Զ
դ.
մատենագիր
Աբրահամ
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսի
Թուղթը
կամ
Կանոնները
մեզ
են
հասել
Ժ
դ.
վերջի
պատմիչ
Մովսէս
Դասխուրանցու
Պատմութիւն
Աղուանից
երկում
(
գլուխ
Ա.
իե
)
եւ
Հայոց
կանոնագրքի
ձեռագրերում
(
դրանց
Ա
խմբի
օրինակներում
նրանք
կրում
են
ԻԲ,
իսկ
Բ
խմբի
օրինակներում՝
ԼԴ
թուահամարը
):
Բնագիրը
բաղկացած
է
երեք
մասից,
որոնք
ամբողջութեամբ
ներկայացուած
են
Կանոնագրքում՝
«
Աբրահամու
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսի
առ
Վաչագան
Աղուանից
արքայ
»
գլխագրի
տակ՝
սկզբում
ենթագլուխների
վերնագրերով:
Մովսէս
Դասխուրանցին
ընդօրինակել
է
միայն
առաջին
մասը՝
«
Երանելոյն
Աբրահամու
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսի
առ
Վաչագան
Աղուանից
արքայ.
թուղթ
վասն
ննջեցելոց
»
գլխագրի
տակ:
Միայն
առաջին
մասն
առկայ
է
նաեւ
Երուսաղէմի
մէկ
եւ
Վենետիկի
երկու
Ճառընտիրներում.
համեմատութիւնից
երեւում
է,
որ
այդ
հատուածն
ընդօրինակուած
է
Կանոնագրքի
Բ
խմբի՝
մեր
կողմից
K
r
անուանուած
ենթախմբի
ինչ
-
որ
մի
ձեռագրից:
Պատմութիւն
Աղուանից
ում
բառացի
արտագրութեամբ
պահպանուած
եւ
պայմանականօրէն
Վաչագանի
վէպ
անուանուող
Զ
դ.
երկի
տեղեկութիւնների
համաձայն՝
Վաչագանը
Բուն
Աղուանքի
վաղմիջնադարեան
թագաւորութեան
Արշակունի
արքայատոհմի
տասներորդ
ներկայացուցիչն
էր
(
Ժ
դ.
պատմիչը
նրան
համարում
է
բնիկ
հայկական
Առանշահիկ
իշխանատոհմի
շառաւիղ
)
եւ
թագաւոր
էր
ճանաչուել
Սասանեան
արքայից
արքայ
Վաղարշ
Ա
-
ի
(484-488
թթ.
)
կողմից
(
հաւանաբար,
Նուարսակի
պայմանադրութեան
շրջանակում՝
485
թ.
աշնանը
):
Ըստ
վերջին
հետազօտութեան՝
նրա
իշխանութիւնը,
հաւանաբար,
շարունակուել
է
մինչեւ
Զ
դ.
20-
ական
թթ.
եւ
աւարտուել
Կաւատ
Ա
Սասանեանի
կողմից
Վիրքում
թագաւորական
իշխանութեան
վերացման
հետ
միաժամանակ՝
523
թ.:
Վաչագանի
վէպում,
որը
թուագրւում
է
Զ
դ.
առաջին
տարիներով
(
հաւանաբար՝
501-502
թթ.
),
չեն
յիշատակւում
ո՛չ
Աբրահամ
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսը,
ո՛չ
Մատթէ
Գիտնաւորը
(
որին,
ըստ
Պատմութիւն
Աղուանից
ի
նախորդ
գլխի
վերնագրի
տուեալների,
նոյնպէս
Հարցում
էր
ուղղել
Վաչագան
արքան
),
ո՛չ
էլ
որեւէ
տեղեկութիւն
այդ
թագաւորի
կողմից
կատարուած
նամակագրութեան
մասին:
Առկայ
սկզբնաղբիւրները
ճանաչում
են
միայն
մէկ
Աբրահամ
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսի:
Նա
Տարօնի
եպիսկոպոսի
պաշտօնում
փոխարինել
է
Մերշապուհ
(
Ներշապուհ
)
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսին,
որը
Զ
դ.
կէսի
յայտնի
գործիչ
էր՝
Ներսէս
Բագրեւանդեցի
կաթողիկոսի
(548-557
թթ.
)
կարեւորագոյն
գործերի
մասնակիցը:
Մերշապուհին
յաջորդած
Աբրահամի
անունն
արձանագրուած
է
Յովհաննէս
Գաբեղենացի
կաթողիկոսի
(557-574
թթ.
)
՝
Աղուանք
եւ
Սիւնիք
ուղարկուած
յայտնի
նամակներում,
որոնք
թուագրւում
են
մօտաւորապէս
568
թ.:
Թովմա
Արծրունին
մի
առիթով
յիշատակում
է
Մաշտոցի
եւ
Սահակ
Պարթեւի
աշակերտ
ոմն
Աբրահամ
Մամիկոնեան
եպիսկոպոսի:
Ձեռագրերում
Աբրահամին
վերագրուած
է
եւս
մի
երկ՝
Թուղթ
Աբրահամու
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսի
առ
Վաչագան
արքայ
Աղուանից.
Պատմութիւն
վասն
ժողովոյն
Եպեսոսի,
որ
եղեւ
ի
ժամանակս
Թէոդոսի
Փոքու
վասն
ամբարշտին
Նեստորի
վերատառութեամբ,
որը
հաստատապէս
համարւում
է
Է
դ.
ստեղծուած
(
ամենայն
հաւանականութեամբ,
Վրթանէս
Քերթողի
հեղինակութեամբ
):
Այնուամենայնիւ,
բանասէրները
հակուած
չեն
մերժել
ստորեւ
ներկայացուած
երկի
վաւերականութիւնը՝
իբրեւ
Զ
դ.
ստեղծագործութեան:
Ըստ
հ.
Ն.
Ակինեանի՝
«
թէ
հատուածս
Աբրահամ
եպիսկոպոսի
գրչէն
է,
չեմ
ուզեր
կասկածի
ենթարկել:
Բայց
չկայ
որ
եւ
է
կռուան
գրուածքս
«
թուղթ
»
նկատելու
համար
եւ
«
թուղթս
»
Վաչական
թագաւորի
ուղարկուած
ըլլալու
համար
»:
Նկատենք,
որ
սոյն
երկի
վաւերականութիւնը
մինչեւ
վերջ
պնդելու
դէպքում
պէտք
է
նաեւ
ենթադրել,
որ
եղել
է
մէկ
ուրիշ
Աբրահամ
եպիսկոպոս,
որն
աթոռակալել
է
Մերշապուհ
եպիսկոպոսից
առաջ՝
Զ
դ.
սկզբում:
Աղբիւրագիտական
տեսակէտից
անհրաժեշտ
է
նշել,
որ
Աբրահամի
Թղթի
կամ
Կանոնների
ենթագլուխների
վերնագրերը,
ամենայն
հաւանականութեամբ,
աւելացուած
են
Կանոնագրքի
ամենավաղ
ժողովածոն
(
որն
ունեցել
է
24
կանոնախումբ
)
կազմող
Յովհաննէս
Օձնեցի
կաթողիկոսի
կողմից,
ճիշտ
այնպէս,
ինչպէս
դա
արուել
է
ուրիշ
կանոնախմբերի
համար:
Ուսումնասիրողներից
որեւէ
մէկը
չի
կասկածում,
որ
Մովսէս
Դասխուրանցին
կամ
նրա
մի
նախորդն
է
Աբրահամի
երկի
բնագիրն
ընդօրինակել
Կանոնագրքից,
ոչ
թէ՝
հակառակը:
Դա
նշանակում
է,
որ
անհրաժեշտ
է
որոշ
վերապահումով
մօտենալ
նաեւ
Թուղթ
վասն
ննջեցելոց
վերտառութեանը,
որին
հանդիպում
ենք
միայն
Պատմութիւն
Աղուանից
ում:
Ձեռագրերի
մանրակրկիտ
քննութեամբ
Վազգէն
Յակոբեանը
պարզաբանել
է,
որ
Կանոնագրքի
շուրջ
200
օրինակների՝
մեզ
հասած
երկու
ձեռագրախմբերը
ծագում
են
Ժ
դ.
վերջում
(992-997
թթ.
միջեւ
)
կազմուած
ընդհանուր
մայր
տարբերակից,
որն
ունեցել
է
40
կանոնախումբ:
Նրանից
են
ծագում
Հայոց
կանոնագրքի
հնագոյն
երկու
ձեռագրերը՝
A
գրչագիրը՝
արտագրուած
1098
թ.
(
Նոր
Ջուղայի
ձեռագիր
),
եւ
B
գրչագիրը՝
արտագրուած
ԺԳ
դ.
։
Դրանցից
կատարուած
տասնեակ
ընդօրինակութիւնները
կազմում
են
Հայոց
կանոնագրքի
ձեռագրերի
Ա
խումբը:
Ժ
դ.
վերջի
այդ
տարբերակից
են
արտագրուել
նաեւ
Հայոց
կանոնագրքի
ձեռագրերի
Բ
խմբի
երեք
ենթախմբերի
մայր
գրչագրերը:
Դրանցից
ոչ
մէկը
մեզ
չի
հասել,
ուստի
Բ
խմբի
մայր
օրինակի
ընթերցումների
մասին
պատկերացում
կազմելու
համար
անհրաժեշտ
է
նախապէս
վերականգնել
բոլոր
երեք
ենթախմբերի
ձեռագրերի
մայր
գրչագրերի
ընթերցումները:
Կատարելով
այդ
աշխատանքը
(
Վ.
Յակոբեանի
համեմատական
աշխատանքի
օգնութեամբ
)
՝
ենթախմբերը
պայմանականօրէն
նշանակել
ենք՝
K
a
(
acdkmpsv
ձեռագրեր՝
ԺԶ
-
ԺԷ
դդ.
),
K
b
(
befgq
ձեռագրեր՝
ԺԶ
-
ԺԸ
դդ.
)
եւ
K
r
(
hloru
ձեռագրեր՝
ԺԷ
դ.
):
Ընդհանուր
առմամբ,
Վ.
Յակոբեանի
մանրակրկիտ
աշխատանքի
շնորհիւ,
իւրաքանչիւր
ենթախմբի
նախնական
ընթերցումների
վերհանումը
լուրջ
խնդիրներ
չի
յարուցում,
նոյն
կերպ
նաեւ
(
դրանից
յետոյ
)
՝
Ա
եւ
Բ
խմբերի
մայր
տարբերակի
ընթերցումների
վերհանումը
(
կանոնագրքային
ընդհանուր
ընթերցումները
նշանակում
ենք՝
K=ABK
abr
):
Որոշ
կասկածելի
դէպքերում
ընթերցողն
կարող
է
հետեւել
Վ.
Յակոբեանի
քննական
-
համեմատական
հրատարակութեան
տողատակերի
մատուցած
սպառիչ
նիւթին:
Պատմութիւն
Աղուանից
ի
ձեռագրերի
երկու
խմբերի
(
a
ձեռագիր
եւ
bclr
ձեռագրեր՝
bl
եւ
cr
ենթախմբերով
)
եւ
Կանոնագրքի
ձեռագրախմբերի
ընթերցումների
համադիր
օգտագործմամբ
կազմուած
Աբրահամի
Թղթի
(
Կանոնների
)
քննական
բնագիրը
մեծ
հաւանականութեամբ
պատկերացում
է
տալիս
նրա
վեցերորդդարեան
վիճակի
մասին։
Ստորեւ
ներկայացուած
բնագրի
տողատակերում
հաշուի
չեն
առնուած
Պատմութիւն
Աղուանից
ի
երկու
տասնեակից
աւելի
մնացեալ
գրչագրերի,
ինչպէս
նաեւ
Կանոնագրքի
առանձին
ձեռագրերի
տարընթերցումները,
քանի
որ
դրանք
հաստատապէս
արտագրուել
են
կա՛մ
մեր
կողմից
օգտագործուած
ձեռագրերից
որեւէ
մէկից,
կա՛մ
կանոնագրքային
Բ
խմբի
ձեռագրախմբերի
(
վերականգնուած
)
մայր
օրինակներից,
ուստի
չեն
կարող
օգտակար
համարուել
Աբրահամի
Թղթի
ինքնագրի
վերականգնման
հարցում:
Բնագրի
տողատման
եւ
կէտադրման
խնդրում
էապէս
օգտուել
ենք
Պատմութիւն
Աղուանից
ի
համեմատական
հրատարակութեան
հեղինակ
Վ.
Առաքելեանի
եւ
Հայոց
կանոնագրքի
քննական
հրատարակութեան
հեղինակ
Վ.
Յակոբեանի
կատարած
աշխատանքից։
Ալեքսան
Յակոբեան
ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆ
1.
Հ.
Ներսէս
Ակինեան,
Մովսէս
Դասխուրանցի
(
կոչուած
Կաղանկատուացի
)
եւ
իր
Պատմութիւն
Աղուանից,
Վիեննա,
1970
։
2.
Յակոբ
Անասեան,
Հայկական
մատենագիտութիւն.
Ե
-
ԺԸ
դդ.,
հտ.
Ա,
Երեւան,
1959
։
3.
Գիրք
Թղթոց,
Երուսաղէմ,
1994
։
4.
Մովսէս
Կաղանկատուացի,
Պատմութիւն
Աղուանից
աշխարհի,
Քննական
բնագիրը
եւ
ներածութիւնը
Վարագ
Առաքելեանի,
Երեւան,
1983
։
5.
Կանոնագիրք
Հայոց,
աշխատասիրութեամբ՝
Վազգէն
Յակոբեանի,
հտ.
Ա,
Երեւան,
1968.
հտ.
Բ,
Երեւան,
1971
։
6.
Կիմ
Ղահրամանեան,
«
Պատմութիւն
Աղուանից
աշխարհի
»
երկի
աղբիւրները
(
թեկնածուական
ատենախօսութիւն
),
Երեւան,
1974
։
7.
Ասատուր
Մնացականեան,
Աղուանից
աշխարհի
գրականութեան
հարցերի
շուրջը,
Երեւան,
1966
։
8.
Ալեքսան
Յակոբեան,
Մովսէս
Կաղանկատուացու
«
Աղուանից
պատմութեան
»
ձեռագրերը,
ԲՄ,
թիւ
15,
Երեւան,
1986
։
9.
Ալեքսան
Յակոբեան,
«
Վաչագանի
վէպ
»-
ը
եւ
Արշակունեաց
թագաւորութեան
խնդիրը
Դ
-
Զ
դարերի
Աղուանքում,
ՀԱ,
Վիեննա,
2003
։
10.
Հ.
Բարսեղ
Սարգիսեան,
Աբրահամ
Մամիկոնէից
եպիսկոպոսն
եւ
իւր
առ
Վաչագան
գրած
թուղթն,
Վենետիկ
-
Ս.
Ղազար,
1899
։
11.
Հենրիկ
Սւազեան,
Մովսէս
Կաղանկատուացու
«
Աղուանից
պատմութեան
»
աղբիւրները,
ՊԲՀ,
Երեւան,
1972,
թիւ
2
։
12.
The
History
of
the
Caucasian
Albanians
by
Movs
ռ
s
Dasxuranci.
Translated
by
C.
J.
F.
Dowsett,
London,
1961.
ՏԱՌԱՆԻՇԵՐ
ԲԱՂԴԱՏՈՒԱԾ
ՁԵՌԱԳՐԵՐԻ
ԵՒ
ՀԱՄԱՌՕՏԱԳՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ
a
-
ՄՄ
ձեռ.
թիւ
1531,
ժամանակ՝
1289
թ.
b
-
ՄՄ
ձեռ.
թիւ
1725,
ժամանակ՝
1675
թ.
c
-
ՄՄ
ձեռ.
թիւ
2561,
ժամանակ՝
1664
թ.
l
-
Ռուսաստանի
Գիտութիւնների
ակադեմիայի
Արեւելագիտութեան
ինստիտուտի
Ս.
-
Պետերբուրգի
բաժանմունքի
գրադարանի
հայերէն
ձեռագրերի
հաւաքածոյ,
թիւ
C
59,
ժամանակ՝
1678
թ.
r
-
Բրիտանական
թանգարանի
թիւ
Or
5261,
ժամանակ՝
ԺԷ
դ.
A
-
Նոր
Ջուղայի
ձեռ.
թիւ
131
(
ՄՄ
լուսանկարների
հաւաքածոյ,
թիւ
203),
ժամանակ՝
1098
թ.
B
-
ՄՄ
ձեռ.
թիւ
6409,
ժամանակ՝
ԺԳ
դ.
K
a,
K
b,
K
r
-
Հայոց
կանոնագրքի
Բ
խմբի
ձեռագրախմբերի
վերականգնուած
մայր
օրինակների
ընթերցումներ
(
ըստ
Վազգէն
Յակոբեանի
համեմատած
նիւթի
)
K
ճ
-
Երեք
Ճառընտիրների
ընթերցումները՝
ըստ
հետեւեալ
ձեռագրացուցակների
տրամադրած
նիւթի՝
Մայր
ցուցակ
հայերէն
ձեռագրաց
Երուսաղէմի
Սրբոց
Յակոբեանց
վանքի,
Ա
հտ.,
կազմեց
Ա.
արքեպս.
Սիւրմէեան,
Վենետիկ
-
Ս.
Ղազար,
1948
(
ձեռ.
թիւ
1)
Մայր
ցուցակ
հայերէն
ձեռագրաց
Մատենադարանին
Մխիթարեանց
ի
Վենետիկ,
հտ.
Բ,
Վենետիկ
-
Ս.
Ղազար,
1924
(
ձեռ.
թիւ
202,
300)