ԿԱՂԱՆԴՉԷՔԸ
(ԿԱՂԱՆԴԻ
ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ)
Ճակատը
ապակիին
կրթնցուցած,
ձեռքերը
գրպանը,
Յակոբ
կը
դիտէր
անձրեւին
սեղմ
ու
բարակ
գիծերն
որոնք
անդադար
կ’իջնէին,
կտրուկ,
շեղակի։
Հովը
երբեմն
կը
տարտղնէր
անոնց
կանոնաւոր
շարքը,
մառախուղի
փոշիի
պէս
տարուբերելով,
օդին
մէջ
տարտամ
պարոյթներ
ու
խառնակ
ուրուանկարներ
ձեւացնելով
անոնցմով։
Իր
միտքն
ալ
այդ
տարուբեման
ու
խառնակութեան
մէջ
էր,
կէս
ժամէ
ի
վեր
որ
հոն
կեցած
կը
մտածէր
նոյն
գիշերը
ընելիքին
վրայ։
Գաւառէն
Պոլիս
եկած
էր,
եւ
երեք
տարիէ
ի
վեր
կ’աշակերտէր
Իրաւագիտական
Վարժարանին։
Կէտիկ
Փաշայի
մէկ
անկիւնը
վարձած
էր
համեստ
խանութպանի
մը
տան
մէջ
այդ
սենեակը,
ուր
կ’ապրէր
իր
յոյսերուն
եւ
զրկանքներուն
հետ։
Զրկանքները
յոյսերէն
աւելի
իրական
էին։
Մէկ
քանի
մանր
մունր
դասերէ
զորս
կրցած
էր
գտնել,
հազիւ
հազ
պէտք
եղածը
կը
վաստկէր
անօթութենէ
ու
ցրտէ
չմեռնելու
համար։
Մնաց
որ,
այն
ամուր
հոգիներէն
մին
էր
որոնք
տառապանքին
մէջ
կը
մխուին
ու
նոր
ուժ
կը
քաղեն
անկից՝
շարունակելու
իրենց
ճամբան։
Եթէ
անդորրութեան
ու
խաղաղացման
վայրկեաններ
ունէր,
իր
դրացիներուն
այցելութեան
գացած
իրիկուններն
էին
անոնք։
Տանտէրը,
Գէորգ
աղան,
աղէկուկ
ու
լռին
մարդ
մըն
էր
որ
դարբնութիւն
կ’ընէր։
Կինը
մեռած
էր,
երեք
զաւակ
թողլով
իրեն.
երկու
պզտիկները
մանչ
էին,
տասը
եւ
ութը
տարեկան.
առջինեկը,
Աղաւնին,
արդէն
հասուկ
կը
սեպուէր,
քսանը
անցած
թերեւս։
Ինքն
էր
տունը
դարձնողը,
եւ
պզտիկներուն
զգալի
ընել
չէր
տար
մօր
պակասը։
Յակոբ
յաճախ
կ’երթար
այդ
տունը.
դարբինը
շատ
կը
յարգէր
զինքը
եւ
միշտ
խօսք
մը
կը
գտնէր
իրեն
հետ.
“Ըսած
խօսքէն
համ
մը
կ’առնես,
բան
մը
կը
սորվիս”,
կ’ըսէր
միշտ
Գէորգ
աղան։
Պզտիկները
անկիւն
մը
կը
խաղային,
իսկ
Աղաւնի
անընդհատ
կար
կը
կարէր
դուրսի
համար,
աշխատելով
լեցնել
տանը
պէտքերը
որոնց
չէր
հասներ
հայրը
իր
աննշան
աւուրչէքով։
Ինքը
խօսքի
չէր
խառնուեր
շատ.
երբեմն
իր
խոշոր,
վճիտ
աչքերը
կը
վերցնէր
Յակոբի
վրայ,
ու
անմիջապէս
վար
կ’առնէր,
շարունակելով
իր
կարը։
Յակոբ
իր
գրգռուած
ջիղերուն
հանդարտութիւնը
կը
գտնէր
այդ
տեղ.
դարբինը
կը
յարգէր,
պզտիկները
կը
սիրէր,
ու
կը
հիանար
մանկամարդ
աղջկանը
վրայ,
անոր
պայծառ
համբերատարութեանը
ու
աննուաճելի
անխռովութեանը
վրայ։
Անձրեւին
անդուլ
վայրէջքը
կը
դիտէր
միշտ,
կարծես
իբնոսացած։
Այն
իրիկունը
Կաղանդ
էր,
իրեն
հոգը
չէր
թէ
ի՞նչպէս
պիտի
անցընէր
զայն,
այդպէս
գրպանը
պարապ,
բայց
ի՞նչ
պիտի
ընէին
իր
դրացիները։
Գէորգ
աղան
տասն
եւ
հինգ
օրէ
ի
վեր
հիւանդ
պառկած
էր,
եւ
Յակոբ
շատ
աղէկ
գիտէր
որ
Աղաւնի
հազիւ
հազ
կը
հասնէր
անոր
ապուր
մը
եւ
իրենց
չոր
հաց
ճարելու։
Պզտիկները,
ի՞նչ
պիտի
ըլլային
պզտիկները
առանց
պտուղի,
ու
մանաւանդ
Աղաւնիի
սիրտը
ի՜նչքան
պիտի
արիւնէր
անոնց
առջեւ
մէկ
մէկ
ափ
պտուղ
դնել
չկարենալուն
համար։
Իր
վիճակն
ալ
շատ
գէշ
էր.
ամսականները
կանխիկ
առած
եւ
բարեկամներուն
պարտք
ըրած
էր
ձմրան
հագուստ
առնելու
համար,
եւ
հինգ
վեց
օրէ
ի
վեր
պանիր
հացով
կ’անցընէր։
Պէտք
էր
սակայն
բան
մը
ընել,
գոնէ
պզտիկ
տոպրակ
մը
պտուղ
տանիլ
պզտիկներուն։
Ո՞ւսկից
դրամ
գտնէր,
բոլոր
բարեկամներուն
պարտք
ունէր,
ու
անոնք
ալ
ունեւորներ
չէին։
Մէկ
քանի
վայրկեանէ
ի
վեր
գաղափար
մը
մտքին
մէջ
կը
պտուտքէր։
Յանկարծ,
աճապարանքով,
գրասեղանին
վրայէն
հինգ
վեց
կտոր
գիրք
առաւ,
թեւին
տակը
դրաւ
եւ
սանդուղէն
վազն
ի
վազ
վար
իջնելով
դուրս
ելաւ։
*
*
*
Մութը
կոխած
էր
երբոր
Յակոբ,
վերարկուին
տակ
ծրար
մը
ծածկած,
Գէորգ
աղային
դուռը
զարկաւ։
Մութին
մէջ
Աղաւնի
եկաւ
դուռը
բացաւ.
Յակոբ,
անդաստակին
մէկ
անկիւնը
կամացուկ
մը
սահեցնելով
իր
ծրարը,
քովի
սենեակը
անցաւ
անմիջապէս,
ուրախ
ձայնով
մը
գոչելով.
-
Շնորհաւոր
Կաղընդ
եւ
բարի
տարի.
ամէն
տարի
բարով
հասնիք։
-
Շնորհակալ
եմ
որ
մեզի
չմոռցաք,
միւսիւ
Յակոբ,
պատասխանեց
Աղաւնի
բռնազբօսիկ
ժպիտով
մը։
Սրահին
մէջ,
բազմոցին
մէկ
անկիւնը,
երկու
պզտիկները
կծկտած
էին,
լուռ,
իրենց
աչքերուն
մէջ
մեծ
մարդու
տխրութեամբ
մը,
մտիկ
ընելով
երգիոնակի
զուարթ
խազերուն
որոնք
կը
հասնէին
դուրսէն,
հեռուէն։
Բազմոցին
միւս
անկիւնը
կարի
կողով
մը
կար։
Մերկ
սենեակին
մէջտեղը
կրակարանի
մը
վրայ
ածուխի
մէկ
քանի
կտորներ
յամրաբար
կը
մոխրանային։
Սեղանի
մը
վրայ
լամբար
մը
աղօտ
կերպով
կը
լուսաւորէր
այս
տեսարանը։
Յակոբ
գնաց
պզտիկներուն
քով
նստաւ,
մինչդեռ
Աղաւնի,
ի՛նչ
ընելիքը
չգիտցողի
պէս,
սենեակին
մէջ
մէյ
մը
ասդին
կ’երթար
մէյ
մը
անդին,
աթոռ
մը
մէկ
տեղէն
վերցնելով
միւս
տեղը
դնելով,
վառարանին
մարմրող
ածուխները
տակնուվրայ
ընելով,
լամբարին
պատրոյգը
բարձրացնելով։
-
Ի՞նչպէս
եղաւ
Գէորգ
աղան,
հարցուց
Յակոբ։
-
Ինչ
է
նէ
անանկ
է,
առտուընէ
մինչեւ
իրիկուն
կը
տքայ
կոր։
-
Դո՞ւք
ինչպէս
էք,
Օրիորդ
Աղաւնի։
-
Էհ,
ի՞նչ
պիտի
ըլլանք,
կ’երթանք
կոր։
Լռութիւնը
տիրեց
նորէն,
ծանր,
խռովիչ։
Աղաւնի
կը
պտըտկէր
միշտ
սենեակին
մէջ,
մինչդեռ
Յակոբ
նստած
տեղը
կ’երերտկար։
Մէկէն
ի
մէկ,
ոտքի
ելաւ։
-
Օրիորդ
Աղաւնի,
թոթովեց,
իրաւ
որ,
չեմ
համարձակիր
կոր…
դրացիի
պարտականութիւն…
հոգ
չէ…
պզտիկներուն
համար…
Ու
յանկարծ
սենեակէն
դուրս
ցատքեց,
չիմանալով
Աղաւնիի
“Ո՞ւր
կ’երթաք
կոր”ը,
գնաց
դրանը
քովէն
առաւ
տոպրակը
եւ
բերաւ
բազմոցին
վրայ
պարպեց
ընդոստ
շարժումով
մը։
Խնձորներ,
թուզեր,
կաղիններ,
չամիչներ,
ընկոյզներ
խառն
ի
խուռն
թափեցան։
-
Կերէ՛ք,
տղաք,
ձեզի
համար
է,
ըսաւ
երիտասարդը
ձայնով
մը
զոր
ի
զուր
կը
ջանար
ամուր
պահել։
Պզտիկները
ուրախութեան
աղաղակներով
անոնց
վրայ
նետուեցան։
Յակոբ,
իբր
թէ
անոնց
հրճուանքը
դիտելու
զբաղած,
գլուխը
անդին
չէր
դարձներ։
-
Ա՜խ,
ի՞նչ
է
աս,
միւսիւ
Յակոբ,
կը
վայլէ՞,
ըսաւ
Աղաւնի
յուզուած
ձայնով
մը…
աս
ի՜նչ
ձանձրութիւն…
կ’ամչցունէք
կոր
մեզի…
շատ
շնորհակալ
ենք…
ամա
…
ամա…
-
Աստուծոյ
սիրուն,
օրիորդ
Աղաւնի,
խօսքը
մի
ընէք,
չէ
նէ
հիմա
կ’ելլամ
կ’երթամ։
Ըրածս
մեծ
բան
մը
չէ,
խօսքը
անգամ
չարժեր.
մեղք
են,
չօճուխները
թող
քիչ
մը
խնդան,
ասանկ
իրիկուն
է։
Եւ
իրաւ
պզտիկներուն
ուրախութիւնը
տեսնելիք
բան
էր։
Նարինջները,
խնձորները
ձեռուընին
առած՝
սենեակին
մէջ
կը
վազվռտէին՝
գետինը
թափած
ընկոյզներն
ու
կաղինները
ժողվելու։
Իրենց
բերկրանքը
անօրինակ
խանդաղատանքվ
մը
կը
լեցնէր
մանկամարդ
աղջիկը
որ,
այտերը
կարմրած,
աչքերը
արցունքով
լեցուն,
-
Ա՜խ,
միւսիւ
Յակոբ,
ի՞նչպէս
շնորհակալ
ըլլամ
ձեզի,
կը
շարունակէր։
Մենծ
աղբօր
մը
ըրածը
ըրիք։
Ըրածնիդ
չի
պիտի
մոռնամ։
Յետոյ
տխուր
շեշտով
մը,
-
Ամչցուցիք
մեզի,
հառաչեց։
Մենք
ալ
պէտք
էր
քի
բան
մը
ընէինք
ձեզի,
ամա,
գիտէ՛ք
ա…
ի՞նչ
կաղընդչէք
կրնամ
ընել
ձեզի։
Իր
սիրուն
գլուխը
երկու
ձեռքերուն
մէջ
առաւ,
ու,
այդ
շարժման
մէջ,
մազերը,
որոնք
թուլ
կապով
մը
ամփոփուած
էին,
քակուեցան
ուսերն
ի
վար
ինկան
ծալ
ծալ,
կոհակաւէտ
սեւ
խոպոպներու
յորդութեամբ
մը։
Աղաւնի
զանոնք
աշխուժիւ
ժողված
ատեն,
անոնց
վրայ
զգաց
Յակոբի
տարփոտ
ու
գորովալիր
նայուածքին
տաքութիւնը,
ու,
մէկէն
ի
մէկ,
իր
կարի
կողովին
մէջէն
մկրատ
մը
առնելով,
անոնցմէ
փունջ
մը
կտրեց
ու
երիտասարդին
երկնցնելով,
վեհերոտ
դողդոջուն
շարժումսով
մը,
-
Կ’ուզէ՞ք,
ըսաւ,
աս
ալ
թող
իմ
կաղընդչէքս
ըլլայ։
(“Հայրենիք”,
1
Յունուար
1894).
