Նոր Բայազէտի գաւառ. Տեղագրութիւն։ Ա. ՈՍՏԻԿԱՆԱԿԱՆ ՇՐՋԱՆ

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

ԱՐԶԱՔԵՆՏԻ ԳԻՒՂԱԿԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆ
       Ալափարս- (62º 17' 54 " - 40º 25' 22" )- 23 դեսեատին տարածութեամբ փռուած է մի հարթութեան վրայ, որի հարաւային կողմում բարձրանում է մի բլուր, կրելով մի հին ամրոցի որմնապատեր։ Արեւելեան կողմումն էլ բղխում է մի յորդ սառնորակ աղբիւր, ջուր մատակարարելով ամբողջ գիւղին։
       Ուշագրաւ է նախ Ծիրանաւոր անուամբ մի ուխտատեղի, - մի սրբատաշ եկեղեցու կիսակործան պատեր, որոնցից մինի վրայ կարդացւում է. Եւ յորժամ եղեւ թուականիս Թորգոմեան Յ Ծ. կամաւքն Աստուծոյ խորանս … Գրիգոր իշխան…
       Սրա մօտ է մի անշուք, հին եկեղեցի ս. Վարդան անունով, ուր պահւում է 1830 թ. Մակուայ համանուն եկեղեցուց բերուած մի կլոր քար՝ աւանդութեան ասելով ներկուած ս. Վարդանի արիւնով։ Ամեն տարի Գիւտ խաչի տօնին ահագին բազմութիւն է գալիս այստեղ ուխտ։
       Մի սրբատաշ եկեղեցի էլ շինուած է 1893 թ. ս. Աստուածածնի անունով։
       Բնակիչները բոլորը հայեր են՝ Խոյից, Մակուից, Վեդիայից եւ Աւաջուղից 1830 թ. գաղթած ընդամենը 396 տուն. 1384 ար. 1305 իգ. ի միասին 2689 հոգի։ Այս գիւղացիների մէջ գաղթականութիւնը շատ տարածուած է, միայն Երեւանում 60 տնից աւելի առեւտրով պարապողներ կան։ Գաղթականութեան շնորհիւ մտաւոր զարգացումն էլ համեմատաբար բարձր է. ունին մի եկեղեցական-ծխական դպրոց։
       Պարապում են երկրագործութեամբ, այգեպանութեամբ, անասնապահութեամբ եւ արեւտրով։ Ունին 10 դ. 768 ք. սաժէն տարածութեան այգիներ, 2309 դ. 1888 ք. սաժէն վարելահող եւ 693 դ. 2228 ք. ս . արօտատեղի։
       Հռչակուած է այստեղի ցորենը։
       Գիւղացիներից շատերը պարապում են նաեւ ոչխարի մորթուց մուշտակ կարելով, որ ծախւում է մինչեւ 20 րուբլիով։
       Ամառները Երեւանից հայեր այստեղ եւս գալիս են ամառանոց։
       Բջնի. (62º 18' 50" - 40º 27' 45" ). – Տեղաւորուած է մի քարքարոտ ձորակում, որի միջով ոլորապտոյտ հոսում է Զանգու գետը։ Ահագին քարաժայռեր պատում են գիւղի արեւելեան եւ հարաւային կողմերը, եւ մերկ, սրածայր բլրակներ ձգւում հիւսիսային կողմում։ Ծորակն արեւելքից դէպի արեւմուտք հետզհետէ լայնանում է եւ շատ գեղեցիկ տեսք ստանում։ Զանգուի եզրերը պատած են մեծ մասամբ վանակատի եւ հասարակ դեղին մարմարիոնի հանքերով, որոնք արեւի ճառագայթների տակ փողփողում են։ Գիւղի արեւելեան կողմը բարձրանում է մի հինաւուրց ամրոց, իսկ հիւսիսային կողմում, բլրակի լանջին հռչակաւոր ս. Աստուածածնի վանքը ։ Գիւղական անշուք տները բռնելով հիւսիսային բլրակի եւ արեւելեան քարաժայռի լանջերը՝ այժմ կառուցւում են արեւմտեան կողմում բացուող հովտի մէջ։
       Գիւղը բռնում է 32 դ. 960 ք. ս. տարածութիւն, որից 20 դ. 1920 ք. ս. գտնւում է շինութիւնների տակ։
       Ամրոցը շինուած է գիւղի արեւելեան կողմը բարձրացող բլրի գագաթին։ Սա երեք կողմից էլ շրջապատուած է Զանգու գետով։ Չորրորդ, հիւսիսային կողմում եղել են աշտարակներ եւ միակ դուռը։ Պահլաւունեաց տոհմի այս «ամրակուռ » ամրոցը պատած է եղել հաստ պարսպով, որի մի մասը գիւղացիները քանդել են, քարերը իրենց շինութիւնների վրայ գործածելու։
       Ամրոցի մէջ կայ մի աւեր եկեղեցի, որ աւանդաբար Ս. Խաչ է կոչւում, ջրի մի աւազան եւ մի ստորերկրեայ անցք, որ իջնում է մինչեւ Զանգու գետը։ Նկատելի են տների հիմնապատեր։
       Բջնի գիւղը յիշատակւում է դեռ հինգերորդ դարի երրորդ քառորդում Ղազար Փարպեցուց իբրեւ «երեւելի գիւղ »։ Յայտնի չէ թէ ե՞րբ այս գիւղը դարձել է Պահլաւունի տան սեպհականութիւն, միայն Ժ դարի առաջին կիսում առաջին անգամ յիշատակւում է, որ Բջնիի տէր Վասակ Պահլաւունին՝ Հոլում մականուանուած՝ Դելմըկաց յարձակման միջոցին քաջաբար պատերազմել է նրանց դէմ, միայն յետոյ մի դարանակալից սպանուել է Սերկեւլի լերան վերայ քնած ժամանակ ։
       Մի կարճ միջոցից յետոյ, Վասակ Պահլաւունու որդի Գրիգոր Մագիստրոսը նոյնպէս 1043 թուին թուրքաց ասպատակութիւնների ժամանակ իւր զորքով բանակ է դրել այս Բջնու մօտ՝ Հրազդանի ափին, եւ սաստիկ պատերազմելով յաղթել է պարսից զօրքին եւ շատ իշխանների ձերբակալել, իսկ զօրքը փախցրել Պարսկաստան» ։
       Այս միջոցներին Բջնին գտնուել է բաւական բարգաւաճ դրութեան մէջ եւ քաղաք կամ բերդաքաղաք կոչուել։
       Սակայն Բագրատունեաց հարստութեան անկման ժամանակ այս քաղաքն ընկել է, որովհետեւ 1045 թուին նրա տէր Գրիգոր Մագիստրոսը յանձնել է Յունաց կայսեր եւ նրա փոխարէն ստացել Միջագէտքում գիւղեր եւ քաղաքներ։ Այնուհետեւ մինչեւ ԺԳ . դարը Բջնիի մասին ոչ մի առանձին յիշատակութիւն չկայ, միայն պարզէ, որ շրջակայ գաւառների հետ միասին սա եւս ընկել է Պարսից տիրապետութեան ներքոյ, որից 1201 թ. խլել են Զաքարէ եւ Իվանէ սպասալարները, որոնց տոհմը այնուհետեւ տիրապետել է սրան։ 1358 թուին այս տոհմից՝ Աթաբակ Շահինշահի որդի Աթաբակ Զազան պատերազմել է Պարսից Մէլիք Աշրա‎ֆի հետ, որ «Բջնի քաղաքը խլել էր, քաղաքը հիմանց քակել, շատ անուանի մարդ սրի քաշել եւ եկեղեցիները տապալել », եւ յետ է խլել Բջնին, ժողովրդին հարկից եւ ծառայութիւնից ազատ կացուցել եւ նորոգել եկեղեցին ։
       Այս վերանորոգութիւնից գրեթէ երեսուն տարի յետոյ, 1387 թուին Բջնին եւս ենթարկուել է Լանկթամուրի աւերածութեան, Իաղմուր անուն մի զօրապետ «խսարեալ զամուրն Բջնոյ էառ զնա, եւ սպան զեպիսկոպոս աշխարհին զՏէր Վանական, որ էր այր իմաստուն եւ գիտնական եկ ողորմած եւ գթած ամենայն աղքատաց ։
       120 տարուց յետոյ Բջնին յիշւում է այս՝ «աստուածաբնակ եւ անառիկ դղեակ Բջնու » երկնանման աթոռ ս. Աստուածածնի եպիսկոպոս Գրիգորի 17 տարու եւ 6 ամսուայ ընթացքում արտագրած աւետարանի յիշատակարանում 1478 թուին, որից յետոյ դարձեալ մոռացութեան է տրւում մինչեւ ԺԷ դարի սկիզբը, Ճէլալեանց ասպատակութիւնների միջոցը, երբ սրանց աւերածութիւնների պատճառով այնպիսի սոսկալի սով էր ընկել այս կողմերում, որ մինչեւ անգամ մի քանի կանայք մարդիկ էին դաւում, սպանում եւ եփում ուտում ։
       Այնուհետեւ կրկին պատմութիւնը լռում է այս մասին մինչեւ ԺԹ. դարի երեսնական թուականները, երբ տաճկահայ գաղթականութեան միջոցին Վանի վիլայէթի Արծափ եւ Քոռամուսուն գիւղերից հայեր գաղթեցին այստեղ եւ շէնացրին։ Յայտնի չէ թէ ինչ հանգամանքներով այս գիւղը դեռ Պարսից տիրապետութեան միջոցին պատկանելիս է եղել երեւանցի Գեղամեան տոհմին, որից Արսէն Սուլթանը 1876 թուին Գէորգ Դ. կաթուղիկոսի օրով վաճառեց ս. Էջմիածնին 75, 000 րուբլիով։
       Բջնիի այժմեան բնակիչները հայեր եւ թուրքեր են, ընդամենը 290 տուն 828, ար 815 իգ միասին 1643 հոգի, սրանցից հայեր եւս 150 տուն, 412 ար. 405 իգ. միասին՝ 817 հոգի, թուրքեր՝ 140 տուն, 416 ար . 410 իգ. միասին՝ 826 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին ամբողջովին Էջմիածնապատկան 1540 դ. 174 ք. ս. վարելահող 16 դ. անտառ, 565 դ. 600 ք. ս. խոտատեղի եւ 2788 դ. 1740 ք. ս . արօտատեղի։
       Արզանքենտ՝ հնումը Արտազական (62º 15' 55 " - 40º 27' 7" ). Կալուածատիրական մի փոքրիկ գիւղ է, 11 դեսեատին տարածութեամբ, երկու ձորակների միջավայրում։ Գիւղում ուշադրութեան արժանի առանձին բան չկայ, բացի մի հասարակ եկեղեցուց եւ ս. Գէորգ անուամբ մի մատուռից։ Աւելի ուշագրաւ է 11/2 կիլոմետր հեռաւորութեամբ, արեւմտեան կողմի երկու ձորակներով մեկուսացած, անտառապատ բլրի վրայի Նեղուսի ս. Աստուածածին վանքը շրջապատուած տների հիմնապատերով ու խաչքարերով։
       Վանքի արեւմտեան կողմը կայ մի կիսաւեր մատուռ։
       Արզաքենտի բնակիչները բնիկ հայեր են, 170 տուն, 666 ար. 662 իգ ի միասին 1328 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ, անասնապահութեամբ եո մասամբ այգեպանութեամբ։ Ունին 927 դ. 1199 ք. ս. վարելահող 1308 դ. 1439 ք. ս. արօտատեղի, միայն մի դեսեատին այգի։ Գիւղի շուրջը պատած է 586 դ. 2398 ք. ս. տարածութեամբ անտառ։
       Դալլեար. - (62º 15' 30 " - 40º 29' 24" )- Կալուածատիրական մի փոքրիկ գիւղ է, որ թէպէտ 12 դ. 1440 ք. ս. տեղ է բռնում, սակայն տները կուտակուած են միայն 6 դեսեատինի վրայ։ Շըրջապատուած 1264 դ. 1472 ք. ս. տարածութեան հիանալի անտառով եւ բազմաթիւ ծաղիկներով զերծ չէ մնացել մեր սուրբ հայրերի աչքերից, որոնք մի վանք են կառուցել այստեղ։
       Միայն մի քանի կցկտուր արձանագրութիւններ դեռ եւս պահում են այդ վաղեմի սրբավայրի յիշատակը։-
       Տաճարի վրայ.
       Կամաւն Աստուծոյ մեղաւորս Սարգիս վարդապետ, որ առաջնորդ եղէ եւ շինեցի զսուրբ Աստուածածինս եւ ետու զդրած այգին եւ հնձման ի Շէնգաւիթ եւ զիմ՝ բաժին այգին ի Ձիթենիա… Հայրս եւ եղբարքս հաստատեցին ի տարին Ժ. աւր ժամ ով խափանէ…
       Սրանից բարձր.
       * ։
       Սրանից էլ բարձր։
       Կամաւն Աստուծոյ ես Մեսրովբ երէց գնեցի զՇատլոյսենց այգոյն շարէքն… ԻՌ. դահեկան, եւ ետու սուրբ Աստուածածինս, եւ սպասաւորքս ետուն Բ. ժատարագ ի տարոջն, ով խափանէ, իմ մեղացն պարտական…
       Դալլեար գիւղի այժմեան բնակիչները թուրքեր են, 65 տուն, 196 ար. 189 իգ ի միասին 281 հոգի։ Պարապում են երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին 149 դ. 2080 ք. ս. վարելահող 160 դ. 950 ք . ս. խոտատեղի եւ 2521 դ. 1462 ք. ս . արօտատեղի։
       Ախվերան- (62º 10' 40 " - 40º 30' 57" )- Տեղաւորուած է Ալիբէկ լերան լանջին, մի ձորակի մէջ, որի միջով հոսում է մի գետակ, սկիզբն առնելով Ալիբէկ լեռից։ Բռնում է 2 դ. 960 ք. ս. տարածութիւն։ Բնակիչները շիա թուրքեր են, 71 տուն, 212 ար. 204 իգ միասին՝ 416 հոգի։ Պարապմունքը նոյնն է, ունին 190 դ. 16 89 ք. ս վարելահող եւ 1024 դ. 2067 ք. ս. արօտատեղի գիւղի շուրջը կայ 616 դ. 1600 ք. ս տարածութեամբ արքունական անտառ։
       Օզանլար- (62º 11' 10 " - 40º 24' 28" )- Տեղաւորուած է Զանգի գետի ձախ ափին, եւ բաւական գեղեցիկ տեսք ունի, բռնում է 2 դ. 1920 ք. ս. տարածութիւն։ Գիւղում կայ ծծմբային ջրի մի աղբիւր, որ բոլորովին անխնամ է թողնուած։ Բնակիչները շիա թուրքեր են, 66 տուն, 181 ար. 176 իգ միասին 357 հոգի։ Պարապմունքը նոյնն է։ Ունին 288 դ. 1920 ք. ս. վարելահող եւ 221 ք. ս . արօտատեղի։
       Գիւմուշ, հնումը Կարենիս (62º 16' 8 " - 40º 23' 28" ). Մի փոքրիկ գիւղ է 3 դ. 480 ք. ս. տարածութեամբ, որի մէջ կայ մի հայկական հինաւուրց եկեղեցու աւերակ։ Այստեղից փոքր ինչ հեռու, ձորակի մէջ բարձրանում է Կարենավանքը, որ այժմ բոլորովին անխնամ է թողնուած ։
       Գիւմուշ գիւղի այժմեան բնակիչները շիա թուրքեր են։ Պարսկաստանից 71 տուն 224 ար. 215 իգ ի միասին՝ 439 հոգի։ Պարապում եի երկրագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ։ Ունին 353 ք. ս. վարելահող եւ 483 դ. 2016 ք. ս . արօտատեղի։