Աջից ձախ հայ գրութիւն

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Աջից ձախ հայ գրութիւն
       1. Ասորի Դանիէլի՝ հայերի համար կազմած այբուբենը հաւանօրէն պիտի լինէր աջից ձախ գրուած ըստ ասորականին։ Մաշտոցի արած փոփոխութիւններից մէկը պիտի լինէր ըստ յունականին գրութիւնը դարձնել ձախից աջ։ Մինչեւ Մեսրովպեան կատարելագործուած այբուբենի ընդհանրանալը, երկար տարիներ, հաւանօրէն տասնեակ տարիներ, դանիէլեան գրութիւնը աւանդուած պիտի լինի գոնէ Դանիէլ եպիսկոպոսի գործունէութեան շրջանում՝ Հայաստանի հարաւում, քանի որ այբուբեն կազմելու նպատակն էր քրիստոնէութիւնը օժտել այդպիսի մի ուժեղ զէնքով։ Կորիւնից գիտենք, որ այդ այբուբենով դպրոցներ բացուեցան նաեւ Վռամշապուհի հրամանով (տե՛ս իմ յօդուածը՝ «Հայ գրերի 1500 ամեակի առթիւ», - Արարատ, 1912, մայիսի-յունիս միացեալ համարը)։ Այդ այբուբենից որեւէ հետք գտնելը որչափ ցանկալի բանասիրութեան համար, նոյնչափ թերեւս եւ անյուսալի մի բան է։ Սակայն նոյնիսկ մեսրովպեան տառերով մի գրութիւն՝ աջից ձախ գրուած՝ մեզ կապում է հին դանիէլեան աւանդութեան հետ։ Եւ եթէ մեզ յաջողուի այսպիսի գրութեան գոյութիւնը ապացուցանել՝ մի քայլ աւելի առաջացած կլինինք հայ, նաեւ վիր, այբուբենների ծագման հետազօտութեան ճանապարհում։

       2. «Սիսական»-ում, էջ 79, խօսելով Սեւանում գտնուող, ըստ աւանդութեան Լուսաւորչից օծուած խաչքարի մասին՝ Ալիշանը աւելացնում է ծանօթութեան մէջ հետեւեալը. «Գոյ ի խաչվիմին թուական ՊՂԵ, 1446-7 (ըստ Ջալալ., Բ, էջ 109)։ Այխվալտ գերմանացի (Բ, 510) յամի 1826, յիշէ տեսեալ երիս խաչվէմս ի Սեւան, եւ միւս մեծագոյն ի պասալդեան տախտաձեւ վիմի քանդակեալ դրուագօք, եւ շուրջ գրուած՝ զոր կարծէր հնագոյն հայերէն տառս, յորոց քաջորոշագոյնս ասէ զայսոսիկ [այստեղ դրուած է մի տող փորագրութիւն], զոր եւ ցուցեալ բազմաց՝ ոչ կարացին ստուգել ինչ. եւ արդարեւ չէ մարթ իմանալ կամ լուծանել այտի. բայց թուի տող գրուածոյն խոտոր կամ յետս շրջեալ, զոր եւ մեր շրջելով՝ յանդիման լինի այս ձեւ. [Ալիշանը դնում է մի տող փորագրուած, որ տալիս ենք տպագիր գլխատառերով] Գ Է Բ Զ Կ Պ Տ Ք Հ Յ Ա Ղ, յորում մարթ է ընթեռնուլ՝ յետ առաջնոց երից տառիցն, ԶԿարաՊԵՏ ՔաՀանաՅ, յԱՂ(օթս յիշեցէք կամ աղաչեմ)։ Որիշ ի սմանէ կարծեմ զմեծ տոփաքար [ուզում է ասել՝ տուֆ քարից շինուած] խաչն, յորում եւ քանդակապետկեր խաչեցելոյն (թիւ 28)»։ Այսքանն Ալիշանից։

       * , անշուշտ, իրանից չէր հնարել այդ մի տողը։ Հաւանօրէն տառերը գլխիվայր էր նկարել, անծանօթ լինելով հայերէնին։ Սրանից 18 տարի առաջ լինելով Սեւանում մի քանի օրով , որոնել տուի երկար, բայց ինձ հաւաստեցին, որ այդպիսի խաչքար չկայ Սեւանում։ Անծանօթները պիտի իմանան, որ ահա 25 տարի է, որ զրկուած լինելով ոտքերի գործածութիւնից, ես անձամբ անկարող էի փնտրել իմ ուզածը։ Անցեալ տարի, 1912-ին, նորից հանդիպեցայ Սեւան, եւ այս անգամ աւելի երկար ժամանակով։ Մնացի այնտեղ ուղիղ երկու ամիս։ Մատենադարանի հին տպագիրները աչքից անցնելուց յետոյ, նորից յիշեցի Այքվալդի առեղծուածային արձանագրութիւնը։ «Կարապետ քահանայ» անունից արդեն դժուար չէր գուշակել, որ շատ հին բան չպիտի լինէր այդ արձանագրութիւնը, սակայն պէտք էր վերաստուգել այդ խոտոր կամ շրջուած գրերով արձանագրութիւնը, եթէ միայն այդ լոկ թիւրիմացութեան արդիւնք չէր։ Մտածում էի, որ օտար ճանապարհորդը կարող էր էստամպաժ վերցրած լինել եւ verso-ն recto-ի տեղ ընդօրինակած։ Պետրոս սպասաւորս, որ բաւական վարժուած էր արձանագրութեանց ընդօրինակութիւնների, մի երկու միաբանների հետ, ունենալով Այխվալդի տողը մատիտով թղթի վրայ քաշուած, հատ-հատ խուզարկեց կղզում եղած բոլոր արձանաքարերը եւ խաչքարերը։ Վերջապէս մեր ուզածը գտնուած էր, մարդաձեւ մի խաչքար, ոչ նման միւս խայքարերին, որ կամնաձեւ են, այլ իսկապէս խաչաձեւ կտրուած քար, բազկատարած թեւերով, մամռապատ եւ մի քանի թարս (շրջուած) կարդացուող տառերով։ Այդ օրերը Սեւան եկաւ եւ մեր միաբանակից Հ. Մաքսուտեանը , որին եւ խնդրեցի մատիտով ընդօրինակել խաչքարը երեւցած տառերով եւ բոլոր քանդակներով։ Այդ թեթեւ նկարից ոչ մի կասկած չմնաց, որ մեր այս խաչքարն ինձ արդեն ծանօթ է Ալիշանի պատկերից («Սիսական», էջ 89, պատկեր 28 «Խաչքանդակ տոփաքար ի Սեւան»)։

       4. Արձանագրութիւնը բաւարար վերծանելու եւ մանրամասն ուսումնասիրելու համար անհրաժեշտ էր երկար ժամանակ եւ աւելի դիւրին էր խաչքարը քարաբլրից բերել իմ բնակարանս, քան ինձ տանել բլրի գլուխը։ Այդպէս էլ եղաւ։ Մի քանի շաբաթ խաչքարը իմ պատշգամբումս էր, եւ հնարաւոր եղաւ զգուշութեամբ մաքրելով մամուռն ու քարաքոսը վերծանել բոլորը։

       Խաչքարը բլրից ցած բերին 4 նաւաստի, եւ ծանրութիւնը, իհարկէ, աչքի չափով, կլինէր ոչ աւելի 8-10 ռուսական պուդից։ Կարմրաւուն փխրաքար է, փոքր-ինչ հեռուից անում է բոլորովին փայտի տպաւորութիւն։ Կարծես թէ քարից իմիտացիա է նախնական փայտախաչի։ Խաչի ուղղահայեաց մասը՝ բունը, ունի 25 1/2 ռուս. վերշոկ երկարութիւն, իսկ պատուանդանի մէջ մտած մասը՝ 4 վերշոկ. հորիզոնական մասը՝ թեւերը, մի ծայրից միւս ծայրը՝ 15 վերշոկ։ Թեւերի լայնքսը՝ 4 վերշոկ, իսկ բնինը՝ 5 վերշոկ։ Քանդակի նկարագրութիւնը չեմ տալիս, տե՛ս Ալիշանի մէջբերած պատկերը (էջ 89), միայն այսչափն ասենք, որ Քրիստոս «պսակով» է, իւրաքանչիւր բեւեռուած ափին մի-մի փոքրիկ խաչ, իսկ ոտքերը հատ-հատ, առանձին բեւեռուած, ուրեմն եւ չորս բեւեռ, երկուսը ձեռքերին եւ երկուսը ոտքերին։ Անհրաժեշտ է թէ՛ տառերի եւ թէ՛ պատկերի մանրամասնութեանց համար լուսանկար, որ դժբախտաբար ինձ չյաջողուեց ձեռք բերել, այդ մնում է ապագայ ուսումնասիրողին։ Տառերի բարձրութիւնը բոլոր տողերում հաւասար չէ, նոյնպէս տողերի երկայնքսը, բայց այդ բացատրւում է քանդակից ազատ տեղի, խաչի շրթունքներին կամ եզրերին տրամադրելի տարածութեամբ։ Գրերը եղեցիկ են, տողերի թիւը, հաշուելով եւ թուականը, որ գտնւում է խաչի ոտքում, է ինը։

       5. Այսպիսով ստացանք հետեւեալ արձանագրութիւնը.
       1. ՍԱ Է ՓՐ
       2. ԿԻՉ ԱՇԽԱՐ
       3. ՀԻ ԵՒ ՅՈՅՍ
       4. ՀԱՒԱՏԱՑԵԼՈՑ
       5. ՈՐՔ ԵՐԿՐՊԱ
       6. ԳԷՔ ԶԿՊՏ ՔՀՅ ԱՂ
       7. ԱՒԹՍ ՅԻՇԵՑԷՔ
       8. ԶՔՐ ԿԱԶՄՈՂ
       9. ՊՂԷ

       6. Երեք ընդգծուած տողերը՝ 5, 6, 7 փորագրուած են աջից ձախ։ Վեցերորդ տողն է Այխվալդի ընդօրինակածը եւ բացի մի տառից (երրորդ տարը) ճիշտ է, միայն թէ գերմանացին տառերը նկարել է գլխիվայր։ Ընթերցողին հնարաւորութիւն տալու համար, որպեսզի պարզ գաղափար կազմէ աջից ձախ գրութեան մասին՝ երեք ընդգծուած տողերի ետեւին՝ սոյն երեսում, դատարկ տեղ ենք թողնում։ Պէտք է լոյսի դիմաց բռնել արձանագրութիւնը, եւ ետեւի բացատում կունենանք երեք տողը աջից ձախ՝ տողերի եւ տառերի ճիշտ դասաւորութեամբ, ինչպէս որ է խաչքարի վրայ։ 8-րդ տողը խադի մի թեւի ստորին եզրումն է, ուրեմն՝ երեք տող աջից ձախ գրութիւնից աւելի բարձր տեղում։ Այդ տողն ես կարդում եմ ԶաՔաՐ ԿԱԶՄՈՂ։ Երկրորդ գիրը՝ Ք-ն, բաւական անորոշ է եւ շատ մաշուած։ Կարելի էր ենթադրել փոխանակ Ք-ի Մ եւ Ղ փակագիր, որով կստացուէր ԶՄՂՐ=ԶՄԵՂԱՒՈՐ, բայց հազիւ թէ։ ԿԱԶՄՈՂ բառից յետոյ կարծես թէ մաշուած տառերի հետքեր կան, Ս եւ Ր փակագրով, որ պիտի կարդացուէր =ՍՈՐԱ, որով ամբողջ տողը՝ Զմեղաւոր կազմող սորա։ Այս դէպքում կազմողը կլինէր Կարապետ քահանան ինքը. բայց աւելի ապահով թուեց ինձ առաջին ընթերցուածը՝ ԶՔՐ ԿԱԶՄՈՂ-։ Թուականը շատ պարզ է եւ լաւ պահուած՝ ՊՂԷ (եւ ոչ թէ ՊՂԵ), այն է՝ 1448 Փրկչ. տարին, որ հայ շարժական հաշուով ընկնում է 1447 նոյեմբեր 30-ից (նաւասարդի 1) — 1448 նոյեմբեր 28-ը, իսկ Սարկաւագի անշարժ տոմարով՝ 1448 օգոստոս 11-ից — 1449 օգոստոս 10-ը։

       7. Ուրեմն՝ իրողութիւն է, որ մեր այս արձանագրութեան մէջ ունինք 3 տող աջից ձախ հայ գրութիւն, ընդամէնը 32 տառ, չհաշուելով կրկնուածները՝ միայն 20 տառ, որ են հետեւեալները՝ ա, գ, ե, զ, է, թ, ի կ հ ղ, յ շ ո պ, ս տ ր ց ւ ք։ Համարել թէ այս գրութիւնը Դանիէլեան նշանագրերի մնացորդ է՝ անհնարին է։ Մի կողմ թողնելով ժամանակի հեռաւորութիւնը, չենք գտնում նաեւ որեւէ տառ տարբեր մեսրովպեան գրութիւնից, այլեւ տառերի թուից ոչինչ պակաս։ Պակասող 16 տառը՝ հարկաւ լոկ պատահականութեան արդիւնք են, այդ տառերով բառ չլինելով այս երեք տողի մէջ։ Ենթադրել որեւէ գրչախաղ կամ, ինչպէս ձեռագրերում պատահում է, «գրչափորձ», նոյնպէս բոլորովին անհաւանական է։ Իմ տեսած եւ թերթած հազարաւոր ձեռագրերում չեմ յիշում, բազմաթիւ եւ բազմատեսակ գրչափորձերում, որեւէ մի դէպք, ուր փորձուած լինէր աջից ձախ գրել։ Թերեւս ենթադրուի, Կարապետ քահանան իւր անունը, ինչպէս շատ անգամ պատահում է ձեռագրերում, այս իւրատեսակ ծածկագրով է ուզեցել գրել։ Բայց առաջին՝ որ բազմաթիւ ծածկագրերի, «նշանագրերի» շարքում, որ մեզ ծանօթ են ձեռագրերից, եւ ոչ մէկը կայ այսպիսի աջից ձախ գրութեամբ եւ երկրորդ՝ որ այսպիսի գրութիւնը հազիւ թէ ծածկագրի պաշտօն կատարէր, քանի որ առաջին հանդիպողը պիտի ճանաչէր պարզ գրերը՝ միայն թէ դէպի ձախ շրջուած։ Եւ ինչու արձանագրողը, որ խնդրում է իրան յիշել աղօթքներում, պիտի ուզենար ծածկուիլ. եւ ո՞րտեղից պիտի ծագէր աջից ձախ գրելու միտքը, եթէ չլինէր այսպիսի մի աւանդութիւն, կամ աւելի լաւ՝ այդպիսի մի օրինակ։ Եւ ամենաանհաւանականն է թւում, իմ կարծիքով, այն, որ եղել են այդպիսի գրութեամբ խաչեր, որին եւ հետեւել են կազմողն ու արձանագրողը։ Այս տեսակէտից յատուկ ուշադրութեան արժանի է նաեւ խաչելութեան քանդակը իւր մանրամասնութիւնով եւ յատուկ մոտիւներով, թէ արդեօք ո՞րչափ հին կարող է լինել եւ թէ ինչ նախընթացներ ունի։ Հնումը աջից ձախ գրելու սովորութիւնն ունէին ոչ միայն ենթադրեալ Դանիէլեան գրերը գործածողները, այլ բոլոր հայ գրագէտները, որոնք ասորերէն էին գրում եւ կարդում։ Այսպիսինները պիտի հակուած լինէին՝ ձեռքի վարժութեամբ, աջից ձախ գրել։ Ճիշտ այս օրերս կարդացի, կարծեմ «Баку » լրագրում, որ Դաղստանի լեռնականները, որոնք մատրասաներում տարիներով վարժւում են արաբերէն գրելով (աջից ձախ), սովորելով ռուսերէն իրենց ազգանունները գրել՝ շատ անգամ ստորագրում են ռուսերէն՝ աջից ձախ։ Ուրեմն՝ մեծ է հակման զօրութիւնը։ Բայց այս բոլոր բացատրական փորձերը առայժմ վաղաժամ են։ Պիտի բաւականանանք եղած իրողութեամբ եւ աշխատինք գտնել այսպիսի գրութեան նոր օրինակներ։ Մասնաւորապէս այդ պիտի որոշել խաչարձանների եւ, յատկապէս, այսպիսի մարդաձեւ եւ փայտանման խաչքարերի վրայ, ուր խաչը կերտուած է ամբողջապէս քարից, բազկատարած թեւերով, կարծես թէ գերանի երկու տաշած կտոր խաչմերուկ դրուած լինին միմեանց վրայ։
       * ։

       * ։