Աղաւնիները

Հեղինակ
ԲԱՇԱԼԵԱՆ ԼԵՒՈՆ (1868-1943)  

Բաժին
Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Դիտել

ԱՂԱՒՆԻՆԵՐԸ

(ՆՈՐԱՎԷՊ )

Ա.
       Երեք ծերունիներ էին ասոնք ու անյիշատակ ժամանակներէ ի վեր կը բնակէին գիւղին մէկ ծայրը, այն մինաւորիկ հին տունը որուն կարմիր գոյնը բորբոսած բալի երանգներ առած էր հիմա։ Փեղկերը գոց էին միշտ, ու յարաժամ գոց նաեւ յաղթական դուռը իր երկաթեայ խոշոր գամերով ու մեծազանգուած չախչախով. - դուռ ու պատուհան վերջին մնացորդները հին բարքերու եւ հին ժամանակներու, երբ կեանքը ՝ տան մէջ արգելափակ՝ դուրս նայելու կը վախնար, մինչ հիմա դուրս կը պոռթկայ անոնցմէ։
       Ծերունիները այդ տանը յարմար բնակիչներն էին, ամէնէն պատշաճ նկարն այդ շրջանակին։ Ո՞րչափ ատենէ ի վեր կը բնակէին հոն, ի՞նչ կ’ընէին, ինչո՞վ կ’ապրէին. մութ խնդիրներ զորս ամէն ոք ուզած կերպովը մեկնել կը ջանար ու չէր յաջողեր։
       Կիրակիէ կիրակի կը տեսնէին զիրենք փողոցը։ Նախ տանը էրիկմարդը, երկար սեւ ճիւպպէ մը հագած որուն մէջ կը կորսուէր իր կունտուկլոր հասակը, մինչեւ ականջներուն կէսը ծածկած իր ֆէսով որուն հնաւուրց անխախտ ձեւը՝ փայտեայ կաղապարի մը օժանդակութիւնը կը մատնէր. ոտքերը մէսթ ու կաշիէ լայն կալօշ՝ քառակուսի ծայրով։ Ձեռքը ունէր միշտ երկայն համրիչ մը, դեղին սաթէ գնդակներով եւ սատափէ խաչելութեամբ մը։ Թեւին տակ հաստ հովանոց մը։ Իր թոմթռկած այտերը կը կախուէին երկու քովէն, եփած հողի գոյն առած, իրարու վրայ բարդուող խորշոմներով։ Աչքը, խռուացեալ գորշ յօնքերուն տակ կորսուած, կը պահէր ծանր ու դաժան արտայայտութիւն մը։ Ճերմակ առատ պեխերը, երկու կողմէն վար դարձած, կիսաբոլորակ մը կը ձեւացնէին իր հաստ շրթունքներուն վրայ։
       Ինք առջեւէն կ’երթար, ետին ձգած իր երկու քոյրերը, երկու կոկիկ պառաւներ, իրարու քիթէն ինկած, երկուքն ալ պարզ ու վայելուչ կերպով հագուած, - սեւ շրջազգեստ, գլուխնին քօղք մը ձգած, կռնակին սեւ շալ մը։
       Ու սրտայոյզ բան մը կար այդ երեք ծերունիներուն անցքին մէջ, կամացուկ քալելով տուներուն տակէն, ամէն քայլի ուշադրութիւն ընելով իրենց կոխած տեղին, միեւնոյն հեռաւորութիւնը պահելով միշտ իրարմէ, կարելի եղածին չափ թեթեւ կոխելով գետնին վրայ՝ ուշադրութիւն չհրաւիրելու ակներեւ փափաքով մը, առանց իրենց չորս դին նայելու։ Անցորդները պատկառանքով կը դիտէին այդ կորաքամակ ծերունիներուն անցնիլը, գլուխնին վայրահակ, իբրեւ թէ հողը դէպի իրեն քաշէր զիրենք։ Փողոցին մէջ այդ խումբը տարօրինակ տպաւորութիւն մը կը թողուր, հին թանգարանի մը պատէն վար առնուած ու կենդանացած պատկերի մը տպաւորութիւնը, վերկենցաղում մը անհետացած սերունդի մը, մոռցուած բարքերու, սովորութիւններու, տարազներու, տեսակ մը յարութիւն վաղնջուց քաղաքակրթութեան մը։
       Եկեղեցիին մէջ իրենց տեղը անխախտ էր։ Ժամկոչը ծերունիին ձեռքէն կ’առնէր հովանոցը ու կալօշները կը հանէր, ու մինտէր մը առած, նոյն մինտէրը տարիներէ ի վեր, կը տեղաւորէր զանի աջակողմի գաւիթին անկիւնը։ Կիները վերնատունը կ’ելլէին, տոտիկ տոտիկ, աղմուկ չհանելու ծայրայեղ մտատանջութեամբ մը, կանթեղին մէջ իւղ լեցնել կուտային՝ դրամը կամացուկ մը սահեցնելով ժամկոչին ձեռքը, առանց ուրիշէ տեսնուելու, եւ կ’երթային վանդակին առջեւ ծնրադրել իրենց մինտէրներուն վրայ։
       Վերադարձը նոյն կանոնաւորութեամբ տեղի կ’ունենար։ Ժամուն դուռը կեցող աղքատները վստահ էին որ երեքէն ալ զատ զատ պիտի ստանան իրենց կիրակնօրեայ բաժը։
       * * *

       Երբ երկաթագամ խոշոր դուռը իրենց վրայ կը փակուէր դղրդումով, արտաքին կեանքը կը դադրէր իրենց համար։ Մասնաւոր աշխարհ մը կը սկսէր հոն իրենց առջեւ, երկիւղածութեամբ, լռութեամբ, աղօթքով, անէացմամբ շինուած կեանք մը, որուն հեռաւոր արձագանգները հազիւ երբեմն երբեմն դուրս կ’ելլէին եւ գիւղին մէջ բերնէ բերան կը պտըտէին։
       Ամբողջ գիւղը գիտէր սակայն թէ տանը մէջ աղաւնետուն մը կար, պարտէզին վրայ նայող պատշգամի մը քովը, եւ թէ ծերունին առաւօտէն մինչեւ իրիկուն իր աղաւնիներուն հոգերովը զբաղած էր։
       Այս սէրը մէկէն ի մէկ եկեր էր ծերունիին, իր կեանքին վերջին տարիներուն։ Օր մը երկու աղաւնի թռելով ներս մտեր էին տանը պարտէզին վրայ նայող մէկ պատուհանէն, ու հոն մնացեր էին, ա՛լ չուզելով մեկնիլ։ Այդ տանը խորին հանդարտութի՞ւնը հրապուրեր էր զիրենք, ուղեկորոյս մոլորեալնե՞ր էին։ Սա իրաւ է որ պատուհանին մէկ անկիւնը թառեր ու ալ անկից չէին բաժնուեր։ Ծերունին, աւելորդապաշտութեամբ մը, պահեր էր զանոնք, ու քիչ քիչ անոնց համար սրտին խորը սէր մը սկսեր էր որ հիմակ իր ամբողջ կեանքը կը լեցնէր։
       Այդ սէրը՝ աւերակներու մէջ բուսնող առոյգ տունկի մը ծլարձակումը եւ փթթինազարդութիւնը ունեցեր էր տակաւ։ Ամուսնացած ու զաւկի տէր, կինն ու մէկ հատիկ զաւակն ալ տարիքէն առաջ մեռեր էին, ու իր սիրտը, ամէն աղապատանքէ զուրկ, թափուր ու ամայի կը մնար, երբ այդ ճերմակ ու փափուկ թռչունները եկեր էին իրենց գիրգ ու անուշակ անմեղութիւնն ու զուարթութիւնը բերել իրեն, - գոգցես հոգիները իր անհետացած սիրելիներուն։
       Քիչ քիչ իր կեանքին միակ զբաղումը, միակ մտածումը, միակ նպատակը այդ աղաւնիներն էին եղեր, որոնք տարուէ տարի կը շատնային։ Առտուն կանուխ անոնց քովն էր, անոնց ուտելիքին ու խմելիքին կը հսկէր, աղաւնետունը կը մաքրէր, կը զարդարէր, անոր բաժանումներ կ’աւելցնէր։ Մարդուն եւ անասուններուն միջեւ ընտանութիւնը կը շատնար։ Խմբովին կուգային թառիլ անոր գլխուն, ուսերուն, թեւերուն վրայ, իրենց վարդագոյն բերնովը անոր շրթունքէն կտցելով իրենց ուտեստը, անոր ձեռքերէն առկախուկ։ Ու ինք, թռչուններէն պաշարուած, անոնց մէջ կորսուած, սիրտը կ’ուռէր հրճուանքէն, իր նայուածքը ա՛լ կը կորսնցնէր իր հինաւուրց ու դժգոհ մարդու խիստ ու դժնէ արտայայտութիւնը, թաց խանդաղատանքով մը լենալով։

       * * *

       Գիշեր մը ծերունին ընդոստ արթնցաւ խուլ շշուկէ մը որուն անմիջապէս յաջորդեցին ճարճատիւններ։ Մուխի հոտ մը կը սկսէր ծաւալիլ սենեակին մէջ։ Հասկցաւ վտանգը, ցատքեց ելաւ անկողնէն, աճապարանքով հագուեցաւ կիսովին, եւ սենեակէն դուրս նետուեցաւ։ Մուխը, թանձր յորձանքներով, պատեր էր չորս դին։ Իր երկու քոյրերն ալ, արթնցած ու հագուած, դէպ իրեն կուգային խելայեղ։ Վարի յարկէն ճարճատիւնները կը շատնային, եւ հրդեհին լոյսը պոռթկաց յանկարծ, հին ու չոր տախտակներէն դէպի վեր գալարելով։
       - Ամա՜ն Աստուած, փախի՛նք, ըսաւ փոքր քոյրը, մէջը պիտի էրինք։
       Կրակը կը սպառնար քիչ ատենէն սադուղը հասնիլ եւ վերի յարկին ու դրան մէջտեղ ո եւ է հաղորդակցութիւն կտրել։
       - Ա՜խ, ըսաւ մեծ քոյրը հեծեծանքով, ամա՜ն ախպար, սնտո՜ւկս, սնտո՜ւկս։
       Ծերունին պահ մը կեցաւ, յետոյ մուխին մէջ անյայտ եղաւ, պոռալով.
       - Դուք վար իջէք, ես ետեւնուդ կը հասնիմ։
       Դէպի իր մեծ քրոջը սենեակը կ’երթար վազն ի վազ, երբ մէկէն իր ընթացքը փոխեց եւ շնչասպառ երթալով պարտէզին վրայ նայող մեծ սենեակը, աղաւնետան քով վազեց։ Աղաւնիները ամէնքն ալ ելեր արթնցեր էին, իրենց թառերուն վրայ կանգնած, զահանդեալ, սարսուռ մը վազելով իրենց ճերմակ փայլուն կրնակէն վար, իրենց անասունի բնազդովը վտանգը զգացած, առանց կարենալու որոշել թէ ո՛ւսկից պիտի գար ան։ Ծերունին պատուհանին վարագոյրը քաշեց պատռեց, գետինը փռեց, մէկիկ մէկիկ առաւ թռչունները, փայփայական խօսքեր ուղղելով անոնց եւ լաթին վրայ դնելով։ Մուխը հիմա սենեակը կուգար կը լեցնէր ու վտանգը վայրկեանէ վայրկեան զարհուրելի սպառնալիք մը կը դառնար։ Պէտք էր աճապարել. Ծերունին լաթին չորս կողմէն վերցնելով ձեռքն առաւ եւ սկսաւ խենդի պէս սանդուղներէն վար վազել։
       Հազիւ տանը դուռը հասած էր, բոցերը կը պաշարէին սանդուղը։
       Տունը հիմա չորս կողմէն կը վառէր, չոր ռէտինի մը պէս, իրեն հետ մոխիր դարձնելով ինչ որ տարիներէ ի վեր սերունդներ դիզեր էին հոն, պերճանքի առարկաներու, կահերու եւ անօթներու ամբողջ հաւաքածոյ մը։
       Երկու պառաւները լալագին աչքերով կը դիտէին այս փճացումը իրենց ամբողջ ստացուածքին եւ այն տանը ուր տարիներէ ի վեր կ’անցնէր իրենց խաղաղիկ կեանքը։
       - Ա՜խ, սնտո՜ւկս, սնտո՜ւկս, կը հեկեկար մերթ ընդ մերթ մեծ քոյրը։
       Ծերունին անտարբերութեամբ կը դիտէր տեսարանը։ Ի՜նչ փոյթ եթէ մէկ վայրկեանի մէջ կը քայքայուէր իր ամբողջ հարստութիւնը եւ ծերութեան օրերուն հանգիստը։
       Իր աղաւնիները ազատա՜ծ էին։
       Եւ խենդ հրճուանքով կը համբուրէր թռչուններուն գլուխները, գգուելով շոյելով զանոնք։ Յետոյ ուզեց մէկիկ մէկիկ համրել զանոնք, եւ յանկարծ ցաւագին ա՜խ մը արձակեց։ Աղաւնիներէն մին պակաս էր։
      
Բ.

       Աղէտքին յաջորդ օրը եւ հետեւեալ օրերը շարունակ, ծերունին կը տեսնուէր միշտ որ իր տանը մոխրակոյտին մէջ ման կուգար թափառական, ձեռքի գաւազանովը շարունակ խառնելով մոխիրները։ Առջի բերան կարծուեցաւ թէ հալած ոսկիի կամ արծաթի հետքեր կը փնտռէր, բայց իր տարօրինակ կերպերն ու վարմունքը քիչ քիչ սկսան ուշադրութիւն գրաւել։ Առջի կոկիկ հագուած մարդը չէր, որուն խիստ նայուածքը պատկառանք կ’ազդէր ամէնուն։ Անվստահ, երերուն քալուածք մը ունէր, հագուստները խառնափնդոր, եւ միամիտ ժպիտ մը կար միշտ շրթունքին վրայ։ Աչքը տարտամ ու անորոշ արտայայտութիւն մը առած էր, կենդանութենէ ու իմացականութենէ զուրկ, ստուերով լեցուն։ Օր մըն ալ համարձակեր էին հարցնել իրեն թէ ի՞նչ կը փնտռէր այդպէս շարունակ։
       - Թռչուններէս մին չեմ գիտեր ի՛նչպէս կորսուեր է ան գիշերը, պատասխաներ էր միամտութեամբ. կը փնտռեմ որ թերեւս կը գտնամ մոխիրներուն տակէն։

(«Հայրենիք», 16 Յունուար 1893,
“Մուրճ”, Յունիս 1902).