Նամականի

ԱՐԳՈՅ եւ պատուական յամենայն մասունս բարեաց, որ ըստ աստուածային նախախնամօղ մատակարարութեան բաշխեցաւ ՚ի բոլոր սեռ իմանալի եւ զգալի բնութեանց, առաջին եւ նախամեծարն յընտրելեացն՝ վերագոյն եւ գերաշխարհիկ, եւ պայծառագունացն գլխաւոր տեսանի խրատ։ Սա որ անկելոցն ընդ ինքեամբ ախորժակաց մակացու, եւ բարձրայօնակ գահերիցութեամբ ընդ անհամեմետսն աստիճանեալ դասու, եւ զօրութեամբ յառաջ խաղալով պաշտի յառանձնականսն։ Ձկտի եւ ՚ի նիւթեղէնսն, ուստի առին զարգանալ բազմաստեղն հանճարոյն տեսակք. ՚ի բանական եւ ՚ի գործնական արհեստս զընդհանուրս շարժելով, ոչ միայն զկելոյն պաճարանս, այլ եւ առ գիտութիւնս էիցն, եւ անհուն հմտութեանց հասու գոլ բաւականացեալք իբրեւ պատշէն եւ ճաճանչ անեղին զօրութեանն կաթեցեալ յարարածս։

Ըստ առաջնոյն՝ յաստուածային իմաստակացն ընկալեալ՝ ՚ի տւչութենէ Հոգւոյն, որպէս յորդորէ զդեռաբոյս մանկունսն ընդունել ՚ի ծերագունից հարցն զայս աստուածային եւ գերահրաշ պարգեւս. Լու՛ր որդեակ, ասէ, խրատու հօր քոյ, եւ ա՛ռ ընկալ զնա պսակ շնորհաց ՚ի գլուխ քո. եւ ամբարշտութիւն մեծ ծանոյց զայն անգոսնողացն զխրատ։ Զնոյն եւ նախամեծար մարգարէն՝ հայր սորին՝ խնդրէր, խրատիլ յարդարոյն ողորմութեամբ, եւ մի՛ բարկութեամբ։ Եւ Պաւղոս յետ դառնագոյն արբմանն ՚ի տհաս տիոց եւ յանգիտութենէ, յետոյ պտուղ խաղաղութեան պարգեւեալ ասէ՝ որք նովաւ կրթեցան անձամբ ՚ի ճշմարտագունիցն առեալ։ Յաղագս որոյ բնաւորեալ եմ ՚ի խրատուէ ոչ խուսափել, եւ յանդիմանչէ ոչ հրաժարել. եւ հաստատեալ եմ թէ առանց սոցա ոչ ինչ գոյ ինձ լինել կարողութիւն հասանելոյ արժանեացն. մանաւանդ զթագաւորականն եւ զարքունի, զի մի՛ իբրեւ զչամոքելոցն ÿի հնազանդութիւն՝ կրիցեմ պատիժս. այլ արտաքոյ մահու եւ կորստեան գտանիցիմ։ Վասն զի ուսաք կրկին ստանալ ծնօղս, զմինն կելոյ, եւ զմիւսն բարւոք կելոյ. եւ ծանեաք զառանձնական յատկութիւն խրատուց յիմաստնոց ոմանց արտայայտեալ եւ ծանուցեալ, ասէ. Խրատ է բան բացասութեամբ գլխաւորեալ, յորդորելով յինչ, եւ կամ հրաժարեցուցանելով։ Եւ խրատուս ոմն է բացասական, որպէս՝ Պէտք են ընչից. եւ ոմն հրաժարական, որպէս՝ Ոչ է պարտ զամենայն գիշերն քունել. եւ ոմն յորդորական, որպէս՝ Պարտ է յաղքատութենէ փախչել. եւ ոմն պարզ, Մի հաւ քաջ. եւ ոմն շարալծեալ, Ոչ է բարւոք բազմիշխանութիւն, մի իշխան եղիցի. եւ ոմն առաւելահրաշ, Ոչ ինչ տկարագոյն երկիր սնուցանէ քան զմարդ։ Արդ զանազանութիւն խրատուց զայս իսկ ծանեաք, եւ զշահ օգտութեանն որ ՚ի սոցանէ՝ ոչ անգիտացաք. ըստ նմին եւ զանգոսնողացն պատիժս։

Իսկ զառ ÿի ձէնջ այժմու գրեալքս ոչ այսպէս իմացաք բան խրատական իբրեւ ՚ի ծերագոյն հօրէ, եւ ՚ի ճշմարիտ սիրողէ հեզ մտօք եւ հանդարտ հոգւով, որովք ճանաչի տեղի բնակութեան, եւ հանգստեան տեառն եւ Հօր եւ Հոգւոյ։ Այլ զքոյս ծանեաք հաւաստի, զի յաղմկեալ մտաց էր, եւ ամբոխեալ հոգւոյ, որ եւ այսոքիկ չարին ճանաչին մասունք եւ կիրճք դադարման։ Վասն զի ոչ խրատական էր, այլ հրամայողական. ո՛չ խաղաղարար, այլ խռովարար. ո՛չ ուղղադատ, այլ թշնամանասէր. ո՛չ իրաւացի, այլ սուտակասպաս մտօք. ո՛չ ըստ կանոնական դատողութեանն, այլ ըստ հացկատակացն բանից փաղաքշելով իբրեւ զանգէտս ոմանս զտունդ դաւանութեան յոգունց՝ հանդերձ իմաստուն բնակչօք. յոտից մինչեւ ցգլուխ երեւելով ՚ի միջի դոցա այր փառացի, եւ շքեղ իբրեւ զպարսկականն զայն հաւ սիգալով՝ եւ զբանս անպէտս եւ անուղղայս կարկատելով գրչաւորութեամբ իբրեւ զտգէտ եւ առանց դպրութեան։ Կարծե՞ս եւ զմեզ այսպիսիս ոմանս գոլ. եւ չզանգիտե՞ս յերկնահանգէտ աթոռոյս եւ աթոռակալէս, եւ որք զդովաւ իցեն պարահայեացք ոմանք, անգիտացեալ զանձնդ եւ որ ÿի քեզ իցեն հոգետուր պարգեւք։ Եւ գտանիս պատժապարտ ընդ անարգողացն զծնօղս իւրեանց. որ թէ ՚ի կամակար մտաց, եւ ÿի ճշմարիտ գիտութենէ ածար յայս, հայեաց յանձն քո, ՚ի քեզ ինքն հայեաց. զքեզ ծանիր. ուստի ոչ գոյ այլ ինչ մեծութիւն քան զծանօթութիւն անձին, որպէս ուսաք յիմաստնոց։ Իսկ եթէ յոչգիտութենէ անձին, եւ ՚ի զբաղեալ մտաց, հաւանիմ եւ ես. զի որոյ աչք եւ տեսութիւն ÿի գլխոյն իցէ, եւ առ գլուխն, ընդ խաւար ոչ գնայ՝ գայթակղելով եւ բախելով ՚ի կոշտից ճանապարհին. եւ առ այս դարձեալ պարտիս նայել ÿի քեզ ինքն։ Իսկ եթէ այսոքիկ ո՛չ իցեն պատճառք եղելոց իրաց, ապա յայտնի տարացոյց տայք, եթէ հեռի էք յամենայն գիտութէան հին եւ նոր կտակարանաց. մանաւանդ թէ եւ աստուածագիր սուրբ հաւատոյս կանոնական սահմանքն ոչ գտանին ՚ի միջի ձեր. եւ ոչ ներգործեն սահմանեալ դեղօքն իբրեւ զճարտարս ÿի բժշկաց՝ զոմանս խարելով, եւ զոմանս կտրելով, եւ զայլս ոմանս կակղագոյն սպեղանեօք բժշկելով. զոր եթէ լուեալ էիր աստուածաւանդ տառիցն, եթէ Զիշխան ժողովրդեան քո մի՛ հայհոյեսցես, ապա թէ յանդգնիս՝ մահու վախճանեսցիս, կարծեմ թէ ոչ հրամայէիր մեզ անկանել, ուստի Տէր ետ զվերանստելն. եւ այն առաջի ռամկաց, եւ անքնին մտօք, եւ առանց կանոնական հրամանաց եւ դատավճռի. կամ յափշտակելով քեզ ինքեան զայս վիճակ տիրաբար, եւ կամ մնալ առանց գլխոյ եւ առաջնորդի, եւ երեւել վատթարագոյն քան զքաղս, եւ զխորդս, եւ զաքաղաղս, առանց դիտի եւ ձայնատուի ննջել եւ արածել. մնալով զօր առանց զօրավարի, եւ քաղաք առանց քաղաքապետի եւ օրէնսդրի. զոր եւ ոչ յարտաքնոցն ոք պատշաճ վարկաւ՝ զայս իր յանդգնութեան համարելով։ Որպէս եւ առ աթենական կաճառս իմաստակաց Սողոն ոմն օրէնսդիր, հաւասարապէս եւ Լիկորգոս օրէնսդիր լակեդեմոնական ազին։ Եւ ոչ ՚ի հնագունիցն միայն, այլ արդէն եւ ՚ի նորակերտս իրի հանդէս պարտիմք ունել ՚ի յաւէժ գովելեացն աստուածայնոյ քաղաքիս այս քաղաքապետ, որ բաւական լինի լնուլ զայս քաղաք բիւրապատիկ պայծառութեանցն հանդիսիւք, հասարակական կարգադրութեամբ բանական եւ գործնական արուեստիւ աստուածահաճոյ եւ անարատ կրօնիւք զբոլորից ընթացս անարատ պահելով ուղիղ եւ անյեղ վարչութեանն երասանակօք. որով ծաղկի արդարութիւն՝ առոտնեալ զմոլաբոյս ախտն անիրաւութեան. սուզանին կուրացուցանօղ կաշառք. փայլեն անաչառ ճառագայթք. ընկրկի ստութեանն յաւակնութիւն. յառաջեն ռահք ճշմարտութեան. եւ այս ահա քաջայայտ է, զի իր որ առանց խնամողի է՝ աղարտի։

Պարտ է ունել զառաջին գոյացուցիչն, որով կատարեալ ամբողջ պահին ամենայն մասունք բարւոյ. որպէս տուն ունի պատճառ զշինօղն, նաւագործութիւնն՝ զնաւաստին, անդրի՝ զքաջահմուտ արուեստաւորն։ Ուստի եւ ՚ի սկզբանն սակս այսորիկ նախապատիւ թուի կենդանասերել զմարդն՝ արի դատողութեամբ յաղթահարել զըստգտանելեացն խրոխտ. որ թէպէտ եւ բազմահոգակ իմն թուի առ կարծիս, այլ յուսալի է յընտրաւոր դէմս սկզբամբ բնաշարժեալ ՚ի կարգս աստուածային պատուիրանապահութեան համարովք մինչեւ ՚ի յանկումն՝ զհամապատուաց վարկ անմոլար եւ ճշմարտագոյն ստանալով ՚ի գլուխ, եւ չունել յանձն զխոնջականս քան զհեշտալիս պատրաստ առ ՚ի բազմաց որդւոց օգտութիւն, ո՛չ զարտաքուստ պատիւս, եւ ո՛չ զներատնեայ դիւրութիւնս։

Արդ եթէ զառ ՚ի մէնջն այսպէս լուար, եւ հաստատեցեր ՚ի ճշմարտագունից ոմանց, որով եւ վկայեցեր մելանաւ ՚ի գրութենէ ձեռին քո, այժմ ընդէ՞ր հրամայես մեզ անկանել եւ լռել։ Ապա թէ այլապէս խորհիս առ կարծիս մտացդ, եւ առ փոփոխ բնաւորականիդ, ոչ լինել մեզ ըստ նմանութեան առաջնոցն, յորոց ընկալաքն եւ տեսաք. կամ թէ փոխեցաք ինչ անտես առնելով՝ զոր ՚ի նոցանէն եւ յայլոց իսկ սրբոցն ընկալաք, լուաք եւ առաք նորաձեւս ինչ առնելով անձնահաճ կամօք, այդ մի՛ ինչ անկցի ՚ի սիրտ քո։

Ծանի՛ր կարծեցեալ սիրելի, զի յառաջ ընդհանուր բարեփառութեան պարունակող ճանաչիւր սուրբ եւ երկնահանգէտ աթոռս. եւ այժմ առաւել եւս հրաշափառ աստուածային եւ մարդկային. անըստգտանելի արգասաւորութեամբն յօրացեալ յերկակայս կենցաղոյս խնդամիտ փափկութեամբ։ Զայս ոչ կամաւ յափշտակեալ ցաւալից մտաց ծնունդ. մի՛ կարծեսցի անուղղայ երեւել ինչ իբր թէ երկուց ընդակցութիւն սուղառէից կարօտելի գոլ։ Այլ թէ առցի կանգնել գերապարծս իշխանութիւն ՚ի վերայ քո աստուածայնովքն, ապա ունիս տեսանել բառացի շրջաբերութեամբ հարստացեալս զմեզ առ քոյդ աղքատ մտածութիւն. որովք լիցի քեզ աղաւաղել իբրեւ զաւաղաբեր սուրհանդակ հակակայիւք բարւոյն ընկճեալ՝ անձեռնհաս կանգնել զլքումն քո, միայն անօգտակ զղջմամբ ՚ի չպիտելի ապաշաւանացն դնիցիս մասին. եւ գտանիցիս պարտեալ առ թշնամանասէր կամս քո ներհակացն հանդիպմամբ։ Վասն զի գտանես զսա ուրեմն բուժօղ առաջնորդ ունել զայսր աստուածային քաղաքի շինութիւն յարազուարճ բերկրանօք. եւ եթէ դու ըստ առաջին հաւանականացն կամիս գտանել պատճառ անկման եւ գլորման, աստ պսակ պայծառութեան եւ յաղթութեան պարծանք։ Եւ եթէ այդր խրոխտումն մահաթոյն եւ ամօթալի դասալքութիւն կարծես, աստ յոյս խնդացուցանող, անհոգ փառաբանութիւն եւ բարձրայօնակ ամրութիւն։ Ապա թէ ընդդիմակքն զբոլոր զախորժելեացն քոց բերեն հանգանակ, ուրեմն բարեհամբաւ ճոխութիւն հաւասար նմին ունել զհեշտալին. զոր ոչ արհամարհանաց անկ վարկանելի է զցնծաւէտութեանս համբարակ, եւ զգերապանծ շնորհ առ ամենայն բարեփառութեանն հանդիսիւք. զի եթէ ՚ի զուտ տան՝ պէտք են խնամածողի, քանի՛ եւս յոգնախումբ հօտոյս. եւ եթէ ՚ի սակաւ ժողովս ռամկաց պիտոյանան տեսուչք եւ վերատեսուչք, ո՛րչափ եւս առաւել աստուածայնոյ մայրաքաղաքիս. եւ թէ ոմն շահի եւս առ ճշմարիտ խրատու, քանի՛ եւս հռչակաւոր հրահանգաւէտութիւն յոգունց, յորում զեռան յընդհանուր տիեզերս բոլոր տեսակք բարեաց եւ չարեաց. դու զիա՞րդ հրամայես մեզ այժմ անկանել եւ լռել։ Զոր եթէ անխռովասէր մտօք ըստ աստուածայնոյն յուզմանց նայիցիս յայս երկնահանգէտ աթոռոյ դիտաւորութիւն, եւ յորոց քաղաքավարի, գտանիցես զսա անփորձ ՚ի բանից, եւ ՚ի չարագոյն յուզմանց՝ պարփակեալ աջովն անեղին անդրդուելի ամրութեամբ. եւ անըստգտանելի ընդդէմ նախանձոտ կամաց, գիտելի Տեառն յառաջ քան զլինելն յարգանդ սրբեալ, եւ նախ քան զծնանելն մարգարէ, ո՛չ անարգ, այլ ընդունելի եւ յիւրում տան, եւ ՚ի բոլոր սեռս. որ եւ ՚ի բացայայտեալ բարեփառութեանս պատուոյ, փախստական եղեն ծանրատաղտուկ հնազանդութեանն լլկանք. եւ ազատութեանն բերկրանք զհասարակացն փարատեցին տխրութիւն՝ յաւելուածով եւ յագմամբ ըղձակերտ ելանել ÿի յապառնիսն անըստգտանելի հրճուանացն խնդութեամբ անգայթ եւ յարազուարճ յառաջելով զկենցաղին հոլովս. որով երեւելապէս խոստովանեալ ճանաչի բարեհամբաւ գաւազան ըստ հաւասարութեան հնագունացն, յանդգնիմ ասել թէ եւս առաւել, ըստ մակեդոնականին Աղէքսանդրի, եւ ըստ մերումս հռչակելոյն Սողոմոնի. որք յերկաքանչիւր մասին առատացեալք. միոյն զԱղեքսանդրայն ունել եռանդնոտ խնամածութիւն, եւ միւսոյն յԵրուսաղէմ ջերմագոյն շինողութեան զհանդէս. ըստ առակաւոր խրատական ձայնին ընդնանուր հնչմամբ՝ զյարգականն բացատրելով բան հանճարեղին՝ իսկապէս եւ ստուգաբար ստանալ զբազմութեան առաջնորդութիւն։ Եւ այս առ ՚ի ձէնջ ոչ է ծածկեալ իւիք, թէ ոչ անձնահաճ կամօք եւ ոչ զօշաքաղութեամբ բռնազբօսեալ ձեռնամուխ եղաք եւ ածաք յայս սպասաւորութիւն եւ սարսափելի պատիւ։ Զոր եթէ կարծեսցէ ոք մախամարդակ եւ չարակնօղ մտօք, եւ ոչ ճշմարիտ, այլ ՚ի կամելոյն Տեառն, եւ ՚ի տուչութենէ Հոգւոյն, եւ ՚ի բոլոր իսկ սեռիս յօժարամիտ կամաց, մանաւանդ թէ եւ ՚ի ձեր իսկ. հաստատեալ ՚ի վերայ անշարժ վիմին հաստատնոյ, եւ պատրաստեալ կամ դէմ յանդիման, զի ամենայն որ ոք հարցի ընդ վիմիս ընդ այս, խորտակեսցի եւ փշրեսցի, եւ յոյր վերայ անկցի, հոսեսցէ զնա իբրեւ զփոշի։

Եւ արդ՝ իր, որ այսքանեօք տոհմականութեամբ առլցեալդ՝ երեւելեօք եւ աներեւութիւք առանձինն էր հասարակաց երկնի եւ երկրի համանգամայն ուրախարար, զանբաղդատելի երջանկութեան երթեալ տարաւ անուն, ո՞վ ոք սմա զընդդէմն ինչ՝ եւ ոչ զհաւանականն յերեսս բերիցէ խոստովանութիւն. եւ դուք զառաջինն հրամայեցիք մեզ, եթէ գիշեր է եւ երեկոյ, եւ ÿի վերջինս նկատել եւ լռել։

Արդ զի՞նչ առ այս. ո՞չ հերկեսցուք եւ ո՞չ սերմանեսցուք. ո՞չ զնաւելոյն առաջ կալցուք զգործ. լռեսցէ՞ եւ իրավճար պատերազմողին յօժարութիւն։ Այլ օ՛ն անդր, մի՛թէ ո՞չ ունիցիմք վստահութիւն ՚ի միոյն ամբարել զբազմաբեղուն արմտիս. նա զի եւ նաւազնն հեռաստանեայ եւ անդնդային բերովքն ո՞չ լնու զբազմաժողով խնճոյին փափագ։ Գուպարայաղթ նահատակք ընդ նիզակաճօճ խրախուսանացն զօրաւորագոյն բարգաւաճանացն՝ ո՞չ ժառանգեն մեծ ապարանս։ Ապա յայտ իսկ է եթէ ՚ի զուր վաստակեցաւ Պաւղոս, եւ ՚ի զուր եւ ունայն նաւակոծեցաւ, եւ սնավաստակ եղեւ ՚ի յարբմանէ հնգից քառասնիցն՝ ՚ի հարկանողացն ընկալեալ. սնոտի էր յոյս նորա ՚ի ձաղանս կատականացն եւ ՚ի քարկոծմանն։ Ի զուր աշխատեցաւ եւ Պետրոս, եւ ոչ ուղղեցան ոտք նորա ՚ի գնացս՝ ընդ որ խորհեցաւ եւ արար։ Ընդունայն են քարոզութիւնք նոցա. ընդունայն ապա եւ խաչն, եւ որ ՚ի վերայ նորա, զի ոչ եղեւ խաղաղութիւն վարդապետաց, այլ խռովութիւն եւ աղմուկ։ Եւ սուտ էին խոստմունք նորա առ Պետրոս, թէ եւ ՚ի վերայ այդր վիմի շինեցից զեկեղեցի իմ, եւ դրունք դժոխոց զնա մի՛ յաղթահարեսցեն։ Արդ յաղթահարեցաւ եւ կորեաւ. զի ոչ է եկեղեցի, այլ այր աւազակաց. ո՛չ է մկրտութիւն ՚ի թողութիւն մեղաց, այլ միայն ՚ի լուացումն ջրոյ։ Արդ ուրախ լեր Պիղատոս, ցնծացէք եւ դուք դասք քահանայապետից՝ Աննա եւ Կայիափա, վասն զի ո՛չ սպանիք տէր, այլ մոլորեցուցիչ. ո՛չ խաչեցիք Աստուած, այլ գող եւ աւազակ եւ խռովարար. ո՛չ հովիւ քաջ, այլ վարատօղ ոչխարաց։ Սուտ է որդին որոտման, եւ իրաւ է որդին Տուտեայ։ Եթէ այն այր աւազակաց, աւազակապետ Քրիստոս. եթէ այն մոլորութեան տեղ, մոլորեցուցիչ Քրիստոս. եթէ այն տեղի կորստեան՝ կորուսիչ Քրիստոս. զի նա հանապազ քարոզի անդանօր. եւ նորայն ծաղկէ ծննդականութիւն, եւ հաւատ եւ յիշատակ անուան նորա. կատարի յարաժամ անարիւն զենումնն ՚ի թողութիւն մեղաց հաւատով մերձեցելոցն եւ ընդունողացն։ Եւ եթէ ոք լրբենի դիմօք եւ մոլեգնեալ ախտիւ յանդգնի կոչել զնա այր աւազակաց, ՚ի յաստուածախօս տառիցն յանդիմանեալ կշտամբեմք զայնպիսին, եւ ՚ի բաց վարեմք իբրեւ զթշնամի Աստուծոյ եւ եկեղեցւոյ նորա. եւ փոխանակ այնորիկ անուանեմք զնա լեառն սուրբ, եւ քաղաք Աստուծոյ կենդանւոյ հաւասար վերնոյն Երուսաղէմի, հարսնարան անմահ փեսային Քրիստոսի, շինեալ իմաստութեանն Հօր եւ ճշմարիտ պատկերին Յիսուսի. մայր ծննդական որդւոց արքայութեան. կերակրիչ եւ դարմանիչ առատագոյն կերակրովք արժանաւորաց եւ անարժանից, որպէս եւ բնութեամբ քաղցր՝ շնորհաց եւ ապաշնորհաց. եւ զարեգակն ցօղախառն հեղու ՚ի վերայ արդարոց եւ մեղաւորաց՝ լուսաւորելով եւ զովացուցանելով ՚ի տապախառն միգէ չարին։

Այլ զի գրեցէք, թէ անիծեալ տումարն երկաբնակին Լեւոնի. հարցանեմ աստանօր թէ զի՛նչ է տումարդ, եւ զի՛նչ է երկաբնակդ անուն. հայերէ՞ն, թէ յունարէն, եթէ պարսկական դենիւ եւ ուսմամբ, ըստ գաւառիդ բերման։ Լեւոն ու՞ր անդանօր բնակեցաւ յերկուս. եւ կամ զի՞նչ այն երկուքն էին, կենդանի՞ք եթէ անկենդանիք. հոգեղէ՞նք եթէ մարմնեղէնք։

Լեւոն հռոմայեցի էր ազգաւ եւ գահերէցութեամբ. եւ ՚ի Հռոմ երկուք լուսաւորք են աշխարհի՝ Պետրոս եւ Պաւղոս, ՚ի նոսա զիա՞րդ բնակէր Լեւոն, կամ որո՞վ օրինակաւ։ Իսկ եթէ նոքա ՚ի նա բնակեցան աստուածային զօրութեամբն եւ Հոգւովն՝ կարելի է. այլ ոչ աղարտելի։ Եւ եթէ յայն սակս է անիծեալ, կարծեմ թէ եւ նոցայն դամբարան՝ է այր աւազակաց. եւ որ ՚ի նմայն են հանգուցեալ՝ գողք եւ աւազակք. եւ այս ըստ առ ՚ի ձէնջ բանի։

Իսկ տումարին անուն ÿի մերասեր ազին լեզու, թուի թէ զհամարողականն դնէ թիւ, եւ զժամանակագրականն, եւ զնորա առ այս չունիմք իրք. թուի թէ եւ ոչ եւ որ նոցայն են։ Իսկ առ այս Անանիա եւ Անդրէաս՝ բազմավէպ գրութեամբ ճառեցին. յաւելու՞ք եւ զնոսա յանէծս։ Թուի թէ այս ՚ի վաղնջուց հետէ, որպէս պատմէ նոյն ինքն Անանիա յաղագս անբարեսէր ազգիս՝ տրտնջմամբ, առ որս ոչ պատուի գիտութիւն, այլ անձնահաճ կամք։

Այլ զի ընդ բազում բանս ձեր կարկատունս եւ ստայօդս անցի, եւ նայեցայ ուշիմ մտօք, եւ ո՛չ տեսի ՚ի նոսա ծասկելի եւ անուշահամ պտուղ, ո՛չ արդիւնաւորեցաւ առ մեզ. քանզի յեռանդնոտ եւ ՚ի փայլակնացեալ սրտէ յառաջ բերի վիճաբանութիւն եւ կռիւ, որպէս եւ վկայէ ճշմարիտ բանն տէրունի, եթէ Յաւելուածոյ սրտի խօսի բերանն։ Եւ այն՝ եթէ ոչ գոյ հրաման գլխոյն եւ առաջնորդին ժողով առնել եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, եւ պարապել աստուածայնոց բանից քննութեանց, շահել եւ շահեցուցանել զնոսա, եւ ոչ սահմանեն զայն կանոնադիր հրամանքն, այլ ՚ի հեռաստանէ հաւատալ ըստ առ որ Թումայի բանին. վա՜շ ծերունի ծնողիդ, ոչ իմ, այլ որ հարազատութեամբ բերէ զնմանութիւն հօրդ։

Դարձեալ այլ ինչ անպիտան գտաք շարագրեալ ÿի բանս ձեր, սեփհականելով զձեզ ինքն ճշմարիտ տնտես տանն Աստուծոյ. եւ հաւասարեցիք զնոսա այլոց ոմանց խոտելոց, որ կոչեցաւ գայլ. վասն զի գայլաբար օձտեաց զհօտն Քրիստոսի, եւ այսու նմանեցաւ Պետրոսի վիմին հաւատոյ. վասն զի եւ նա գայլ գոլով օձտօղ հօտին Քրիստոսի, յաւելիք զնա եւ կրկին քաղաքաց քաղաքացի՝ անտիոքացի աղէքսանդրացի. եւ զԴէոսկորոս հաւասար Քրիստոսի փրկիչ ժողովրդեանս Հայոց արեամբ եւ խաչիւ. եւ առ այս՝ վա՜շ, եւ առաւել վա՜շ։ Թուի ինձ աստանօր եթէ վերահասու իցես ամենայն ժամանակագրաց եւ պատմութեանց։

Իսկ ես ոչ եմ փրկեալ արեամբ Դէոսկորոսի, այլ միոյն Քրիստոսի. եւ ոչ եմ օձտեալ ՚ի գայլէն Պետրոսէ, այլ ՚ի ճշմարիտ հովուէն փրկեալ ՚ի գայլէն, եւ ժողովեալ ՚ի խաղաղարար փարախ քաջ հովուին. զի այսպիսի հրաժեշտ սիրոյ վաղ ուրեմն ÿի տէրունական ճշմարիտ տուաւ բանէն մարդկային բնութեանս, եթէ Այսպիսի սէր ոչ ոք կալցի, զի զանձն իւր դիցէ ՚ի վերայ բարեկամաց՝ ըստ անպարտականին յանցանաց՝ զայլոյ ուրուք պարտս հատուցանել. զի ոչ գոյ մարդ արդար առաջի Աստուծոյ։

Դարձեալ շարունակեալ ՚ի բանս ձեր, զի անուանեցէք զնոսա Նեստորիոսք, եւ հաւանեալ Եւտիքի դիւաբերանի, եւ օտարացեալք ՚ի սրբոցն, եւ յաստուածազգեստից արանց. որով պարսաքարել զնոսա պարտ վարկայք. եւ թէ էր, եւ լինէր հնար՝ նոցին սրով հատանել զգլուխս նոցա. եւ այլ բռնաբար թշնամութիւն ÿի վաղու՞ց հետէ գտանիւր ՚ի նոսա, եթէ այժմ ՚ի սկզբան գրոյս մերոյ բուսաւ առ քոյդ միտս։ Կարծեմ թէ այսու ոչ աշակերտիս Պաւղոսի, որ ասէ թէ, Խնդրեմք զի ամենայն մարդիկ կեցցեն, եւ ՚ի գիտութիւն ճշմարտութեան եկեսցեն։ Եւ դարձեալ՝ եթէ Կամիմ զի լինէր ամենայն ոք իբրեւ զիս. եւ դարձեալ՝ թէ Խնդրէի նզով լինել ՚ի Քրիստոսէ վասն ըստ մարմնոյ ազգատոհմին իմոյ։ Արդ ապա դու զի՞ խնդրես սպանանել. մարդ է՝ արարած Աստուծոյ, եւ թէ մոլորեալ է, դարձո. եթէ վիրաւորեալ է, սպեղանեօք պատեա. Քրիստոսի լեր աշակերտ, եւ մի՛ Սաւուղի. Դաւիթ՝ թէ եւ աստուածահայր, բայց օրինօքն՝ եւ ոչ Քրիստոսիւ, որ ծանր գրեաց եւ զհայելն ՚ի Բերսաբէ։ Մի՛ ՚ի կարծ դատեսցին, եւ մի՛ ըստ մտաց քոց յանդիմանեսցին. չեն նեստորիանոսք, եւ ոչ եւտիքականք՝ հակառակօք բերեալ առ անձինս։ Ապա եթէ ոք յանդգնի եւ անձնահաճ կամօք ըստ մտաց դատի զնոսա յայս, անէծքն որ ՚ի նոցանէ ընդդէմ պղծոցն այնոցիկ՝ ÿի գլուխ նորա կուտեսցին։

Գտաք դարձեալ ՚ի գիրս, զի բազում անգամ պարծանս գրեր անձին քում, եւ խոստացար ճառել յաղագս անճառ միաւորութեան Բանին եւ մարմնոյն. եւ թէ որպէս եկին առ միմեանս անշփոթելի բնութեամբ եւ կրիւք. եւ յետ բազում խոստմանց յանգ եւ յաւարտ հաներ միով բանիւ՝ արկանելով զանձնդ ՚ի խորս կորստեան տգիտացն եւ անհաւատիցն, ուրանալով բովանդակ զմարդկայինս բնութիւն, եւ յոչէութիւն փոխելով։ Որ թէ եւ կամիս ձեռնարկել՝ զքոյդ կարկատելով հերձուած եւ տկարաբանութիւն, անկարելի մնաս. առնլով աստանօր ստութեանդ քո վկայ զմեծն Մովսէս։ Սնոտի այլաբանութիւն՝ օտար եւ որիշ յամենայն գիտնոց. կարծելով եթէ մեք եբրայեցերէն ոչ գիտեմք, եւ կամ թէ ոչ իմանամք եթէ զու՞մ արդեօք բանս ՚ի բանաստեղծաց պատրուակես ընդ Մովսեսիւ։ Եթէ մոլորեալ ես՝ առ յինէն ընկալ. վասն զի իմաստասէր ոմն յունական՝ Արիստոտէլ անուն ստագիրացի ազգաւ ՚ի Քաղքիդ գաւառէ, յորժամ էառ ՚ի պատմել զբնութիւն արարածոցս տարորիշ փաղառութեամբ բաժանելով տասն ստորոգութեանցն բայիւք, յաղագս գոյացութեան, յաղագս կենդանութեան, յաղագս քանակի, որակի եւ որակութեանց եւ այլն, յանձն, ՚ի ձեւ, ՚ի տեսակ, ՚ի քանակ, եւ յորակ, յընթակայ, եւ ՚ի նենթակայում, բայց ոչ զմարդկայինս ուրացաւ բնութիւն. այլ զաստուածայինն ջանաց փոխարկել յանձն՝ յաղագս անօսրութեանն. եւ զի թափանցանց ունի ընդ ամենայն էքս. որպէս սոյն Արիստոտէլ, եւ Դենարքոս՝ անգոյ ասացին զանձն. զոր եւ ոմանք յեկեղեցականաց այժմ ջանան կարկատել՝ ոչ բնութեամբ միանալ բանին Աստուծոյ ընդ մարմին, այլ անձնաւորութեամբ. եւ վկայ զսոյն իսկ զԱրիստոտէլ ունելով, զի թերեւս այսու կարասցեն ՚ի մի բնութեանն բան ածել զնա հարկաւորաբար. որպէս եւ դու այժմ ջանաս զմարմնոյն ուրանալ եւ կորուսանել բնութիւն, եւ նոքա զաստուածութեանն. որովք կարծեմ թէ եւ երկոքեանդ սխալէք ՚ի ճշմարտութեանն պողոտայէ։ Առ որ յանդիմանէ զքեզ երջանիկ եւ սուրբ վարդապետն Յովհաննէս իմաստասէր եւ ուղղատես՝ ասէ Փախչիս ՚ի բնութեանդ անուանէ, ընդ նմին եւ յերկուցդ ասելոյ, եւ ո՞չ գիտես եթէ մարմին ասելով՝ յերկոսին ÿի ներքս ըմբռնիս, յորոց փախչիսդ։ Արդ զնոյնս՝ որովք բարեպաշտելդ կարծես, հակառակ ընդդէմ քեզ եդից։ Զմարմինն՝ մարմին Բանին ասելով, եւ զԲանն ասացեալ մարմին ունել, զի՞նչ այլ ինչ թուիցիս ասել՝ եթէ ոչ կրկին։ Եւ դարձեալ զԲանն ՚ի Հօրէ ասելով՝ զՀօրն տացես նմա զբնութիւն. իսկ զմարմինն ÿի մարդկանէ ասելով, զո՞յր ունել ասես նմա բնութիւն, եթէ ոչ զմարդկան։ Բայց կարծեմ թէ կամիս եւ ոչ մարմին Քրիստոսի ասել, զի թէ զմարմինն ճշմարտութեամբ խոստովանէիր ունել Քրիստոսի, եւ զայն ՚ի մարդկանէ եւ մարդկային, զնոյն եւ բնութիւն մարդկային ոչ արդեօք խղճէիր ասել։ Քանզի նոյն է մարդկային մարմին ունել Քրիստոսի, եւ բնութիւն մարդկային. եւ զի Քրիստոս առանց միաւորութեանն ոչ ասի Քրիստոս Յիսուս, այլ Աստուած բան, որպէս եւ սուրբն Բասիլիոս ասէ. Զի թէ ասիցէ ոք զմարմինն բնութիւն Բանին, եւ զԲանն բնութիւն մարմնոյն, ամբարշտութեամբ լի են այսպէս ասացեալքն։ Իսկ եթէ զմի եւ զնոյն Քրիստոս յերկուց խոստովանեսցիս ասել բնութեանց, այսինքն աստուածային եւ մարդկային, ընդէ՞ր արդեօք զարհուրիս, եւ զայրանաս, եւ այլանդակ եւ հայհոյիչ շարագրութեամբ զբարեպաշտաց պղտորես զլսելիս։ Քանզի ասես, որ ՚ի Հօրէ գոյացեալ անձնն էր, նոյն անձնաւորեալ ՚ի սուրբ կուսէն. եւ որ ՚ի Հօրէ բնութիւնն էր, նոյն բնաւորեալ եղեւ յարգանդի կուսին. եւ սակայն գոհութիւն Աստուծոյ, որ յայտնէ զխորս խաւարի, եւ հանէ ՚ի լոյս զստուերս մահու։ Արդ զիա՞րդ անձնաւորեցաւ ՚ի կուսին՝ անձն Որդւոյ. թողլով զիւր գոյութիւնն՝ յայլու՞մ գտաւ գոյութեան, որպէս Պանդորոսն ասէ, եթէ յիւրումն նմանելով՝ զերեւութականն միայն զձեւն զինքեամբ արկաւ, առաչօք եւ ձեւով եւ եթ ցուցեալ զմերն ՚ի կուսէ. որպէս Եւտիքէսն երկրորդ յիմարաբար բարբառի ասելով. Խոստովանիմ զբանն Աստուած յարգանդի կուսին կերպացեալ, տպաւորեալ ÿի պատկեր եւ ՚ի ձեւ մարդոյ եղեալ. այլ ոչ եթէ յարարածական բնութենէն ինչ յինքն խառնեաց. քանզի անխառն է աստուածութիւնն եւ այնօդ։

Տեսանե՞ս, ո՛րպէս համաձայնք առ միմեանս գտանիք յամբարշտելդ. դու ասես, ՚ի Հօրէ անձնն որդւոյ աձնաւորեցաւ ÿի կուսին. եւ նա ասէ, ոչ ինչ խառնեաց ÿի կուսէն յանխառն աստուածութիւնն։ Եւ եթէ ոչ գոյութիւն ինչ անձնաւոր զմերս ÿի կուսէ ընդ ինքեան միաւորեաց բանն, զիա՞րդ ինքն զինքն մարդ եւ որդի մարդոյ անուանեաց. զիա՞րդ եւ տղայ երեւեալ խանձարրապատեցաւ, եւ կաթնաբոյծ եղանիւր. եւ առ կատարելութիւն ՚ի վեր ընթանայր աճմամբ հասակի՝ ըստ մեծին Աթանասի ուղղափառ դաւանութեան. Որքան ինքն, ասէ, հրամայեաց՝ զբնութիւնն յինքն կատարելով ընկալաւ որքան կամեցաւն. այս է ծննդեանն ՚ի կնոջէ, աճման հասակի, ամաց թուոյ, աշխատութեան, ծարաւոյ, եւ քաղցոյ, եւ քնոյ, եւ տրտմութեան, եւ մահու, եւ յարութեան։ Այսոքիկ ամենեքեան՝ նմանութիւնք եւ երեւո՞յթք թուիցին քեզ եղեալքն ÿի Քրիստոսէ, թէ ճշմարտութիւն։ Ապա եթէ է ճշմարտութիւն, որպէս եւ է՛ իսկ, քանզի անհնար է անսուտն Աստուծոյ ստութեամբ իւիք կեղծաւորել ՚ի գործս իւր, զիա՞րդ իշխես ասել զաներեւոյթ եւ զանմարմին անձն որդւոյ մարմնաձեւապէս անձնանալ յարգանդի կուսին, եթէ ոչ զկատարեալ մեր բնութիւնս ՚ի կնոջէ յինքն ընկալեալ, ընդ ինքեան միաւորեաց բանն Աստուած առաքեալ ՚ի Հօրէ։

Եթէ այդպէս ասեմք, ասեն, երկուս լինիմք ասացեալ դէմս, եւ երկուս բնութիւնս։ Դարձեալ փախչելով ՚ի սնոտի երկիւղէ՝ ÿի մեծագոյնն անկանիս չար։ Եթէ յերկուց ըստ բնութեան ոչ կամիս ասել զմինն, կարի յոյժ չարաչար ըստ բնութեան զմին գտանիս ասացեալ բնութիւն։ Այլ անմարմին բնութիւն աստուածային Բանին՝ զմարմնական բնութիւն ՚ի կուսէն ընկալեալ ընդ ինքեան միաւորեաց. որ է ըստ բնութեան յերկուց՝ աստուածային եւ մարդկային. իսկ ըստ միաւորութեան՝ մի։ Զի եթէ այս երկուք գեղեցկագոյն հաւատոյ ոտիւք առ ճշմարտութիւնն ÿի վեր կանգնեալ ոչ հաստատիս, առ ո՛ր եւ յենուցուս առ մինն ÿի նոցանէ՝ կազ գտանիս առ խոստովանութիւն ճշմարտութեան։ Այլ կատարեալ՝ ըստ իւրաքանչիւրոցն գիտելով զերկուսն, ըստ միաւորութեան՝ մի կատարեալ, մի դէմ, եւ մի որդի Աստուծոյ խոստովանելով, որպէս սուրբն Բասիլիոս ասէ. Երկուց գոյացութեանց կատարելոց միաւորութիւն։

Արդ յայտնապէս հրատարակեցար յաստուածայնոց բանիցս դիտաւորութեանց՝ արտաքոյ գոլ քեզ ճշմարտութեան ճանապարհին, յԵւտիքին եւ ÿի Պանդորոսին անկեալ ախտ, հիւանդ եւ հերձուած չար։ Յաղագս որոյ խորհրդակից լինիմ քեզ իբրեւ ճշմարիտ բարեկամ՝ զգուշանալ անձին, եւ խրատեալ աստուածաւանդ տառիցն սրբախօսութեամբ՝ սթափել յայդպիսի մտածութեանց։ Եթէ զԱթանաս սուրբ քեզ սեփհականեցեր, ա՛ռ ընկալ ÿի ձեռս զգիր նորա, եւ ուշիմ մտօք ընթերցիր ÿի սկզբանէ մինչեւ ցկատարումն. մանաւանդ զբանն՝ որ յաղագս Որդւոյ յայտնութեան եւ մարմնաւորութեանն գրեալ է այսպէս. Որք զտէր մեր Յիսուս Քրիստոս ոչ յԱստուծոյ եւ ÿի մարդոյ մի խոստովանին, որպէս եւ գրեալ է յաւետարանին՝ յԱդամայ եւ յԱստուծոյ, ասասցեն, զիա՞րդ որ ÿի կերպարանս Աստուծոյ է Աստուած՝ առեալ զկերպարանս ծառայի կարծեցին, կամ զբանն՝ մարմին եղեւ եւ բնակեաց ÿի մեզ՝ իմացան. քանզի որ ասաց թէ Բանն մարմին եղեւ, ասաց թէ ինքն զանձն իւր ետ վասն մեր. արդեօք որպէս բանին փոփոխու՞մն կրեալ ÿի մարմնոյ փոխադրութիւն. կամ որպէս ցուցումն ինչ արարեալ մարդկայնոյս կերպի, որպէս այլք ÿի հերձուածողացն մոլորեալք ասեն։

Դարձեալ քանզի ամենեցունց յառաջագոյն ասացելոց հերձուածողացդ հաղորդք եղէք, անհաւատ եղեալք միաւորութեանն, եւ ընդդիմաբանեալք լրմանն, ÿի բաց բարձումն տարեալ եղէք զանջատման մտածութիւն պատճառելով. քանզի որպէս անջատողքն մոլեգնեցան, եւ շփոթողքն մոլորեցան, այսպէս եւ ÿի բաց բարձողքն կորեան. ճշմարիտ եղեալ տնօրէնութիւնն, եւ ճշմարտութիւնն երեւեալ, եւ շնորհին վկայեալ։ Դարձեալ ըստ առաքելական հրամանին վկայութեան՝ այսպէս յաւելու. որպէս գոլ ÿի հեթանոսաց ժառանգակիցս եւ մարմնակիցս Քրիստոսի, զի եւ մարդ իցէ՝ Աստուած ճշմարիտ, եւ Աստուած իցէ՝ մարդ ճշմարիտ. ոչ մարդոյ առ Աստուած գոլով, որպէս եւ դուք զրպարտեալ ասէք, հեգնելով զքրիստոնէիցն զխորհուրդս։ Աստուծոյ միածնի հաճեցեալ զլրումն աստուածութեան իւրոյ զսկզբատպին մարդոյ զստեղծուած եւ արարած նոր յարուցանել ինքեամբ, եւ անլոյծ միաւորութեամբն. զի յաղագս մարդկան իրակութիւն չարչարանօք եւ մահուամբ եւ յարութեամբ զփրկութիւն մարդկան գործեալ։

Դարձեալ՝ արդ զիա՞րդ Քրիստոս ոչ ապրեցուցանէ զաշխարհ՝ եղեալ մարդ, որ եւ քաջայայտ է եթէ որով բնութեամբ գործեցան մեղքն, նովին բնութեամբ եղեն յաւելուած շնորհին. զի Աստուած եղեալ մարդ՝ մնալով Աստուած. զի եւ մարդ եղեալ Աստուած հաւատասցի, որպէս մարդ գոլով՝ Քրիստոս Աստուած է. զի Աստուած գոլով եղեւ մարդ՝ եւ ապրեցուցանէ զհաւատացեալսն՝ մարդոյ կերպիւ։ Դարձեալ՝ իսկ եթէ զայս այսպէս խորհել ախորժէք, զի՞նչ է ÿի ձեռն մարգարէիցն խոստումն, կամ աւետարանչացն ազգաբանութիւն, կամ առաքելոյն վկայութիւն, կամ մօրն Մարիամայ տեսիլն, կամ հասակին աճումնն, կամ ըստ ամենայնի ախտակցութեանցն ցուցումն, կամ անուանն յառաջ ածումն. կամ թէ Որդին Աստուծոյ որդի մարդոյ եղեւ, եւ կամ Մարդն Յիսուս Քրիստոս, որ ետ զանձն վասն մեր, կամ թէ Պարտ է որդւոյ մարդոյ բազում չարչարանս կրել եւ սպանանիլ եւ յերիր աւուր յառնել ÿի մեռելոց։

Դարձեալ՝ զիա՞րդ ասէք եթէ Աստուած ÿի ձեռն մարմնոյ չարչարեցաւ եւ յարեաւ. քանզի թէ Աստուած բանն չարչարի, չարչարելի ասէք զՀայր եւ զմխիթարիչն՝ միոյ գոլով անուան եւ միոյ աստուածային բնութեան։ Եւ յասացելոցս յայսցանէ է տեսանել զձերդ մտածութիւն՝ որպէս ոչ երկիւղածից Աստուծոյ, եւ ոչ հաւանելոյ աստուածայնոց գրոց։ Մովսէս գրէ, եթէ Աստուած մեր հուր ծախիչ է. իսկ վասն մարմնով գալստեան նորա, մարգարէ յեղբարց յարուսցէ ձեզ ասէ զտէրն, եւ զկենդանութիւնն զփայտէ կախեալ, որպէս զի իցէ մարմնոյն տեառն ÿի կեանս մեր եղելոյ։

Դարձեալ եւ տէրն զչարչարանս ÿի վերայ որդւոյ մարդոյ կացուցանէ՝ ցուցանելով զըստ մարմնոյն։ Իսկ յաղագս աստուածութեանն իւրոյ՝ Ես եւ Հայր մի եմք, եւ ոչ ոք գիտէ զՈրդի թէ ո՛ է՝ բայց միայն Հայր։ Եւ ոչ ուրեք արիւն Աստուծոյ դաւանեցին գիրք, կամ Աստուած ÿի ձեռն մարմնոյ չարչարեալ եւ յարուցեալ։ Արիանոսացն է այսպիսի իմն յանդգնութիւն. վասն զի ոչ Աստուած ճշմարիտ զՈրդին Աստուծոյ խոստովանին։ Իսկ գիրք սուրբք ÿի մարմնի Աստուծոյ, եւ մարմնոյ Աստուծոյ մարդ եղեալ, արիւն եւ չարչարանս եւ յարութիւն քարոզեն՝ մարմնոյ Աստուծոյ յարութիւն ÿի մեռելոց եղեալ։

Դարձեալ այլ ասիցէք, զիա՞րդ զտէրն փառաց ÿի խաչ հանին։ Այլ ոչ զԲանն խաչեցին, մի՛ լիցի. այլ զԲանն արհամարհեցին, զմարմին բանին ÿի խաչին բեւեռեալ. քանզի Աստուած էր որ արհամարհեցաւ. մարմնոյ Աստուծոյ եւ հոգւոյ չարչարանքն եւ յարութիւնն եղեւ. վասն այսորիկ ասէր զՀրեայսն տէրն. Լուծէք զտաճարս զայս, եւ զերիս աւուրս յարուցից զսա. որպէս ասէ մարգարէն. Փոխանակ զի ÿի մահ վարեցաւ անձն նորա, եւ ոչ ինքն Բանն։ Եւ Յովհաննէս ասէ, Եւ նա զանձն իւր եդ վասն մեր։

Դարձեալ ասեն ներհակքն. եւ եղիցի խոցումն մարմնոյն, իսկ չարչարանքն Բանին. վասն այսորիկ Աստուած չարչարելի ասէք, եւ հետեւաբար ինքեան բարբառիք յաւէտ համաձայնաբար արիանոսացն. քանզի զայս նոքա օրինադրեն։ Եղիցի եւ ÿի մեռելոց Բանն յարուցեալ ըստ ձեզ. քանզի հարկ է ուրեմն ÿի դժոխոց զսկիզբն յարութեանն առնուլ, զի կատարեալ իցէ յարութիւնն եւ մահու լուծումն, եւ որոց անդն հոգւոց՝ արձակումն։ Իսկ եթէ զայսոսիկ Բանն կրեաց, ու՞ր է անփոփոխութիւնն եւ անայլայլութիւն Բանին։ Ո՞ւր են եւ այնոքիկ որ զամենայն կիրս չարչարանացն՝ Աստուծոյ Բանին վերաձայնեն։ Կարծեմ թէ այսու բանիւս հաւասարապատիւք գտանին Արիոսի չարափառութեանն եւ Պանդորոսի այլայլութեանն։

Եւ ապա դարձեալ հարցանեն. ո՞վ է որ չարչարեցաւն, ո՞վ է որ խաչեցաւն, Աստուա՞ծ՝ եթէ մարդ. զի եթէ ասիցէ Աստուած, հայհոյութեան յառաջ բերի բանս՝ ըստ ամբարիշտ հերձուածողացն. իսկ եթէ ասիցէ մարդ՝ հրէական դարձեալ կարծեօք վարեսցի. վասն այսորիկ գիրք սուրբք աստուածապատմաբար՝ ÿի Հօրէ քարոզեն զԲանն, եւ զնոյն ÿի յետին ժամանակս մարդ ծնեալ ÿի կուսէն։ Եւ կամ մարմնոյն նորա չափաւորութիւն առնուլ ձեռնարկեն. եւ ո՞րչափ, կամ զիա՞րդ արտաքոյ գրոց ասել յանդգնին. քանզի այսոքիւք մտածութեամբք՝ լպրծեցան ÿի հերձուածողացն մտածութիւնս։

Արդ ա՛ռ ընկալ զբանս սրբոյն Աթանասի առանց երկբայութեան, ընկալ եւ հաւատա, եթէ զնա քեզ համարիս. զի ո¯րչափ փաստաբանեալ յայտնի տայ զտարացոյց այսր աստուածային իրի. զոր եթէ անգիտացար երբեմն, եւ կամ թէ ոչ եղեր ճշմարիտ վերահասու, զղջանալ ունիս ապաշաւանօք. զի ոչ ըստ քոյն ընտրելոյ ճշմարիտ աստուածաբանեցեր, այլ կարի օտար եւ հեռագոյն։ Ապա թէ առ այս ոչ զիջանիս հաւանական մտօք, կարծեմ թէ բանիւ միայն բերիս առ հաղորդութիւն սրբոյս աստուածազգեստի։

Իսկ յաղագս մարմնոյս բնութեան յատուկ զոր ասացէք ոչ ունել մարդոյս բնութիւն, պարտիք յաստուածախօս տառիցս վկայութենէ հաւատարմանալ, զոր յայտնի առնեմք աստանօր։ Սուրբ աստուածաբանն Գրիգոր գրէ ÿի դամբանական ճառին Բարսղի սրբոյն ասելով. Յաղագս սուր բնութեան յաստուածայինս ոչ էր կարօտ քաջալերիլ յումեքէ։ Դարձեալ ÿի ճառին որ յաղագս Կեսարոսի եղբօրն է ասացեալ, գրէ՝ թէ յաղագս սուր բնութեան իւրոյ առ ուսմունս աստուածայինս՝ յաղթահարեաց զամենայն հասակակիցս իւր։ Դարձեալ այլուր ասէ. Բնութիւնք մեծամեծք եւ սուրք՝ են պատճառք տրտմութեան։ Դարձեալ ÿի Կեսարոսի ճառին, Զարմանայի, ասէ, զի մեծ բնութեամբն իւրով զիջանէր առ խոնարհս։ Սուրբն Գրիգոր Նիւսացին գրէ ÿի ճառս ներբողականս, որ առ նախավկայն Ստեփաննոս. Եթէ աստանօր եւ Հոգին սուրբ ÿի մեծաբանութիւնն Ստեփաննոսի տանիլ եղեւ։ Գրէ եւ սուրբն Կիւրեղ Աղեքսանդրացի ÿի ճառին, որ թէ մի է Քրիստոս. Անշփոթ մնացին բնութիւնքն, որ են առանձինք, որպէս ÿի միաւորութեան հոգւոյ եւ մարմնոյ մերոյ՝ առանձնական բնութիւնքն միաւորին։ Դարձեալ Յովհան Ոսկեբերան գրէ ÿի հինգերորդ ճառն, որ յառաջին թուղթն Կորնթացւոց. Մի՛թէ սոքա ամենեքեանք ո՞չ համարին աշակերտք. քանզի բնութիւնք երկիւղածք առաւել գիտեն յիմարել։

Դարձեալ ÿի բովանդակ երգս մեր եւ ÿի պաշտամունս, եւ ÿի կարգաւորութիւնս աղօթից, որպէս ասէ. Արարեր զգիշերն ÿի հանգիստ քնոյ տկարացեալ բնութեանս մերոյ. եւ թէ Մերով բնութեամբ բարձար ÿի վերայ խաչին. եւ այլն ամենայն հին եւ նոր կտակարանքս ոչ ուրացան զմերս բնութիւն, եւ տան ուրեք տարացոյց ծածկութեան. դու զիա՞րդ այսոցիկ ամենեցուն ընդդէմ կռուիս փաստաբան վկայութեամբ, յորմէ պարտիս հրաժարել եւ ÿի բաց կալ ÿի կեղակարծ մտածութենէդ՝ աստուածայնովքս յանդիմանեալ։ Ապա թէ ոչ՝ հատանիս սոքօք յորոշումն շնչոյ, որպէս եւ այլ մոլորեալքն. վասն զի այսոքիկ ամենեքեան մարմնաւորք էին, եւ մարմնով շրջեցան եւ երեւեցան, եւ ոչ առաչօք. եւ գոյր սոցա բնութիւն որպէս եւ այլոցս։

Ծանեաք եւ որ ինչ յաղագս հարցմանն մեր էր առ ÿի ձէնջ բանք դիմադրականք եւ խրատականք. զի գրեցիք եթէ այս հարցմունք առտնին պարտին լինել ծածուկք եւ անյայտք, մանկանց առ ծերս խորհրդաբար եւ ծերոց առ իրեարս, եւ ոչ համաշխարհական թղթովք։ Եւ զայս որդին որոտման ոչ արար եւ կամ պատուիրեաց մեզ. այլ մեծաբարբառ հնչմամբ ÿի վերուստ որոտաց զոր ÿի հոգւոյն Աստուծոյ ընկալաւ եւ ասաց, թէ Բանն մարմին եղեւ եւ բնակեաց ÿի մեզ։ Եւ այլուր եթէ՝ Ձեռք մեր շօշափեցին ÿի վերայ բանին կենաց։ Եւ այլուր, եթէ Հայր իմ մեծ է քան զիս։ Եւ այլուր, թէ Ես եւ Հայր իմ մի եմք։ Եւ այլուր թէ Հայր իմ եւ ձեր. եւ Աստուած իմ, եւ Աստուած ձեր։ Եւ այլուր, եթէ Որ ետեսն զիս՝ ետես զՀայր։ Եւ այլուր՝ թէ Գոհանամ զքէն զի լուար ինձ։ Եւ այլուր՝ թէ Ամենայն ինչ որ ÿի Հօրէ, այն իմ է. եւ զգործսն՝ զոր Հայր գործէ եւ ես գործեմ։ Արդ մի՛թէ այսոքիկ ամենեքեան հակառա՞կք եւ այլեւայլք եւ անմիաբանք իրերաց ասացան եւ գրեցան։ Եւ այս հերձուած չար մտածութեանց, եւ կարծիք ÿի հոգին Աստուծոյ տայ զհայհոյութիւն, թշնամութեան հոգի՝ եւ ոչ խաղաղութեան զնա կարդալով. քա՛ւ եւ մի՛ լիցի։ Եւ յաղագս ծածկելոյ անյայտութեամբ զաստուածախօս պատգամս, եւ զդաւանութիւն ճշմարիտ հաւատոյս քրիստոնէից՝ յայլ ումեքէ ոչ լուաք ÿի սրբոցն. բայց միայն ÿի շանց եւ ÿի խոզից հրաժարեցոյց աստուածային բանն։ Իսկ զայս մեծաբարբառ ընթեռնուլ եւ ձայնել ուսաք յամենայն եկեղեցիս քրիստոնէից, եւ ÿի նստիլ ÿի տան, եւ ÿի գնալ ÿի ճանապարհի, իբրեւ զաւետաւոր պատգամս։ Այդ հեթանոսացն է մասն առասպելաց եւ աղճատանաց՝ որպէս պիւթագորացին այն կին զգործիս իւրոյ բանին ճաշակեալ առ յայտնումն առականացն ծածկելոց, երեւեցաւ ընդ հաւանական նահատակս։ Իսկ մերս ճշմարտութեան նահատակք ոչ այսպէս. այլ յայտնի եւ բարձր քարոզութեամբ ÿի ժողովս եւ ÿի գռեհս եւ ÿի քաղաքս։ Որ եւ առ այս ըստ օրինի ճշմարիտ բարեկամի խորհրդակցեմ քեզ՝ ընթեռնուլ եւ քննել զգիրս, եւ հաւասար գոլ սրբոցն եւ աստուածազգեստիցն յամենայն ձայնս գրոց, ÿի բանն, ÿի տեսութիւնն, ÿի տեղին, յընդդիմակն, եւ առ որս ասեն. զի մի՛ հատակոտոր ընդդիմակք եւ անմիաբանք երեւեսցին քեզ. եւ զրկեալ գտանիցիս ÿի ճշմարտութեան ճանապարհէն, եւ պատժապարտ յարդարադատ ատենին՝ զբարիոք գրեալսն չարաչար մեկնելովն։ Վասն զի ունին նկատել եւ հայել գեղապանծքն եւ շքեղքն ÿի ճշմարտախօս բանս իւրեանց. եւ թէ ոչ այնպէս՝ դատախազք լինին քեզ իբրեւ զՀոգին Աստուծոյ թշնամանողի։ Ունիս քեզ վարդապետս զբանս սրբոցն, զորս յիշատակեցեր ÿի վկայութիւն միութեան բնութեանցն. ընդունելիք են եւ աստուածահաճոյք, եւ առ ÿի յինէն երկրպագեալք եւ խոստովանեալք։ Եւ զոր այժմ յայտ արարեալ առաջի եդաք ձեզ ÿի նոցայոցն բանից, ոչ ընդդէմ նոցա եւ հակառակ խօսեցաք. այլ առ քոյդ տկար մտածութիւն եդաք, զի զգուշասցիս, եւ յամենայն լրութիւնս աստուածաշունչ գրոց, զորս վկայս քեզ կարգեցեր. եւ ÿի մի միաբանութիւն ածեալ կացուսցես անհակառակս եւ անկռիւս. սրտիւ հաւատալ, եւ բերանով խոստովանել. որպէս եւ ես հաւատամ եւ խոստովանիմ ըստ սրբոյն Աթանասի. Աստուած եւ որդի Աստուծոյ, եւ որդի մարդոյ, ÿի մի բնութիւն Բանին մարմնացելոյ։ Եւ ըստ սրբոյն Երինոսի, Եկն որդին Աստուծոյ եւ զգեցաւ մարմին անմեկնելի եւ անորիշ ըստ կրից եւ ներգործութեանց միութեան, ոչ որիշ եւ ոչ այլ եւ այլ, այլ նոյն մի։ Դարձեալ ըստ Աթանասի. Իսկ եթէ Բանին մարմին, քանզի Բանն մարմին եղեւ եւ բնակեաց ÿի մեզ, հարկ է եւ զմարմնոյն չարչարանս ասել նմա, որոյ մարմինն է։ Դարձեալ եւ զոր առ Յուլիոս ասէ. Ընդունիմք եւ հաւատամք, ոչ մարդ էր զոր ծնաւ Մարիամ, եւ ոչ զոր Հրեայքն խաչեցին. Աստուած ծնեալն ÿի կնոջէ, եւ Աստուած խաչեալն ÿի Հրէից։ Նոյնպէս եւ զԳրիգորի Սքանչելագործին, եւ զՊրոկղի Երանելւոյն, եւ զԵփրեմի Երանելւոյն եւ ճգնաւորին. զմերոյ սրբոյ Լուսաւորչին, զԳրիգորի Աստուածաբանի, եւ զայլոց սուրբ եւ աստուածընկալ հարցս, զորս յիշատակեցեր գրչութեամբ, եւ որ այլք համանմանք սոցա եւ հաւասարք, ընդունիմք եւ հաւատամք սրտիւ, եւ վերնոցն դասակից եւ աթոռակից գոչեմք, եւ ÿի բանս նոցա կապեալ եմք անխզելի առասանօք հաւատոյ. յԱստուածն եւ ÿի մարդն, ÿի միութիւնն, յերկուութիւնն, ÿի կամքն, ÿի ներգործութիւնն, ÿի կիրքն, մինչեւ ցյովտ մի նշանախեցի ոչ պակասեցուցանեմք, եւ ոչ առաւելումք ÿի շարէ շինմանն։ Զորս ընդունին սոքա ÿի դաւանողացն ընդունիմ եւ ես, եւ զորս որոշենն՝ որոշեմ եւ նզովեմ։ ԶՔաղկեդոն ոչ գիտեմ, եւ ոչ զԼեւոն ճանաչեմ. իսկ եթէ բարիք են՝ անձանց եւ ժողովրդեանն, եւ եթէ չարք՝ անձանց եւ ժողովրդեանն։ Զօրէնսն նորա ոչ գիտեմ, եւ դատող մեղաց նորա ոչ լինիմ ÿի վկայութենէ այլոց։ Յայս միայն եմ հաստատեալ, զի որ առ մեզ այժմ խօսակցին, եթէ գտցեն յայսց սրբոց դաւանութիւն եւ հաւատ յաստուածաշունչ գրոց վկայութենէ, ընդունիմք իբրեւ զեղբարս իւրաքանչիւր կարգօք եւ կրօնիւք. եւ թէ սխալեալք են՝ ընդունիմք զզղջումն. ապա թէ ոչ՝ աղօթեմք վասն դարձին իբրեւ զկարեկից անձն, որպէս ուսաք եւ ÿի վերայ թշնամեացն աղօթել։ Հաւատափոխք ոչ լինիմք ըստ քոյդ տարակարծ մտաց, զախտս իւրաքանչիւր անձանց առ ընկերն տեսանելով։

Իսկ որ յաղագս Հաղբատայ եւ Անեցւոյն առ ÿի ձէնջ բան մեղադրական, եւ անմտութեան խնդիրք զօշաքաղ մտօք՝ արկանել զմեզ ընդ լծով ծառայութեան ձեր առանց մատենագրի, ոչ ինչ հոգալ յարեւելս, ոչ լսել զբան ÿի մերոց, ոչ տալ միւռոն եւ ձեռնադրութիւն։ Եւ զայս մինչեւ ցայս վայր կամեցաք յօժարամիտ կամօք, եւ յառաջեցուցաք ÿի գործ. վասն զի ծանեաք եթէ Աստուածք իցէք, կամ որդիք Բարձրելոյն։ Նա ոչ այսպէս. այլ իբրեւ զմարդիկ մեռանիք, եւ իբրեւ զմի յիշխանաց անկանիք։

Արդ յայսմ հետէ լռեալ դադարեսցէ քոյն առ ÿի մէջն գիր եւ բան, մինչեւ լռեալ դադարեսցես ÿի հպարտութեան ախտէդ։ Քեզ զի՞նչ գոյ հաղորդութիւն առ Հաղբատ. այն մեր է սեփհական, եւ տեղի յիշատակի. եթէ կայ՝ մեզ կեայ. եւ եթէ մեռանի, մեզ մեռանի. եթէ զայն տամք, ոչ վասն ումեք, եւ եթէ յայլոց են՝ խափանեմք, ոչ յումեքէ նեղիմք։

Իսկ ընդ այս կարի յոյժ զարմանամք, զի մեր գիր եւ բան ÿի դէմս ամենեցուն գրեցան, որպէս եւ ÿի քոյդ. եւ դու յայլոց ընկերակցաց քոց ÿի բաց կացեր իբրեւ զքաջ մենամարտիկ ոք, եւ զայս պատուական եւ պիտանի նամակ ÿի քո անուն ձայնեցեր։ Այս գոհութիւն Աստուծոյ մեծապէս, զի դոքա ոչ գտան համախոհ այսմ պատառատուն հերձուածոյս, այլ կան մնան ÿի ճշմարտութեանն աւանդ, խոստովանութեամբ սրբոց եւ աստուածազգեստից հարցն. որոց փառացն արժանասցին ÿի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերմէ, որում փառք յաւիտեանս. Ամէն։