
Թափում մահու քիրտ առատ։

Նորա աչքը խոժոռւում է,
Երբ տեսնում է իւր տունը,
Փայտանում է զգայութիւնքը,
Երբ յիշում է իւր գանձը,
Երբ յիշում է, որ թողնում է
Ու ինքը զուրկ ամենից
Պիտի մտնի սեւ հողի ծոց,
Խաւար ու զուրկ պարզ լուսից։

Մահը եկաւ, բացեց դուռը.
Մեծատունը ըսկըսաւ
Անզօր ձայներ բերնից թողնել,
Երբ մահու դէմքը տեսաւ։
Զո՛ւր է, չի լսիլ քո ձայնը,
Հետեւիր դու կոչողին։
Նա աւելի խլանում է,
Երբ տեսնում է վախկոտին։

Վերջին ոյժը թափել ուզեց
Ընդդիմանալ րոպէին,
Ծնօտները սաստիկ սեղմեց
Ատամները ճռացին,
Թափուած ուժից ցընորամիտ։
Մահն իւր գործը կատարած
Մեծատան դէմքն այլանդակեց
Երկու աչքն էլ թողեց բաց։

Անձն իմ, օրհնէ այն Աստուածը,
Որ փրկել է քեզ մահի
Երկիւղիցը, որ հարուստին
Զարհուրելի կը թըւի,
Քեզ համար միշտ նոյն է եղել,
Նոյն կը լինի յաւիտեան, -
Ապրել արեւու երեսին
Կամ քնել խաղաղ քուն մահուան։

Hy, XOPОШO!

Hy, տէրտէր, դու շատ вeдъ
Բըռ, բըռ, բըռ, բըռ, խօսում ես,
Աղա զատան չի սիրիլ,
Ահա ասում եմ ես քեզ:
Hy, хopoшo, չես ուզում,
Hy, դուզ ասա, He xoчy,
Что такой ничего
Նա կը գտնի տէրտէրցու:
Что такой значит.
Երեկոյին ես եկամ,
Ведъ դուոռնիկին ձայն տուիմ
Եւ նրա հետ խօսեցամ,
И молодой человек-ն
Ведъ սահաթը երկուսին
Գնացել է ձեր տունից,
Տեսնողն է Կիսթի որդին:
Hy, տէրտէր, դուք գալիս էք,
Շուխռի-մուխռի խօսում էք,
Ողջիդ խելքը չափում էք,
Բափ բարաբար բերում էք:
Hy, գրենք սրբազանին`
Երէցփոխին դուրս անի,
Սարկաւագն վարդապետ,
Տէրտէրն աւագ թող լինի.
Республика, ну, Париж,
Hy, xopoшo, ничего,
Ha дуэль էլ կը գանչէք
Վաղը, միւս օրը пожалуй...
Ну, я знаю кому
Здесь служу усердно.
Что мне սրբազան,
Знать я его не хочу.
Hy, ես կ՚ասեմ Աղային,
Ինչ ժամանակ նա կը գայ,
Республика ведь у нас
Существует վեհազնեայ:
Я не хочу служить,
Вот вам хомут и дуга,
Простите старику,
Я вам больше не слуга.
Служить далее не хочу,
Я в летах, не могу,
Hy, տէրտէր, я cлужбy
На крючок повешу.
Hy, տէրտէր, как думаете?
Աղա զատան էն կողմից
Թոփերը բո՜ւխ կը թողնէ,
Ну, вам тогда уж поздно.
Ну, կ՚ասի, եդ բռբռան
Տէրտէրներին տուր փողը,
Դիր телега-ն ու ճամբէ`
Դէպի իւրեանց родину.
Ну, ведь, տէրտէր, դու պստիկ
Մանճ էիր ձեռիս տակին,
Դու պէտք է գաս, ֆըշշ անես
Ամէն օր իմ ականջին.
Ведь ես էն վախտը կ՚իմանամ,
Թոփերս բաց կը թողնեմ,
Թէ ո՛չ բեսսայմաղանա`
Եթիմի պէս վեր կ՚ընկնեմ:
Ну, ведь, էսպէս էլ եղաւ:
Ես էդ բանից բեխաբար,
Էն молодой человек-ն
Հիմի ինձ մօտ չի էլ գար:
Ողջով ведь, նորա վերան
Վատ-վատ բաներ խօսեցան,
Ну, ведь, ես ոչինչ չգիտեմ`
Ո՛չ լաւ, ո՛չ վատ, ո՛չ մէկ բան։
Մտածում եմ. եթէ նա
Մեղաւոր է, յանցաւոր,
Աղա զատայի հետը
էնպէս խօսել չէր կարող:
Ну, дорого я бы дал
Знать сущность, верьте мне,
Ну, не знаешь ничего,
Խելքից մտքից դուրս բան է:
Ну, սաղ օրը գլուխս
Պտուտ է գամ, что такой,
Что он мог сделать?
Ну, իմ խելքս չի հասնիլ:
Կաթողիկոս, Воронцов
Ведь բա քու տղիս տղէն
Մի վարդապետ опытной
Ողջ սորա հետ ընկել են:
Ведь ուզում եմ հարցանել,
Ведь վախում եմ, в самом деле,
Թոփերը ինձ շուռ կը գայ,
Бомбардировать կ՚անէ,
Ведь он далеко видит,
Говорят и законист,
Ну, черт его побери,
Он как бритва бреет;
Ведь не можешь ты с ним
Пару слов говорить.
Шумит, сердится, ругает.
Впрочем, дельно он судит,
Ну, նա եթէ ինձի հետ
Միշտ լաւ լինէր ինչպէս էր,
Ведь միշտ Աղայի մօտը
Նրա վէգը ալչու էր:
Что тогда мне Кистов,
Что Атаман болван,
Что турецкий Mcep,
Бородой своей седой;
И я бы ему отвечал:
Берегись, Азиатец,
Ведь ты фальшивый магистр,
Тебе... на конец.
Ну, я и Ага-Заде
Сказал бы наверно,
Что молодой человек
Сухой и не мазанный.
Ну, прощайте, пора мне
Идти туда обедать:
Փակեցեք ժամի դուռը
Աչառը առ դու հետըդ:

ՎԱՅՐ ԸՆԿՆՈՂ ԱՍՏՂԵՐ
(Թարգմանութիւն)

" Հայրիկ, - ասաց դուստրը հօրը,-
Կապոյտ երկնքի վերայ
Որքա՞ն աստղեր փայլում են վառ,
Ասես համար, թիւ չկայ.
Ասում են որ ամենայն մարդ
Աստղիկ ունի երկնքում.
Ճշմարի՞տ է, ասա՛, հայրիկ,
Իմը որտե՞ղ է փայլում ":

- Այո՛, դստրիկ, այդ աստղերը
Ունին հաշիւ ու համար,
Եւ մեզանից իւրաքանչիւր
Մի աստղ ունի իւր համար:

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ,
Հետքից պայծառ գիծ թողեց.
Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,
Միւս անգամ այլ չերեւեց "

- Ո՛հ, իմ դստրիկ, հանգիստ կացիր,
Դա մեծատան մի աստղ էր,
Որ իւր օրում, իւր կեանքումը
Խիղճ ասածը չըգիտէր,
Աղքատները նորա դռնից
Գիշեր ցերեկ հալածուած.
Մի մարդ չըկար նորան ծանօթ,
Որ չըլինէր վշտացած:

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղ թռաւ,
Հետքից պայծառ գիծ թողեց,
Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,
Միւս անգամ այլ չերեւեց ":

- Ով իմ զաւակ, մի՛ վրդովուիր,
Դա աղջկայ մի աստղ էր,
Որ իւր հօր ու մօրը խօսքը
Իւր կեանքումը յարգած չէր.
Նա փախել էր իւրեանց տնից...
Մուր էր քսել տան վերայ...
Իւր ծնողքը լացուցել էր,
Ինչքը վատնել անխնայ:

" Հայրիկ, դարձեալ թռաւ մի աստղ,
Վայր ընկաւ նա երկնքից.
Հայրիկ, ովի՞ աստղն էր արդեօք,
Որ զրկուեցաւ իւր տեղից ":

- Ո՛հ, դստրիկս, հանգիստ կացիր,
Կեղծաւորի դա աստղ էր,
Որ իւր օրում ուղիղ մի խօսք
Մարդու երբեք ասած չէր.
Փարիսական իւր ձեւերով
Աշխարհք խաբեց, զարմացուց,
Այդ պատճառով Աստուած նորա
Աստղի լոյսը խաւարցուց:

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, մի աստղ թռաւ
Եւ գիծ անգամ չըթողեց,
Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,
Միւս անգամ այլ չերեւեց ":

- Ո՛հ, սիրական, խաղաղ մնա՛,
Բռնակալի դա աստղ էր,
Որ աշխարհը իւրեան գերի
Ծնած օրից կարծել էր։
Շատ հալածանք, շատ նեղութիւն,
Պատճառեց նա իւր կեանքում.
Շատ տուն քանդեց, շատ մարդ զրկեց,
Գութ չունեցաւ իւր սրտում:

" Ապա այն ի՛նչ աստղ է, հայրիկ,
Որ այնպէս պարզ վառւում է,
Նորա մաքուր պայծառ լոյսը`
Չորս կողմը բակ բռնել է ":

- Ո՛հ, իմ դստրիկ, աղօ՛թք արա,
Դա ծերունու մի աստղ է,
Որ իւր կեանքում ոչինչ մարդու
Ոչինչ վնաս տուած չէ.
Այն լուսաւոր բակն է նորա
Առաքինի գործքերը.
Աղօթք արա, որ երկարուին
Նորա կեանքի թելերը:

Շատ օր չանցաւ, երկնքիցը
Մի այլ վառ աստղ պակասեց.
Ո՞վի աստղիկն էր որ ընկաւ,
Բան հարցանող չերեւեց:
Մինչ դեռ լուսինն արծաթափայլ
Լոյս էր տալիս գիշերին,
Խորհրդաւոր մինչ տիրել էր
Անվրդով խոր լռութիւն,
Մի սրտաթափ, մազերն արձակ
Վազեց աղջիկ սգաւոր
Դէպի գեղի գերեզմանքը,
Ծունկ չոքեց մի շիրմի մօտ:
" Հայրի՛կ, աստղիկդ չէ փայլում,
Դու յաւիտեան քնեցիր.
Ա՛ռ ինձ քո մօտ, քո ծոց, քո գիրկ,
Ինչու՛ անտէր թողեցիր:
Իմ աստղկին ասա՛ նոյնպէս,
Որ չըփայլի, հերի՛ք է.
Այս աշխարհը ինձ առանց քեզ
Մութ ու խաւար մի բանտ է ":

Մի մարդ չըկար, որ նկատէր,
Որ հետեւեալ գիշերին
Պակասեցաւ երկնքիցը
Մի պայծառ աստղ խնդագին:
Երրորդ օրը շատ սգաւորք
Փորեցին մի գերեզման,
Ուր թաղուեցաւ իւր հօր մօտին
Մարմինը խեղճ աղջկան:

" Հայրիկ, տե՛ս, տե՛ս, աստղը թռաւ,
Հետքից պայծառ գի՛ծ թողեց,
Աստղիկն ընկաւ երկնքիցը,
Միւս անգամ այլ չերեւեց... "։

" Հիւսիսափայլ ", 1858 թ.

ԱՂՔԱՏ ԿԻՆ
(Պիէր Ժան Բերանժէ)

Ցուրտը փչեց. ձմեռ սաստիկ.
Ձիւնը ծածկեց գետինը,
Ամենայն մարդ մտաւ իւր տուն,
Պատսպարուիլ ցրտիցը:
Ժամի դռնում դողդողալով
Կանգնած է մի աղքատ կին.
Նորա հանդերձը պատառ պատառ,
Չունի շապիկ իւր հագին.
Անհամարձակ նա իւր ձեռքը
Պարզում է անց կացողին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Ձեզ, սիրելիք, ասե՞մ ով էր
Այս խղճալի աղքատը,
Այն ցրտումը, ոտաբոբիկ
Կանգնած, ժամի դռնումը.
Շատ ժամանակ դեռ չէ անցել,
Երբ նա փառքով ու պատուով
Ման էր գալիս փողոցներում
Իւր սեպհական կառքերով.
Այժմ, վախով նա իւր ձեռքը
Պարզում է անց կացողին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Մինչ թատրոնում յայտնւում էր,
Մինչ խաղում էր հանդիսում,
Դղրդում էր թէատրոնը,
Նա դափնիք շատ էր հնձում.
Ժողովուրդը հաւաքւում էր
Մօտ թատրոնի պատշգամբին.
Չէր կշտանում նայել նորա
Քնքոյշ չքնաղ երեսին.
Այժմ նորան չեն ճանաչում,
Մոռացել են բնաւին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Ամենայն օր նորա դռնում
Կանգնած էին շատ կառքեր.
Միշտ հացկերոյթ, ընթրիք, գինի,
Նուագարան ու տաղեր.
Ամենայն ոք ցանկանում էր
Լինել նորան բարեկամ.
Ամենայն ժամ նորան բաց էր
Շռայլ քսակը մեծատան.
Այժմ զրկուած ամէն բանից,
Չունի անգամ հացի գին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Ամենայն օր իւր մարմինը
Անուշահոտ ջրերով
Լուանում էր, մազը սանրում
Կրիայի սանըրով.
Նա հագնում էր բեհեզ, կերպաս,
Դիպակ, թաւիշ թանգագին.
Նա չգիտէր ի՞նչ ասել է
Արծաթի կարօտութիւն.
Այժմ անլուայ, մազերն արձակ,
Չունի հագուստ թէեւ հին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Նորա շքեղ ննջարանում
Բնակւում էր Աստղիկը.
Նորա որդին փայփայում էր
Նորան ամբողջ գիշերը...
Ախտաբորբոք երիտասարդք
Իւրեանց անձը երջանիկ
Կը հաշուէին, թէ լինէին
Նորա ձեռքում խաղալիկ...
Այժմ փողոցում քնում է նա
Խոնաւ պատերի տակին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

Ժամի դռնում նա կանգնած է,
Աչքերը կոր, վիզը ճուկ.
Նորա նախկին բարեկամքը
Չեն ասում նորան. " Խղճո՛ւկ,
Եկ դու մեր մօտ, մեք կ՚ամոքենք
Քո վիճակի դառնութիւն,
Կը թուլացնենք ճակատագրիդ
Խիստ հարուածի սաստկութիւն ":
Նա տանում է, տառապելով,
Այս սոսկալի վշտերին.
" Ողորմութիւն արէք, պարո՛ն,
Անտուն, անտէր աղքատին ":

ՀԱՅ ՄԱՐԴՈՒ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ

Հայ մարդ, Հայ ազգ, ասա՛, արդեօք
Ո՛րտեղ է քո հայրենիքդ.
Կամ ունի՞ս դու ուրեւիցէ,
Ո՛վ են արդեօք ազգակիցքդ:

Հայ մարդ, ասա՛, ու՞ր է տունդ,
Հայ մարդ, ո՛րտեղ քո կենտրոնդ,
Ունի՞ս մի բան քեզ սեպհական.
Ցոյց տուր ինձ դու քո պարծանքդ:

" Ի՞նչ հայրենիք, յիմար զքեզ,
Հարցանում ես դու ինձանից.
Ուր եմ ծնած, ա՞յդ ես քննում.
Այստեղ եկած եմ Թիֆլիզից:

Ես տուն ունիմ եւ այն քարեայ
Երկու յարկով շէնք փառաւոր.
Ծառաներիս թիւը չըկայ,
Իմ հիւրերը հարիւրաւոր:

Եղբարք ունիմ, ունիմ որդիք,
Դստերք ու այլ շատ ազգական,
Ընտիր ծանօթք, շատ մեծատունք,
Ունիմ փեսայ եւ այն իշխան:

Իմ պարծա՞նքը, յիմա՛ր զքեզ.
Ցոյց տուր ինձ դու յառաջ քոնը.
Ճաշ եմ ուտում, ազնիւ ընթրիք,
Որ չէ կերել Լուկուլլոսը:

Ես խմում եմ Շամպայն, Մադեռ,
Ուռցնում ես դու փորդ ջրով.
Ունիմ քանի տեսակ կառքեր,
Բայց դու ման ես գալիս ոտքով:

Ոսկի, արծաթ, գոհարեղէն,
Իմ պարծանքը, իմ գանձերը.
Թէ դոցանով չես բաւական,
Տե՛ս իմ երկու պատուի նշանքը:

Դու ի՛նչ կենտրոն ես հարցանում,
Իմ կենտրոնը է իմ փորը.
Ոսկի, արծաթ, հարստութիւն,
Ահա կեանքիս լոկ խորհուրդը:

Բան էք ուսել, յիմար զքեզ,
Թէ հայրենիք պիտի սիրել.
Բայց թէ ինչպէ՞ս հարկաւոր էր,
Ամենեւին չկամիք լսել:

Ես սիրում եմ հայրենիքը,
Նորան միշտ ու միշտ գովում եմ.
Օտար ազգի առաջեւը
Պակասութիւնքը ծածկում եմ:

Թէ մի աղքատ կը գայ իմ մօտ,
Նորան կը տամ ողորմութիւն.
Բայց թէ ո՞րքան, կամ ի՞նչ չափով,
Այդ քո գործ չէ, ներողութիւն:

Ամենայն օր դուք մեր ազգը
Բամբասում էք անխղճմտանք,
Ազգի գլխից ձերպէսներով
Եկաւ անցաւ այնքան փորձանք...

Ողորմելի՜, դու կարծում ես,
Թէ հայրենիքդ սիրելով
Բան կը շինես. սխալւում ես,
Այդպէս յիմար մտածելով:
Քո ուսումը չէ կշտացնում
Իմ, կամ իմպէսների փորը.
Մեզ պիտոյ է հարստութիւն,
Որ պարարենք մեր մարմինը:

Հոգու համար ուսում պէտք չէ,
Ո՛ր սուրբերը ուսեալ էին.
Կրօնի ծէսերը պահելով,
Անշուշտ կ՚երթամ արքայութիւն ":

Ուրախացի՛ր, դու Հայաստան,
Լսելով քո որդու խօսքը.
Փառք ու պատիւ քեզ կը բերեն
Քո մարմնապաշտ մեծատունքը:

ԼՈՒՍԻՆ

Ո՛հ, լուսին, լուսին, արդէն քանի՜ դար
Դու երկնքումը փայլում ես պայծառ,
Բայց ո՛րքան ստեպ լուսաւորում ես
Ուրախ դէմքի տեղ մի տխուր երես:

Քեզ խոր տխրութեամբ չէ սպասում նա,
Որ չէր ստացել բաղդից մի հարուած,
Որ գոհ իւր օրից հասած գիշերին,
Աղօթք է առնում վերեւ առ Աստուած.
Այլ քո ծագելուց մինչեւ մտանելդ
Աչքը քեզանից չէ հեռացնում նա,
Որի կորուստքը անչափ են կեանքում,
Որ արտասւում է իւր բաղդի վերայ:

Ո՛հ, պայծառ լուսին, դու պայծառ լուսին,
Վկայ չես միայն լոկ արտասուքի.
Դու ո՛րքան յաճախ քո խաւար գահից
Տեսող ես լինում լուռ զարհուրանքի:
Քո ճառագայթով ո՛րքան փայլել է
Պողպատեայ սուրը ծխուած արիւնում...
Թէ հնար լինէր քեզ այդ րոպէին,
Խաւարուիլ իսկոյն գիշերի մթնում,
Լցուիլ արիւնով, եւ այդ նշանով
Դողդոջուն աչքին այդ մարդասպանի
Երեւել դարձեալ կապոյտ երկնքում:

Թո՛ղ գէթ իմանար այդ չարագործը,
Որ կայ մի վկայ եւ խաւար գործքի.
Որ երկնքիցը նորան նայում է
Մի դատապարտող խիստ, անմերժելի:

Բայց այս երազ էր... ո՛վ գիտէ, գուցէ այս երեկոյիս,
Դարձեալ կը թափուի մի մարդու արիւն.
Բայց նոյնպէս պայծառ, դու նոյն սառնութեամբ
Կը լուսաւորես արիւն ու սուրը,
Ե՛ւ սպանուածին, ե՛ւ մարդասպանին
Քո լուսից կը տաս հաւասար բաժին:

ԱՌՕՐԵԱՅ ԱՇԽԱՐՀ

Ի՛նչ ես գոռում, ի՛նչ խնդրում,
Դու անհանգիստ հեղինակ.
Մեզ խաղալիք շինեցիր,
Ողջ աշխարհի խայտառակ:

Լաց ես լինում, հառաչում,
Գանգատդ անգամ յիմար է,
Թէ աշխարհն իւր գործերով
Բոլորովին փոխուել է:

Աշխատում ես մի կերպով
Խաղաղութիւն վրդովել,
Խլել մեր հանգիստ քունը,
Սրտերիս մէջ դող ձգել:

Չենք կամենում լսել քեզ,
Թո՛ղ մեր ճաշն ուտենք հանգիստ,
Յետոյ խաղաղ քուն լինինք...
Հեռի՛ գնա մեզանից:

Մի՛ գոռար, մի՛ որոտար,
Մա՛րդ եղիր եւ դու մեր պէս.
Վերացական խօսքերով
Մի՛ գար միւս անգամ հանդէս:

Մեք առօրեայ բաների
Ծառայում ենք անդադար,
Դու ինչե՞ր ես մտածում,
Դրական է այս մեր դար:

Քո բարձր ճշմարտութեան
Ճառագայթները փայլուն,
Չեն տանելի մեր աչքին,
Ատելի են մեր հոգուն:

Ճանաչում ենք, հաւատում,
Բայց չկամինք խոստովանել.
Պատճառ՝ նոքա շփոթում են
Մեր երջանիկ կեանքի թել:

Մեք կամինք կեանք վայելել.
Ուրեմն ի՛նչ հարկի համար
Մեզ պիտոյ էր ծառայել
Ճշմարտութեան անպատճառ:

Մինչդեռ եւ առանց նորան,
Մինչ լոկ սուտի շնորհքով
Այս աշխարհի բարութեան
Մի մասը վայելելով,
Կարելի էր Աստուծոյ
Փառաւորել անունը։

Եւ չթուլանալու համար,
Եւ մարմինը պահելու,
Երբեմն մի փոքր զրկել...
Երբեմն մի փոքր գողանալ...։

Չխռովելով մեր խիղճը,
Չաղմկելով մեր հոգին,
Տո՛ւր մեզ տաղեր, վէպ, առակ,
Հաճոյացիր մեր սրտին։

Թո՛ղ դատարկ բաներ լինին,
Մարդու վէրք տալ չունենան,
Թեթեւ ու ծիծաղաշարժ,
Փորերս փոյթ չէ թող շարժ գան։

Հանգստութեան միջոցին,
Մարսողութեան լաւ ժամին
Դու դատաւոր մի՛ նստիր
Խրատներով մեր գլխին:

Վշտաբեր ակնարկութիւնք,
Հեռի՜, նեղիչ գաղափարք.
Մի՛ լինիր դահիճ մոլութեան,
Որ չլինիս դահիճ մարդերին:


ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹԻՒՆ

Մի շատ հարուստ անգլիացի մեծատուն,
Բնակւում էր Նէապոլիս քաղաքում.
Մինչեւ այժմ նա չգիտէ ուր եւ ում
Պատճառել էր մի վիշտ կամ ցաւ իւր կեանքում:

Բայց երբ մի օր, երեկոյեան ժամանակ,
Տուն դառնալուց, մտաւ նա մի մութ փողոց.
Պատահեց մի վարձով բռնած աւազակ,
Որին գիտէր անգլիացին շատ վաղուց:

Բայց, ո՛չ որպէս մարդ սպանող չարագործ,
Այլ որպէս լոկ գործակատար մարգերի,
Պատահում էր, որ այդ մարդը շատ անգամ,
Անգլիացուց ուղարկւում էր գործերի:

Եւ տարու մէջ աշխատութեան փոխանակ,
Նա փոքր արծաթ չէր ստանում նորանից.
Բրիտանացին տեսանելով այս ծառան,
Մտքից չանցուց վախենալ մի վտանգից:

Այս միջոցին ծառան գանչեց. " Իմ պարոն,
Լսի՛ր խօսքիս, բայց տե՛ս, դու ձայն չհանես.
Ապա թէ ո՛չ, ահա սուրս... ինձ պատուէր
Sուել են քեզ սպանանել. ի՛նչ առնես....

Եւ թէպէտ ես այս րոպէիս կարող եմ,
Բայց մի երկու խափանարար պատճառ կայ.
Որ մեք բարեկամք ենք միմեանց` առաջին,
Երկրորդ` քեզնից ես շատ անգամ շահուեցայ:

Մինչեւ անգամ ես յիշում եմ շնորհը,
Որ ցուցի՛ր ինձ անցեալ ձմեռի վերջին.
Հաւատացիր ինձ փոխ արծաթ որպէս պարտք,
Մինչ ունէի անտանելի նեղութիւն:

Եւ իմ բանը վերջանալու էր բանդով,
Կամ կախաղան պիսի ուտէր գլուխս.
Բայց ի՛նչ կ՚առնունք մեք անցածը յիշելով,
Կիւրակէ է այսօր, ահա՛ մեծ ցաւս:

Ինձ հայր Վոյլպին պատուիրել է խիստ սաստիկ`
Տօն օրերում մարդ չսպանել բնաւին.
Բայց գլխիդ գինն ըստացել եմ յառաջուց,
Լսի՛ր, ուրեմն, այս իմ առաջարկութիւն.

Ուրիշի հետ վտանգաւոր մի բան էր,
Ուրիշն գուցէ սուրս առնուր ինձ ըսպանէր.
Բայց դու հոգիդ, գիտեմ, չես կորուսանում
Եւ խոստացած, խօսքիցդ յետ չես դառնում:

Մի՛ հրաժարուիր, քան թէ իմ տունը քանդես,
Արի մորթի՛ր, դու քո ձեռքով ինքդ քեզ.
Ի՛նչ դանակ է, - ածելու պէս սուր սրած,
Մի կարճ աղօ՛թք արա շուտով առ Աստուած ":

- Միթէ կարելի՞ է...

" Այդ մեծ մեղք է, ես գիտեմ,
Բայց, եղբայր, հերետիկոս ես արդէն.
Չես հաւատում ո՛չ պապին, ո՛չ Աստուծուն,
Քեզ մահի մէջ չկայ զանազանութիւն:

Եթէ ուրիշը քեզ սպանէ, կամ դու քեզ,
Կամ պատահի, որ քո մահով մեռանիս,
Քո ճանապարհը պիտի տանի քեզ դժոխք.
Ուրեմն, վճռի՛ր... ":

- Չկամիմ:

" Ո՛հ, պարոն,
Ես կարծեցի, դու որպէս անգլիացի
Ունիս մի փոքր հպարտութիւն. կարծեցի,
Թէ դու չէիր հրաժարուելու այս բանից
Գէթ, ասում եմ, հրապուրուելով պարծանքից:

Ուրեմն, ի՛նչ լուր էք հանել սուտ տեղը,
Թէ մի փոքր նեղացնում էր ձանձրոյթը,
Մի րոպէում սպանում էիք ձեր անձը,
Դեռ որպէս թէ չէր դողդոջում ձեր ձեռքը.
Բայց ա՞յժմ............ "։

- Չեմ վախեցել. այդ սուտ է,
Եւ թէ բաղդը ինձ սրիդ տակ ձգել է,
Փոյթ չէ. բայց ես ինձ չար առնել չեմ կարող,
Մորթիր ինքդ...

" Անխի՛ղճ. ինձ սուրբ Հայրը պատուիրեց,
Տօն օրերում հոգի չկորուսանել ":

- Ուրեմն բա՛ց թող, որ ես գնամ իմ տունը:

" Իրաւն ասեմ, չկամէի այդ բանը,
Բայց երեւի Աստուած այդպէս վճռել էր.
Մնաս բարեաւ մինչեւ էգուց, իմ ընկեր,
Բայց դու այժմ մտքիս մէջ ես ամեն ժամ,
Ազնուաբար չվարուեցար այս անգամ.

Թէ միւս անգամ մի լուր օր իմ ձեռք կ՚ընկնես,
Այն ժամանակ ի՛նչ կը լինիս, գիտեմ ես "։

ԵՐԱԶ

Սարսափելի երազ տեսայ այս գիշեր,
Որպէս թէ մի պարտիզի մէջ կանգնած եմ.
Մշտադալար զարդարուած է կանաչով,
Բիւր ծաղիկներ իւրեանց հոտը բուրում են:

Ուրախ ուրախ թռչունները երգելով,
Ծառէ ի ծառ ողջունեցին իմ գալը.
Ծաղիկները քնքուշ գլուխքը խոնարհած`
Ողջոյն տուին, զմայլեցաւ իմ սիրտը:

Գնում եմ խոր պարտիզի մէջ. մարդ չկայ,
Ոչ մի տեղից ձայն, աղաղակ չէ լսւում.
Միայն հեռուից հասանում է ականջիս
Ջրի ձայնը, բայց ջուրը դեռ չեմ տեսնում:

Իմ գնացած ճանապարհի ծայրումը
Ահա բացուեց մի գեղեցիկ հրապարակ,
Մարմարոնեայ գեղեցկաշէն աւազան,
Ուր գործում էր ջուրը այնքան աղաղակ:

Երբ մօտեցայ աւազանին, ի՛նչ տեսնեմ,
Մի հրաշագեղ, մատաղահաս օրիորդ,
Աւազանի ափի վերայ խոնարհած,
Լուանում է իստակ ջրում` մի լուացք:

Գերբնական է այդ աղջկայ տեսիլը,
Ոչինչ չկայ դորա վերայ հողեղէն.
Լուսեղէն է, թափանցիկ է մարմինը,
Աչքը յօնքը սեւ սաթի պէս փայլում են:

Չքնաղ իրան, մէջքը բարակ, իսկ կուրծքը
Դուրս է նայում բարակ հագուստի տակից,
Որպէս երկու հասունացած մեծ նռներ,
Թաւիշապատ. խելք է թռցնում գլխից:

Կերպարանքը կանոնաւոր ու սիրուն,
Ոսկիամայրն չարժէ նորա մօտ ոչինչ.
Ծածանում է ուսի վերայ մազերը,
Բերնի վերայ ծաղկում է քաղցր ժպիտ:

Երգ երգելով, նա կտաւ է լուանում,
Նորա ձայնը կախարդում է թովչի պէս.
" Խաղա՛ աղբիւր ", նա երգում է, " խայտալով,
Իմ կտաւը ճերմակցրո՛ւ քո ջրերով ":

- Ո՛վ իմ չքնաղ, ասա՛, լսեմ, ով ես դու.
Ես մօտեցայ եւ ասում եմ նազելով,
Ո՛ր տեղից ես եկած այստեղ եւ ինչո՛ւ,
Այդ ի՛նչ բան է, լուանում ես երգելով: -

Ինձ պատասխան տուեց այսպէս. " Պատրա՛ստ կաց,
Մահու պատանք լուանում եմ քո համար ".
Եւ այս խօսքը ասած չասած, ծուխի պէս
Անյայտացաւ իմ աչքիցը ամէն բան:

Տեսանում եմ, որ կանգնած եմ անտառում,
Ծառի կատարքը հասանում են երկնքին.
Իւր մռայլոտ գագաթովը անտառը,
Սոսկալի էր ահաբեկուած իմ սրտին:

Լսելիքս ամբոխուեցան... վաuտակեցան աչքերս...
Կացինի ձայն հեռուից յանկարծ լսում եմ.
Խիտ ծառերի միջերից դուրս վազելով,
Յանկարծ մի այլ նոր երեւոյթ տեսնում եմ:

Մի հաստաբուն, բարձր կաղնի ահագին,
Նորա տակին նոյն օրիորդն է կանգնած
Կացին ձեռքին. ջարդոտուելով մեծ կաղնին,
Հրաժարւում է իւր դարաւոր արմատից:

Օրիորդը կտրում է ու երգում է,
Նորա երգը սիրտ կախարդող է դարձեալ.
" Կտրի՛ր, կտրի՛ր, սրաբերան իմ տապար,
Փայտ կտրատիր, տախտակ տաշիր իմ համար ":

- Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ,
Մօտենում եմ նորան դարձեալ ասելով.
Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ ես եկած,
Է՞ր տախտակներ կտրատում ես երգելով:

Իմ հարցմունքին այսպէս տուեց պատասխան.
" Քո օրհասը մօտեցել է, տախտակներ
Պատրաստում եմ ես քո դագաղի համար ":
Ասաց, դարձեալ անյայտացաւ. ես մնացի:

Քայքայուելով հոգիս ու սիրտս նայում եմ...
Ահա դաշտը սեւանում է չորս կողմից.
Ես չգիտեմ, թէ ի՛նչ պիտի գայ գլխիս,
Բայց դողում եմ բոլոր մարմնով երկիւղից:

Երթում եմ ես... բայց ամպի պէս մի պատկեր
Հեռուիցը երեւեցաւ իմ աչքին.
Մօտ վազեցի, դարձեալ տեսայ..... ես նորան,
Մի գունաթափ, տխուր դէմքով ուրուական:

Մի ծանր մուրճ բռնած էր պինդ իւր ձեռքում,
Որով գետինը փորում էր անդադար.
Ո՛հ, թէեւ այնքան գեղեցիկ էր իմ աչքին,
Բայց երկիւղից սիրտս զարկում էր կատաղած:

Նա փորելով դարձեալ երգում էր մի երգ՝
Մի սրտաշարժ, մի շատ տխուր, տրտում երգ.
" Մու՛րճ իմ, մուրճ իմ, փորիր դու ինձ մի փոս խոր,
Փորի՛ր, մուրճ իմ, մի գրկաչափ գետնափոր ":

Մօտենում եմ նորան դարձեալ խնդրելով.
- Իմ նազելի, իմ սիրական, ասա՛ ինձ,
Ասա՛, ո՛վ ես եւ կամ ուստի՛ դու եկար,
Կամ այդ փոսը դու փորում ես ո՞ւմ համար: -

Իմ հարցմունքին պատասխանում է այսպէս.
" Ես քո համար պատրաստում եմ գերեզման ":
Ճայթեց սիրտս... եւ երկիւղից եւ ցաւից,
Բայց կամեցայ տեսնել իմ այդ օթեւան:

Երբ գնացի ես փոսի մօտ նայելու,
Սարսափելի մի ձայն եկաւ ականջիս.
Յետ եմ նայում, տեսանում եմ այլ աղջիկ,
Նոյնպէս չքնաղ, նոյնպէս մատաղ, թափանցիկ:

- Իմ նազելի, գոնէ՛ դու ինձ գթա՛, ասա՛,
Ո՞վ է փորող օրիորդը եւ դու ո՛վ.
Ինչո՛ւ այդպէս գիշատում էք իմ սիրտը,
Շուտ պատասխան տուր նազելի խղճալով: -

" Մեք երկուքս քոյր ենք միմեանց անբաժան ",
Օրիորդը պատասխանեց հեգնելով.
" Նա երէցն է, իսկ ես կրտսեր հարազատ... "
- Բայց ո՞վ էք դուք, - ես հարց արի գոռալով:

" Նա ալեւոր Հայաստանի հոգին է...
Իսկ իմ անունն է Անմիաբանութիւն,
Մեք շատ դարեր անցուցել ենք խռովով,
Եւ շատ մարդիկ փոսն են ընկել մեր ձեռքով ":

Ասաց, ժպտաց. կատաղաբար երկու քոյր
Գլորեցին ինձ փոսի մէջ. ես ընկայ...
Շնչարգելուած նեղութենից զարթելով
Ստուգեցի, թէ երազ էր որ տեսայ:

ՄԵԾ ՄԱՅՐ

Պառաւը, մի փոքր հարբած,
Իւր թոռների առաջեւ,
Թառամ գլուխը շարժելով
Մեղքերն յայտնեց բացերեւ:

" Կեանքիս անցած օրերում,
Որքա՞ն մարդ էր ինձ սիրում.
Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն,
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Մի՞թէ թոյլ էիր տալիս,
Մեծ մայր, - թոռները հարց արին:

" Ո՛հ զաւակներս, գիտէի
Գեղեցկութեան իմ գինը,
Մինչ հասակս չէր անցել
Տասն եւ հինգի միւս կողմը,
Չէի քնում գիշերներ...

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Եւ դու, մեծ մայր, դու նորանց
Սիրո՞ւմ էիր, ինչպէս քեզ,
Պաշտում էին սիրողքդ,
Որ պատմում ես այժմ մեզ: -

" Աստուած ինձ սիրտ էր տուել
Ապա ի՞նչ բանի համար.
Սիրականիս շուտ գտայ,
Նա եւս չըսպասեց ինձ երկար:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Մեծ մայր, դու քնքուշ սիրով
Սիրո՞ւմ էիր այն մարդուն: -

" Քնքուշ սիրով նորա հետ
Վարւում էի. բայց յաճախ
Օր անցկացնում առաւել,
Ուրիշի հետ քնքշութեամբ:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Ուրիշի հե՞տ, հարազատ,
Ասում ես չամաչելո՞վ: -

" Իմ բոլոր սիրականքը
Յիմար չէին, այլ գիտուն,
Բայց ես նոցանից խելօք
Գտանուեցայ, հաստատուն,
Եկեղեցու միջումը`
Օրէնքով պսակուելով:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Մեծ մայր, զարհուրելի չէ՞ր
Քեզ, ամուսնուդ հանդիպել: -


" Նորա խելքը թռել էր
Սիրով վառուած իմ վերայ,
Շատ բան տեսնել կարող էր...
Չտեսաւ. թէեւ էր ներկայ....

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Բայց, մեծ մայր, ձեր ամուսնուն
Չէի՞ք խաբում կամ նենգում: -

" Այդ ի՛նչ կարելի բան է,
Որ անմեղ օր անցանէ.
Բայց ես իմ քահանայիս,
Խոստովանքի միջոցին,
Բոլոր գործած մեղքերըս
Հազիւ կ՚ասեմ պարզ, մէկին:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Զրկուեցա՞ք վերջապէս,
Մեծ մայր, դուք ձեր ամուսնուց։ -

" Այո՛, բայց մեծ զրկանք չէր.
Նոր չէր թէեւ տաճարը,
Բայց շատ ջերմեռանդ զոհեր,
Միշտ ըստանում էր կուռքը:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":

- Մեծ մայր, արդեօք արժա՞ն էր
Եւ մեզ ապրել, ինչպէս դուք
Ապրել էիք ձեր կեանքում, -
Թոռներն արեցին հարցմունք:

" Ո՛հ, զաւակներս, այդ մասն է
Կին մարդերի վիճակուել,
Մեծ մարք գործեցին եթէ,
Ձեզ, Աստուած է հրամայել:

Ես ապրել լաւ գիտէի.
Ո՞ւր ես, իմ ջերմ մանկութիւն.
Իմ սպիտակ ձեռք փափկամորթ,
Կանոնաւոր, սիրուն ոտք ":


ՀՐԱԺԵՇՏ

Օ՜հ, սենեակ,
Որքան քո մէջ ծխեցի
Խոնաւ պատերիդ
Ես մտիկ տալով,
Որքան ժամանակ այստեղ
Կորուսի
Պրոֆեսորներիդ
Զուր սպասելով...
Այժմ վերջացաւ
Մեր ամենայն բան:
Մնաս դու բարեաւ
Անշարժ յաւիտեան,
Գուցէ միւս անգամ
Ոտքս չկոխեմ
Քո շեմքի վերեւ,
Մնացի՛ր բարեաւ:


***
Անցած օրերի,
Անցած ժամերի
Դու յիշատակներ
Ինձ ես յիշեցնում.
Բայց նոքա ոչ միշտ
Քաղցր են ինձ հետ,
Այլ շատ այն է որ`
Ինձ են տխրեցնում:
Կեանքիս օրերը
Մրրիկի նման
Թռան գնացին.
Ես ծերանում եմ.
Արծաթաջրած
Մազերի թելեր
Իմ գլխի վերայ
Որոշ փայլում են:
Անցած իմ օրեր,
Իսկ ես ընդունայն
Կեանքս վատնեցի.
Իմ պարզամտութեամբ
Ես աշխարհ ամեն`
Իմ պէս կարծեցի.
Է՛հ, քարը ձեր գլխին
Որդիք կորստեան:


ՄԱՆԿՈՒԹԵԱՆ ՕՐԵՐ

Մանկութեա՜ն օրեր, երազի նման,
Անցաք գնացիք, այլ չէք դառնալու.
Ո՜հ դուք երջանիկ, ո՜հ անհոգ օրեր,
Ընդունակ միայն ուրախացնելու:

Ձեզանից յետոյ եկաւ գիտութիւն,
Իւր ծանր հայեացքով աշխարհի վերայ,
Ամեն բան ընկաւ մտածութեան տակ,
Րոպէ չմնաց ազատ կամ ունայն:

Գիտակցութիւնը յաջորդեց սորան.
Ազգի վիճակը ծանրացաւ սրտիս...
Ապոլլոն տուեց ինձ իւր քնարը,
Որպէս փարատիչ տրտում ցաւերիս:

Աւա՜ղ. այդ քնարը իմ ձեռքում հնչեց,
Նոյնպէս լալագին, նոյնպէս վշտահար,
Ինչպէս իմ սիրտն էր, իմ զգացմունքը.
Ուրախացուցիչ չգտայ մի լար:

Ես այն ժամանակ միայն զգացի,
Որ այդ ցաւերից ազատուելու չեմ,
Որչափ իմ ազգս կը մնայ ստրուկ
Օտարների ձեռք, անխօս, տխրադէմ:

Մանկութեա՜ն օրեր, ինչո՛ւ այդպէս շուտ
Թռաք գնացիք, անդարձ յաւիտեան.
Ես այն ժամանակ անհոգ ու ազատ
Կարծում էի ինձ աշխարհի իշխան:

Գերութեան շղթան ինձ զգալի չէր,
Եւ ոչ բռնութեան անգութ ճանկերը.
Ձեզանից յետոյ ծանրացան նոքա,
Ո՛հ, անիծում եմ ես այս օրերը:

Լո՛ւռ կաց, դու քնար, այլ մի՛ հնչեր ինձ,
Ապոլլոն, յե՛տ առ դարձեալ դու նորան,
Տո՛ւր մի այլ մարդու, որ ընդունակ է
Զոհ բերել կեանքը սիրած աղջկան:

Ես պիտի դուրս գամ դէպի հրապարակ,
Առանց քնարի, անզարդ խօսքերով.
Ես պիտի գոչեմ, պիտի բողոքեմ,
Խաւարի ընդդէմ պատերազմելով:

Ներկայ օրերում այլ ի՛նչ սեւ քնար,
Սուր է հարկաւոր կտրճի ձեռքին.
Արի՛ւն ու կրա՛կ թշնամու վերայ,
Այս պիտի լինի խորհուրդ մեր կեանքին:

Թո՛ղ պատգամախօսը, հնացած Դելֆի,
Իւր եռոտանու վերայ փրփրի.
Թո՛ղ միջին դարու գաղափարներով
Ամբոխը խաբել ճգնի աշխատի:

Թո՛ղ նա թարգմանէ զրպարտութիւնը,
Թո՛ղ մխիթարուի ծովի ափերում,
Մեք ազատութեան ենք միայն թարգման,
Միայն այս խօսքս ունինք բերանում:

" Ո՛վ Հայր, ո՛վ դու Հայր, որ երկնքումն ես,
Խնայիր թշուառ մեր անտէր ազգին.
Մի՛ տար զոհ գնալ թշնամիների,
Նա այլ չէ լսում Դելֆեան հարցուկին:

ԱՊՈԼԼՈՆԻՆ

Դու Ապոլլոն, որ տուիր
Ինձ այս քնար հոգեմաշ,
Այո՛, գոհ չե՛մ քեզանից.
Տրտնջում է եւ աշխարհ:

Իբրեւ պատիժ ինձ տուիր,
Տրտում սրտիս մխիթար,
Թէ՞ զգալով չարչարուիլ
Ու չքանալ վայրապար:

Ա՛ռ նորան յետ, ինձ պէտք չէ,
Տո՛ւր ուրիշի, ում կամիս.
Քեզ մի անգամ ասել եմ,
Յիշի՛ր եթէ միտք ունիս:

Կեանքիս գարունն է անցել,
Ինձ ուշացած է քնար.
Օտար աշխարհ պանդխտիլ
Ինձ մնում է մշտայար:

Բայց դու, որ քեզ մարդ տկար
Աստուած կանչեց ու խնկեց,
Մի՛ կարծեր թէ միջաբեկ,
Պիտ՚ պաղատիմ դէպի քեզ:

Ես կ՚ընդունիմ կամակար,
Թէ բախտ անգութ ոխերիմ
Մատռուակէ թոյն, լեղի
Իւր սափորից, ինձ բաժին:

Բայց ո՛չ երբեք պիտ՚ սողամ
Ոտքիդ տակում, ինչպէս շատ
Մարդիկ, որ չեն իմանում,
Թէ էակներ են ազատ:

Էմս, 1859,
Մայիս 31


ԻՏԱԼԱՑԻ ԱՂՋԿԱՅ ԵՐԳԸ
1859 թուականից

" Մեր հայրենիք, թշուառ, անտէր,
Մեր թշնամուց ոտնակոխ,
Իւր որդիքը արդ գանչում է,
Հանել իւր վրէժ, քէն ու ոխ:

Մեր հայրենիք շղթաներով
Այսքան տարի կապկապած,
Իւր քաջ որդոց սուրբ արիւնով
Պիտի լինի ազատուած:

Ահա՛, եղբայր, քեզ մի դրօշ,
Որ իմ ձեռքով գործեցի,
Գիշերները ես քուն չեղայ,
Արտասուքով լուացի:

Նայի՛ր նորան, երեք գունով,
Նուիրական մեր նշան,
Թո՛ղ փողփողի թշնամու դէմ,
Թո՛ղ կործանուի Աւստրիան:

Ինչքան կին մարդ, մի թոյլ էակ,
Պատերազմի գործերում`
Կարէ օգնել իւր եղբօրը,
Զանց չարեցի քո սիրուն:

Ահա՛ իմ գործ, ահա՛ դրօշ,
Շուտ ձի հեծի՛ր քաջի պէս,
Գնա՛ փրկել մեր հայրենիք,
Պատերազմի վառ հանդէս:

Ամենայն տեղ մահը մի է,
Մարդ մի անգամ պիտ՚ մեռնէ.
Բայց երանի՜, որ իւր ազգի
Ազատութեան կը զոհուի:

Գնա՛, եղբայր, Աստուած քեզ յոյս,
Ազգի սէրը քաջալեր,
Գնա՛, թէեւ չեմ կարող գալ,
Բայց իմ հոգին քեզ ընկեր։

Գնա՛ մեռիր դու քաջի պէս,
Թող չտեսնէ թշնամին
Քո թիկունքը, թող նա չասէ
Թէ վատ է Իտալացին ":

Ասաց. տուեց օրիորդը
Իւր եղբօրը մի դրօշ,
Մետաքսից էր, ազնիւ գործած,
Ուր երեք գոյն կան որոշ:

Եղբայրն առաւ եւ ողջունեց
Իւր սիրական քնքուշ քոյր,
Առաւ զէնքը, սուր, հրացան,
Հեծաւ իւր ձին սեւաթոյր:

- Քուրի՛կ, - գանչեց քաջ պատանին, -
Մնա՛ս բարեաւ, սիրական,
Այս դրօշակին պիտի նայի
Ամբողջ բանակ իտալեան:

Նա սո՛ւրբ է ինձ, երբ մկրտուած
Արտասուքով ու կնքած,
Դու յանձնեցիր ինձ յիշատակ,
Հայրենիքի նուիրուած:

Թէ մեռանիմ, դու մի՛ սգար,
Իմացի՛ր որ տարեցի
Դէպի մահու արքայութիւն
Իմ հետ քանի թշնամի: -


Ասաց. վազեց դէպի հանդէս
Աւստրիացոց յանդիման,
Իւր արիւնով գնել յավեժ,
Ազատութիւն իտալեան:

Ո՛հ, իմ սիրտը կտրատւում է
Տեսանելով այսպէս սէր,
Դէպի թշուառ մի հայրենիք,
Որ ոտնակոխ եղած էր:

Սորա կէսը, կէսի կէսը,
Գէթ երեւէր մեր ազգում.
Բայց մեր կանայք... ո՜ւր Եղիշէ,
Ո՜ւր մեր տիկնայք փափկասուն:

Ո՛հ... արտասուք ինձ խեղդում են,
Այլ չեմ կարող բան խօսել:
Չէ՛... թշուառ չէ Իտալիան,
Եթէ կանայք այսպէս են:

ԶՈԴԵՆ
Մայնի վերայ, Ֆրանկֆուրտի մօտ

ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ

Ազատ Աստուածն այն օրից,
Երբ հաճեցաւ շունչ փչել,
Իմ հողանիւթ շինուածքին
Կենդանութիւն պարգեւել.
Ես անբարբառ մի մանուկ
Երկու ձեռքս պարզեցի,
Եւ իմ անզօր թեւերով
Ազատութիւնն գրկեցի:

Մինչ գիշերը անհանգիստ
Օրօրոցում կապկապած
Լալիս էի անդադար,
Մօրս քունը խանգարած,
Խնդրում էի նորանից
Բազուկներս արձակել.
Ես այն օրից ուխտեցի
Ազատութիւնը սիրել:

Թոթով լեզուիս մինչ կապերը
Արձակուեցան, բացուեցան,
Մինչ ծնողքս իմ ձայնից
Խնդացին ու բերկրեցան,
Նախկին խօսքն, որ ասացի,
Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ.
Ազատութիւ՜ն, դուրս թռաւ
Իմ մանկական բերանից:

" Ազատութի՞ւն ", ինձ կրկնեց
Ճակատագիրը վերեւից.
" Ազատութեա՞ն դու զինուոր
Կամիս գրուիլ այս օրից:
Ո՛հ, փշոտ է ճանապարհդ,
Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ.
Ազատութիւն սիրողին
Այս աշխարհը խիստ նեղ է ":

" Ազատութի՜ւն, - գոչեցի, -
Թող որոտայ իմ գլխին
Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ,
Թող դաւ դնէ թշնամին,
Ես մինչ ի մահ, կախաղան,
Մինչեւ անարգ մահու սիւն,
Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ
Անդադար. ազատութի՜ւն:

<ԱՐԱՄ ՆԱՀԱՊԵՏԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ>

Քեզ քո սիրական հայրենի բարբառ
Ձգում է անոյշ այս խնկի բուրվառ:
Յաւիտենական քո օթեւանից,
Այս խնկի բուրումը ընկալ նորանից,
Մաղթէ՛ նորան կեանք որպէս նահապետ,
Սիրական լեզուիդ իբրեւ արքուն տէր:

Նա նոր է զարթել
Դարաւոր քնից,
Հին փոշին նոր է
Թափել վերայից:

Քո օրից այսօր քանի՜ դար անցաւ,
Սիրական լեզուդ ի՜նչ օրեր տեսաւ,
Քանի՜ հալածանք, քանի՜ նեղութիւն:
Եթէ օտարից, դեռ այնքան ցաւ չէր...
Նոյն իսկ մեր եղբարք թշնամի էին
Այն նուիրական քո սուրբ աւանդին:

Բայց արդ բարձրացաւ
Հնութեան փոշուց,
Յաղթանակ կանգնեց
Սիրական լեզուդ:
............................................................
............................................................

Օրհնի՛ր, նահապետ, օրհնի՛ր, սիրական,
Քո սուրբ այս լեզու, ազգասէր Արամ:

Թող ծաղկի, աճէ,
Թող պտուղ բերէ,
Սուրբ յիշատակիդ
Նոր փառք պատրաստէ:

ՕՇԱԿԱՆ

Օշակա՜ն...
Վեհ Հայերի գերեզման,
Աւերակ տաճարիդ մէջ՝
Մեսրոբի վայր հանգտեան,

Որ ազգին գիր պարգեւեց՝
Կեանք տուեց Հայոց լեզուին
Ազգը նորան զլացաւ
Գիր պարգեւել անշուք շիրմին։

Խարխարեալ տաճարի մէջ
Քրիստոսեան սեղանի տակ
Ննջում է այն մեծ Հայրը
Օշական քեզ փառք պարծանք։

Բայց ազգին որ նա սիրեց
Որի համար շատ քրտնեցաւ
Այդ ազգին ես չեմ ներում
Որ Մեսրոբին այդպէս մոռցաւ։

Գետնափո՜ր այն բեմի տակ՝
Սողալով պէտք է մտնել,
Կամ անթափանձ խաւարում,
Քարը մոմո՛վ տեսանել։

Ոհ, Մեսրո՛բ, ների՛ր դու ինձ՝
Իբրեւ որդւոյ քո ազգի,
Ապերախտ եմ առաջիդ
Որպէս անդամ ամբողջի,

Օշական Վեհ Հայերի գերեզման
Քո ժայռից ես ցած իջայ
Ուստի հերոսն մեր Վահան։

Բայց Վահան դեռ նայեցաւ
Եկեղեցւոյն, որ շինեց.
Նա տեսաւ շքեղ տաճար
Ու դէպի նա աղօթեց։

Իմ աչքին ի՞նչ երեւաց՝
Մի շինուածք կիսակործան
Որի գլխին կորացած
Երկաթեայ խաչ Քրիստոսեան։

Դարաւոր փոշով ծածկուած
Տաճարի պարսպի տակ
Կայ մի ծակ ուր օձի պէս
Կարէ մտնել մարդ միայնակ։

Առ խարխափ շօշափելով
Գտանում է այն ծակի մէջ
Քարի ծայր... անգիր անշուք.
Այդ ինչ քար է այդպէս անտէր։

Լսելով պատմում է քեզ
Գիւղական խեղճ քահանայն
Թէ այնտեղ ամփոփուած է
Մեր քաջ Վահան Ամատունեան։

Որ ազգին կեանքը տուեց
Հայրենիքին կացաւ պաշտպան
Ազգը նրան զլացաւ
Կառուցանել մի գերեզման։

Օշական Վեհ Հայերի գերեզման
Բողոքիր մինչեւ երկինք
Ընդդէմ այս տմարդութեան։

Բարձրաբերձ քո ժայռերից
Արծաթալիք մեր Քասախը
Թնդալով անցանում է
Մինչեւ Վարդգէսի աւանը։

Նուիրական այն հին գետին՝
Յանձն արա ալիքներին
Հասցնել քո գանգատը
Էջմիածնայ Վեհապետին։

Կոմս Էմաննուէլ

ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՎԲԻ ՏՕՆԻՆ

Մովսէս թէեւ օրէնք տուեց,
Բայց գիրը կար շատ առաջ,
Մեսրովբ ազգերին գիր տուեց,
Չարժէ՞ սա մի խաշնարած:

Այո՛, եւ սա արածում է,
Բայց հայ ազգի գառները,
Սորա հօտը լուսակիզն է.
Ի՞նչ էր քուրմ Հոթորինը:

Գօտեպնդած Մե՜ծ Պարթեւի -
Սահակի հետ միասին,
Աշխա՜րհ ծնան, լո՛յս աշխարհի.
Մա՛հ, մի՛ մօտեցիր սուրբին:

Հուր լուսաճեմ նշանը վառ,
Էջմիածնից Օշական
Դագաղին վրայ բռնած պար`
Չէ՞ր բուն լոյսը Մեսրովբեան:

Նա Մեսրովբին՝ աստղերից վեր
Գրեց անուն բոցավառ,
Թող գան, երթան բիւր բիւր դարեր,
Նորան չի տիրիլ խաւար:

Եո՜ւհա՜, ծթռած իմաստակներ,
Վասակի զարմ ուրացող,
Ո՞ւր էք նամաղուլ բէհսաբներ
Անում, որպէս հերձուածող:

Իբր. " Մեսրովբ պարտական է
Սըւազցի Մխիթարին.
Հացեկացին սկսել է,
Բայց կատարել Սըւազցին ":

Ըռխի՜ն եաշիր, դու, այդ չքի,
Տե՛ս, ինչ մեծ մեծ է բրդում,
Հողս գլխիդ, ձեր ո՞ր գործի
Համար այդպէս էք խօսում:

Թէ՞ կարծում էք, որ աշխարհում
Վիեննացուց զատ մարդ չկայ.
Ը՛հ, Մեսրովբի սատկա՜ծ կատուն
Ձեզ մի այնպիսի զարբ տայ,

Որ մուկի պէս Վատիկանի
Մտնէք ծակերն ահաբեկ.
Այսօր տօնն է մեր Մեսրովբի,
Ուրացողք, ծո՛ւնկ չոքեցէք:


ՈՒՂԵՐՁ
Առ Մեչուխեչան ի Կոստանդնուպօլիս

Հողմերից թեւ առած, թռչում ես, Մեչուխեչա,
Ծովերից ու ցամաքից քեզ արգելք չկայ.
Մեռուցիր ժամանակը, տարածութիւնը ջնջեցիր,
Փայլակը նախանձեցաւ արագութեանդ երկնաձիր:

Տաւրոսից Այրարատ, Բոսփորից Աղթամար,
Քո տեսած, Քո պատմած թշուառութիւնք անհամար.
Ո՛վ հոգաց, ո՛վ վազեց լսել ազգի հռնչիւն,
Ո՛վ ներկայ նորա մօտ, երբ փչում էր նա հոգին:

Ո՛վ սրբեց նեղուածի արտասուք աչքերից,
Ո՛վ ողբաց, բողոքեց, երբ խլեցին հաց որբից:
Քնած էր Ամիրան, աչք փակած եւ դիտող,
Ի ժամու, տարաժամ դու եղար միայն օգնող:

Քեզ սիրեց Հայաստան, Քեզ օրհնում է բիւր բերան,
Քեզ դաբնի պսակներ հիւսում է ապագան.
Ընդունի՛ր այս երկտող իմ անշուք հիւսուածը,
Պակասը թո՛ղ լցնէ, սիրած իմ, Քո ազգը:

Փառախոտ Ցոլակեանց


ԿՆԴՈՒԿ ՊՈՉԱՏԻ ԵՒ ՆՈՐԱ ՍԱՆՉՈՅԻ ՄԿՐՏՈՒԹԻՒՆԸ

" Կնդուկ պոչատն է գալիս,
Ճամփայ տուր, է՜, մե՛ր տղայ,
Տե՛ս, հետն էլ ո՞ւմ քաշ տալիս ".
- Աստուա՜ծ, ճի՛շտ Սանչոյ Պանսա։
" Ասա՛, հաճի Կարապետ,
Ո՞ւր են կիտուել այդ յիմարք,
Ուզում են կռուե՞լ մեր հետ.
Ա՛հ, խելագար ապստամբք:
Ուզո՞ւմ են, որ մի խօսքով
Դորանց դժոխք ուղարկեմ,
Կամ նզովքի շանթերով
Շան սատակնե՞րը հանեմ ":
- Տէ՛ր իմ, խնայէ՛, հոգեւոր,
Մի՛ տալ պատիժ խիստ սաստիկ.
Մի՞թէ չկայ մարմնաւոր
Մի ուրիշ հնար փոքրիկ.
Մի թուղթ, մի պստիկ նամակ...
Մի քանի սու՜տ... ի՞նչ վնաս...
Միւսներին էլ օրինակ...
Խօսքը բերանը մնաց:
" Տօ՛, այդ կնդուկ պոչատին
Քաշեցէք կպրէ կարաս,
Մի բաբաթի մկրտուին
Սանչու հետ, փառաց ի փառս ":
Լօթին գոռաց այն կողմից,
Սանչու լերդին ջուր գնաց.
Մոզին էլ չտուե՞ց մի կից, -
Գլո՜ւնձ ի կպրէ կարաս:


ՀԵՆՐԻԿՈՍ ԹՈՎՄԱՍ ԲՈՔԼԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ

Եղան մարդիկ, որ մեկնեցին
Մեզ բնութեան շատ գաղտնիք.
Եղան խելքեր, որ չափեցին
Արեւ, աստղեր ու երկինք,
Եղան, որ խոր իջան երկրի
Արգանդի մէջ մուրճերով
Եւ քննեցին մոլորակի
Կեղեւը իւր տարերքով:

Շատերն իջան, Ովկիանի
Խոր յատակը շփեցին,
Մանրացուցով տեսանելի
Մեզ նոր աշխարհներ բացին.
Չտեսնուող, չբռնուող
Զօրութիւններ զսպեցին,
Լուսից աւել արագ վազող
Ուժեր ստրկացուցին:

Նոյնիսկ լուսին հարկադրեցին
Մեզ պատկերներ նկարել
Եւ շոգեվար նաւ ու կառքին
Նետի, ռումբի պէս վազել.
Ջնջուեցաւ տարածութիւն.
Միթէ մնա՞ց ժամանակ,
Մի վայրկենում երբ խօսեցին
Լոնդոն, Նոր-Եօրք, Պուլ-Պինանդ:

Բայց պատմութեան օրէնքնե՞րը.
Բարոյական մարդկութեան
Ո՞վ շօշափեց բազկերակը,
Գրեց ֆիզիոլոգիան.
Լո՜ւռ... ահա մեծ Անգլիացին,
Բարոյական Հերքուլէս,
Ո՜ղջ մարդկութեան խտտած հոգին
Իջնում է մեծ ասպարէզ...

Բնութիւնից, անցած կեանքից
Հանում է ճիշտ օրէնքներ
Եւ փրկում է դիպուածներից
Մարդկութեան կեանքի գործեր:

" Չկայ մի գործ պատահական,
Մարդու հոգին ունի կապ.
Նոյն Ալեքսանդր Մակեդոնեան
Որպէս ծնւում է մի կաթ.
Ընդհանուրի չափից է կախ
Ողջ աշխարհի գործերը.
Մի մարդ ազնիւ եւ կամ խարդախ
Կշռի չէ շեղում թաթը ":

Նա կապում է պատմութիւնը
Բնութեան հետ պինդ կապով,
Ցանցառ միստիկի բաժնածը`
Մարմին, ոգի, մի օղով:
" Ոգին մարմնին է համեմատ,
Արդիւնք բնութեան է մարմին ":
Բնութեան դարձաւ ոգին հնազանդ,
Հողս միստիկի գլխին:

Եւ այդ օրից պատմութիւնը
Դառնում է ճիշտ գիտութիւն.
Ո՞վ է դորա հեղինակը -
Բո՜քլ, անմահ անգլիացին:

Հանգչի՛ր, հսկայ, Դամասկոսի
Հողում, պայծառ երկնի տակ,
Անմահ շիրմիդ անապատի
Որդին կանգնած է պահնակ:
Նորա վերարկուն սպիտակ`
Գուցէ երբէք չքանայ,
Բայց հրաշալի ճակտիդ պսակ`
Միշտ վարդավառ պիտ՚ մնայ:


Ժ. Ժ. ՌՈՒՍՍՈՅԻ ՅԻՇԱՏԱԿԻՆ

Քեզ ո՛չ երբեք, Ժան-Ժակ Ռուսսօ,
Պիտի մոռանայ աշխարհ.
Անմահ ես դու, ոգի արգոյ,
Թէեւ հազար սահի դար:

Քո երկնաշունչ մեծ գործերը
Յաւիտեան պիտի ծաղկեն.
Անթառամ է քո պսակը,
Թո՛ղ ազգեր գան, թո՛ղ կորչեն:

Գիտեմ, վրադ շատ հաչեցին
Տգիտութեան շուները.
Քեզ շատ անգամ քարկոծեցին
Կեղծաւորաց խումբերը:

Բայց դու մենա՜կ, մարդ քաջարի,
Միշտ անդղորդ, անսասան,
Կանգնած նման ապառաժի`
Ձեռք պարզեցիր մարդկութեան:

Եւ ցնդեցիր հազարամեայ
Շղթաները ծանրացած.
Հզօր ձեռքիցդ` այն երկաթեայ
Կապանքն ընկան փշրուած...

Թէեւ այսօր պիղծ բերաններ
Ոմանք, դարձեալ քո ընդդէմ`
Ոռնան ինչպէս քաղցած գայլեր.
Քե՞զ ինչ. չե՞ն " արք սեւադէմ ":

" Աստ հանգչում է բնութեան մարդը,
Մարդը եւ ճշմարտութեան ".
Ժիրարդէնի գրեց ձեռքը
Տապանաքարիդ վրան:

Ծո՜ւնր եմ դնում ես այդ քարին,
Ութսուն եօթը տարուց յետ`
Քեզ պատւում է Հայի որդին.
Եւ նա՜, մա՛րդ է, վարդապե՛տ:


ՄԱՄԻԿՈՆԵԱՆ ՄԵԾ ՎԱՀԱՆԻ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ

Հիմի է՞լ խօսենք, եղբարք, հիմի՞ էլ,
Երբ ընտանեկան երկպառակութեամբ
Ուրիշ բան չունինք, բայց իրար դաւել,
Եւ սարսափելի ազգուրացութեամբ
Մեր նախնեաց ուխտը ոտքով կոխել ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ քաջն Վարդան
Վաթսուն հազարից հազարով մնաց,
Մինչ մնացել էր Պարսից լոկ մատեան
Գունդը մեր վաթսուն հազարի դիմաց.
Երբ մեր վատութեամբ՝ ո՜ղջ կորուսել ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ օտարից շատ
Մենք ենք մեր ազգի արիւնը խմում,
Մոխրատնով լցինք Դուին, Արտաշատ,
Ծխի մէջ կորաւ խաչն եկեղեցուն,
Երբ այս ամենը մենք կատարել ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ հրապարակում
Պարսիկը առակ արել է Հային.
" Եթէ Ասորու նման աշխարհում
Չկայ մի վատ ազգ, բայց քան Ասորին
Էլ վատ է Հայը ", մենք այս տանո՜ւմ ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ իշխանութիւն
Ծախում է անարգ հացկատակներին,
Մինչ ստրուկ մարդիկ նստան մեր գլխին
Եւ մեզ կարծում են հող իրենց ոտքի,
Ու մենք մեզ կոխող ո՜տքը լիզում ենք,
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ Լուսաւորչի
Բնիկ ժառանգի թեւերը կտրած,
Անարգ Պարսիկը՝ այս ու այն թեմի՝
Կարգում է տեսուչ ըստ իւր չար մտաց
Եւ մենք դեռ՝ " կեցցէ՛ արին " գոռում ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Հիմի է՞լ խօսենք, երբ ձեռք ենք տալիս,
Երբ ողջունում ենք մենք այդ չքերին,
Որ դրան շուն են, եւ մեզ տեսնելիս՝
Շուտ դիմակները դնում են երեսին,
Այդպիսիներին դարձեալ պատւում ենք.
Հիմի է՞լ խօսենք։

Էլ մեր երեսին մնա՞ց մի կաթիլ
Ամօթի սուրբ ջուր, որ բերան բանանք։
Ո՛չ, թէ չենք ուզում հողից հող կորչիլ,
Թշնամու արիւնով մեր թրին ջուր տանք,
Ազգ, եկեղեցի փրկենք ազատենք։
Ապա թէ խօսենք։

ՅԻՇԵՆՔ
Հայկ ու Տիգրանին յիշենք միշտ, եղբարք,
Թափենք նոցանից հնութեան փոշին.
Նորանց յիշելով արդեօք մի նոր կեանք
Առնու Հայաստան - նոցա խե՜ղճ այրին:

Կեցցէ՛ յաւիտեան այրին Հայաստան,
Նա, որ իր որդոց դեռ սրտի խորքում
Չունի հաստատուն մի ոտքի կայան,
Ու որդիքն պանդո՜ւխտ, իրենց բո՛ւն երկրում:

Եղբա՛րք, բանը չէ անշօշափելի,
Միայն թէ կամաւ չկարծենք ցնորք.
Վաղո՜ւց մարմնացել ու տեսանելի
Դարձել է Հայոց լուծը անողոք:

Մեր յոյսը սակայն մեր վրայ լինի.
Այսինքն ազգի մեր ընդհանրութեան
Աղքատ ու հարուստ տուած թեւ թեւի`
Այսպէս թէ միայն կայ ճար փրկութեան:

Կեցցէ՛ Հայաստան, որ երազական
Եղել է այսօր իրօք եւ խօսքով,
Ոչինչ աւելի հնախօսական
Քան թէ անխորհուրդ անուն դառնալով:

Ազատութեան իղձ շրթունքի վրայ
Մի քանի մարդոց տեսնում ենք, այո՛,
Ովքե՞ր են դոքա, ո՞չ երդուեալ ծառայ,
Որ օտար լուծին մնան միշտ հլու:

" Կը փշրէ շղթան... կ՚երթայ Հայաստան ".
Հա՛, հա՛, հա՛, այդ էր պակաս մնացել,
Որ նախանձայոյզ դառնայ հայութեան
Կատարելապէս, բայց յետոյ ի՞նչ էլ:

Կ՚ասէ. " Եկել եմ, մայր իմ հարազատ,
Գիրկդ բաց որդուդ քո չուառական..
Համբուրում եմ քո փոշին անարատ... "
Յետո՞յ, մի ամբողջ գայլի շարական:

Հարաւ հիւսիսից փոշի բարձրացաւ...
Շառաչիւն զէնքի... մթնեցաւ օրը,
Ղազազ, սարբազի գլուխն երեւեցաւ,
Մեր ազգասէրը մտաւ ծակուռը:

" Հը՜, Հայաստանը՜ ", - թո՛ղ տեղը կենայ, -
Ասում է զգոյշ մեր ազգասէրը.
" Բահ ու հրացան, ի՞նչ եղան նոքա,
Թէ՞ քշում էիր դու ուրջուները... "

- Ես այդ ամենը անում եմ բերնով,
Կեցցէ՛ սուրբ Մեսրոպ, որ մեզ գիր տուեց.
Հողեր եմ վարում հեռուից` խօսքով.
Հրացան իմ պէսը կուրծքին ե՞րբ սեղմեց...

Է՛լ Հայկ, Տիգրանին յիշենք մենք, եղբարք,
Նորոգենք նոցա փառքը սուրբ անուան,
Գուցէ այս կերպով մի ստոյգ նոր կեանք
Առնու խեղճ, այրի, մայրն Հայաստան:

ՏԵՍԻԼ
Աշնան վերջերում, նոյեմբեր ամսին,
Ցրտիցն ստիպուած իմ տանս միջին,
Հիւանդ անկողնումս, տրտմալից սրտով,
Մնացի ամբողջ երեք օր վերջին։

Ելայ ու գնացի մեր գիւղին մօտիկ
Գեղեցիկ մի դաշտ, դրութեամբ փոքրիկ,
Որի սահմանը փակել են բլուրք.
Տեսարան աչքի ուրախ, գեղեցիկ։

Բնութիւնն իւր ամեն գեղեցիկ ձիրքեր
Զեղխօրէն այստեղ անխնայ թափել էր.
Ձմեռան ցուրտ շունչ թէեւ դեռ չկար,
Բայց պարզ նորա հետք երեւելի էր։

Արեւն, երբ որ գեղեցիկ դէմքով
Հորիզոն ի վեր խաղում է փառքով,
Առաջին իւր լոյս, կարծես թէ այստեղ
Պիտի ամփոփէ ոսկեայ ճաճանչով։

Իսկ լուսնի պայծառ լոյսը խաւարի
Հետքերը անհետ առնէ գիշերի,
Եւ մի հոյակապ կրակի նման
Այս դաշտի վրայ վառ լուսով փայլի։

Մինչ այսպէս միայն կայի զարմացած,
Ասելով " մեծ է փառքդ, ո՛վ Աստուա՛ծ... "
Եւ ահա տեսայ մի մարդ հոյակապ,
Բլրի գագաթից իջանում է ցած։

Ուրախ ու փայլուն դէմքով մօտեցաւ,
Անունս, ազգանունս իսկոյն հարց արաւ.
Եւ երբ ճանաչեց հայկազեանց սերունդ,
Իւր սուրբ բերանը կրկին բաց արաւ.

" Անունս է Ոգի հայասէր մարդկան.
Ծնունդ եմ միակ սիրոյ մարդկութեան.
Սկզբից մինչեւ այժմ, անարգ մարդու պէս,
Շրջում եմ անտուն եւ միշտ անկայան։

Ամեն մի հայի չար վարք ու բարքեր,
Զարկեցին սրտիս բիւր հազար նետեր.
Իմ պաշտօն թուեցաւ նոցա հակառակ
Երբ սփռում էի սուրբ սիրոյ սերմեր։

Այլ իմ խօսքերին ընդդէմ ու ներհակ
Շինեցին նոքա մի չար ամբարտակ.
Դարձան թշնամի անհաշտ ազգութեան,
Թափեցին արիւն Հայոց համարձակ։

Ա՜խ որի գործը, որ մարդու արարք
Պատմեմ մի առ մի, պատանի հայազգ,
Մեհրուժան, Վասակ, Նիկոլ, Կիրակոս,
Զանգագ, Վեստ Սարգիս, դիւածին Սուրմակ,

Եղան ազգութեան կործանիչ պատճառ,
Աւերման երկրի, գործովք անարդար.
Ազգութեան հիմքը, նաեւ հաւատքի
Խախտեցին նոքա մինչ ցայսօր իսպառ։

Սոցա գործերը չէր մեզ բաւական,
Սատանայ բնութեամբ, մի մարդ անպիտան
Սողաց դժոխքից, ի՛նչ կայծակ զարկեց,
Թափեց արիւնը... ծերի պատուական։

Հայազգի սիրտը ի սուգ համակեց,
Նորա խորհուրդները հիմնովին քանդեց,
Ազգի վէրքերի թարախը սրբելու
Փոխանակ կրկին վէրքերը բացեց։

Բայց եւ արժանի այսօր ահա նա
Հազար, բիւր տանջանք պիտի ստանայ.
Թէ այստեղ, թէ անդ, Աստուծոյ ձեռնից.
Յաւիտեան ի հուր գեհենին կը մնայ "։

Այսպէս ասելով գնացինք միասին,
Կանգնեցինք բլրի մաքուր գագաթին.
Այնտեղից ցոյց տուեց մի վանք հոյակապ,
Շքեղ զարդարուած պարսպով ահագին։

" Այստեղից ահա ես եկայ քո մօտ,
Պատմել մի անցք, որ այս առաւօտ
Անցաւ իմ ու միւս մարդկան առաջեւ,
Ահա պարունակ անցքին համառօտ։

Պաշտօնիս անուամբ գնացի այնտեղ,
Մտայ վանքի մէջ, զարդարած շքեղ,
Սենեկից սենեակ անցայ, եւ միւսում
Զանազան աթոռք դրած են մէջտեղ։

Չանցաւ մի րոպէ, եւ ահա եկան
Զանազան մարդիկ, իմ մօտ ներս մտան.
Ամենն իւր համար պատրաստած տեղում
Կարգով, տխրութեամբ, կարծես բազմեցան.

Իսկ նոցա մէջտեղ մի մարդ էր բազմած,
Պաշտօնին յարմար զգեստներ հագած,
Մօրուքն սպիտակ, փառահեղ, գունեղ,
Կարճիկ հասակով, սրբութեամբ վառուած։

Անեղ, սուրբ սիրոյ կայծը երեսին
Փայլում էր յստակ վերայ ճակատին
Կապել էր կամար շնորհք արարչի
Հարազատ պարգեւ հայազգի ոգին։

Գերեզմանական լռութիւն խորին
Պատել էր նստած մարդերի սրտին.
Մի մարդ սեւագլուխ հասակով միջակ
Չոքած էր անձայն ծերի առաջին։

Նախանձ սեւախանձ, աչքի մէջ արիւն.
Պարզաբար տեսայ տեսիլ մռայլուն.
Դիմաց գծագիրն ինձի ցոյց տուեց,
Այս պարզ նշաններ. Գիրսաս էր անուն։

Փառահեղ դէմքը ծեր մարդոյ, ուրախ,
Սկսաւ բարբառել հոգով անխարդախ,
Որ ներէ յանցանք այն չոքած մարդու
Որ մերկ դիմակով սատանայ խարդախ։

Ասեց. ո՛վ Գիրսաս, ծառայ հաւատար,
Չկամիմ թողուլ խորհուրդս անկատար,
Ելիր ու գնա կրկին քո տեղին,
Ուստի քո տիրոջ հրամանովն եկար։

Շատ մարդիկ ինձի երբեմն խօսքով,
Գանգատ տուեցին երբեմն գրով.
Բայց եւ բոլորի վատաբանութիւնք
Անպտուղ եղան քո պատճառներով... "։

Դեռ խօսքը կիսատ, դռները բացուեց
Սեւագլուխ մի մարդ մեր ներս մօտ վազեց,
Կատաղի դէմքով նայեց չոքածին
Եւ նորա կողքին ինքն եւս չոքեց։

" Հայր իմ հարազատ ծերունի հայկազն.
Խիղճ իմ ստիպեց, որ ուղիղն ու պարզն
Յայտնեմ ձեր առաջ, որ այսքան տարի
Պահել չկարացայ, գիտէ տէր Աստուածն...

Բայց նախ խոստացիր, հա՛յր իմ հայազգի,
Տալ իմ մարմինը կերակուր շների
Կամ ի կախաղան, նշաւակ մարդկան,
Միայն թէ չտալ նուիրած հողի։

Ծերունի մարդու... այս իմ պիղծ ձեռներ
Թաթաւեց արեամբ այս չոքած ընկեր.
Վա՛յ իմ տարաբաղդ գլխին յաւիտեան.
Չկան ինձ ոչ այս, ոչ այնտեղ յոյսեր։

Թոյն խառնած նռան հետ կարմիր ջրի
Նորա խորհուրդով սուրբ ծերին տուի...
Նա միւս առաւօտ չկար երկրումս
Նորան այն մահով մեծ փառք հասուցի։

Բայց արձակ մեր մեղքն խոստովան եղայ.
Մեր դատաստանը ձեր կամացն կայ.
Տուէք երկուսիս արժանի պատիժ
Ինձ եւ Գերսասին, բնութեամբ սատանայ "։

Յետոյ դադարեց. խորին լռութիւն
Տիրեց սրտերին, դիմաց ամենուն,
Ապա ալեզարդ ծերը բարկութեամբ
Գոչեց բարձրաձայն յայտնի բոլորուն։

" Մահու դու որդի... ա՛յ դու մարդասպան,
Անխիղճ, անհոգի, բաժին դիւական.
Ի՞նչպէս իշխեցիր ձեռներդ Յուդայի
Թաթաւել մի մեծ մարդու մէջ արեան "։

Այս խիստ ընթացքը յանկարծ հանդարտեց,
Ջերմաջերմ արտօսր երեսին փայլեց։
Իբրեւ մարգարիտ թափուեցան գետին,
Դարձեալ առաջին բարկութեամբ ասեց։

" Իմ արդար դատից, չես երբեք պրծնիլ.
Զանազան կերպով հարկ է քեզ տանջուիլ,
Անիրաւ, անգութ, անխիղճ դիւածին,
Քանի կենդան եմ, ինձնից չես փրկուիլ,

Իսկ այն աշխարհում ծերունու... եւ քո,
Դատաստանն կայ ձեռին Աստուծոյ.
Նզովեալ լինիս, դաւաճան ազգի...
Կայեն, Մէհրուժան, դահիճ արդարոյ... "։

Վահունի, " Հիւսիսափայլ ", 1861 թ.։