Տարեգրութիւն

/19/ Դարձեալ աղաչեմ զձեզ սուրբ քահանայք եւ աստուածասէր ժողովուրդք ոչ ձանձրանայք կարդալով կամ լսելով զգանգատ եւ զտապալումն աշխարհաց. եւս առաւել զսաստիկ պատուհասն` որ ի Վան եղեւ եւ յիւր բոլորն, զի պարտ է մեզ գծողացս` սակաւ մի •առել զպակասումն ազգաց եւ զպատուհասն յանցանաց մերոց. եւ ձեզ ընթեռնուլ եւ մեզ մեղաց թողութիւն խնդրել. եւ ձեզ խաղաղութիւն հայցել ի բարերարէն, զոր մաղթեմք հանապաղ զմարդասէրն Աստուած, որ զխնդրուածս ձեր կատարէ եւ զայս պատուհաս ձեզ տեսնուլ ոչ տայ ամէն:

Ի յայս ժամանակս` որ հայ թուական ՋՁ 1531 աշխարհաւէր Ուլամէն ինքնագլուխ դարձաւ ի Թաւրէզ եւ շատ չարիք գործեաց` •անապարհորդ կոտորեաց եւ թալանեաց եւ բազում մեծունեայք տուգանեաց, զի շահ Դահման ի Խորասան էր. եւ ինքն էր բէկլարբէկի: /20/ Երբ լսեց զգալ շահին փախուստ առաւ եւ ամրացաւ ի դղեակն Վանայ. եւ ձեռք ձգեց ի փաթշահն Հռոմոց, թէ «Ես քեզ հնազանդ եմ եւ դու ծառայ ղաբուլ անես. շուտ հեծեալ ուղարկես որ զբերդս պահէ. եւ ես գամ ի քոյ ծառայութիւնդե: Զոր լուեալ խոնդքարն յոյժ ուրախացաւ. եւ առաքեաց բազում ենգիչարի եւ շատ խալաթ Ուլամին. եւ իբրեւ հասան ի Վանայ դաշտն` ի գեօղն, որ ասի Արտամետ ելելալ գոռոզաբար գնաց ի դէմ հեծելին եւ խալաթին. դարձոյց Աստուած զսիրտս իւր հեծելին որ ի բերդին. յիշեցի զաղ ու հացն շահին . եւ փակեցին զդուռն բերդին ի դէմ Ուլամին. եւ նորին չար խորհուրդ խափանեցաւ, զի այն էր միտքն` որ զէնգիչարիքն ի բերդն դնէր, եւ ինքն զծովու բոլորս թալանէր, եւ գերի վարէր. եւ քաջութեամբ ի խոնդքարն գնէր: Երբ զայն տեսան զօրք Հռոմոց` որ ամէն բան /21/ Ուլամին սուտ եղեւ. առեալ զնա իբրեւ զչար գերի` եւ տարան ի խոնդքարն. եւ նա սակաւ մի ընդունեց. եւ զշահն բանն հարցաւ. թէ «Ո՞նց գնանք ի վերայ նորաե: Եւ նա չարախօսեց զամիր Շարաֆն. թէ «Ամէն չարութիւն ի նմանէ էե: Եւ նա տուեալ վաթսուն հազար հեծեալ` որ եկեալ պաշարեաց զդղեակն Բաղիշու. երբ իմացաւ ամիր Շարաֆն զբերդն ամրացոյց. թողեալ ի մէջն զորդի Շխամիրն. եւ ինքն գնաց ի Թավրէզ մօտ ի շահն. եւ գանգատ արար յՈւլամիցն, եւ ելեալ շահն երթայր ի վերայ. նա լուեալ զգալն նորին փախեաւ ի Դիարբէկն. եւ շահն ի Խլաթայ ի յետ դարձաւ. եւ դարձեալ շինեցաւ Բաղէշ, Մուշ եւ Խլաթ, զի լուան զգալն Ուլամին եւ ամենեքեան ցրուեցան. եւ դարձեալ ժողովեցան. եւ էր թուական ՋՁԱ 1532:

Եւ դարձեալ միւս ամին մահտարաժամ եղեւ ի վերայ աշխարհի եւ բազում մարդիկ խոցեցան ի հրեշտակացն Աստուծոյ եւ մեռան. քանի հայր եւ մայր անորդի եղան եւ անդուստր եւ քանի քոյր առանց եղբայր եւ եղբայր առանց քոյր մնացին. քանի սիրուն հարսն ու փեսայ բաժանեցան. եւ քանի քոյր ու եղբայր ի մէկ գիշերի մեռան. եւ ո՞վ կարէ պատմել զաղէտ եւ զկսկիծն ծնողացն եւ զընտանեացն. սիրելեացն եւ զբարեկամացն. բայց Աստուծոյ միայն է գիտելի, որ ստեղծ զնոսա. եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Եւ յորժամ եղեւ այս պատուհասս` նա զայն աչօք տեսաք` որ ով ոք փախաւ` ապրեցաւ. ըստ բանի մարգարէին, որ հրամայէ, թէ փախիր եւ թագիր առ ժամանակ մի մինչեւ անցցէ բարկութիւն տեառն. զի այս երեք ցասումս մի են. հեծելշարժութիւն, /22/ սով եւ մահ. ի հեծեալէն փախիս կուխալիսիս, ի սովուն գնաս ի լիութիւն ապրիս. ի մահուն փախիս ազատիս: Ճշմարիտ է ի բնական մահուն մարդն փախչիլ ոչ կարէ. բայց մահտարաժամն պատուհաս է. ես մեղաւոր Յօհաննէս զայս դառն օրս աչոքս եմ տեսեր. եւ զայս կսկիծս քաշեր. զփախածն •ոխ ի շուռ եկեր. եւ զոչ փախածն ի հողն ա•ըռեր:

Եւ դարձեալ ի միւս ամին ՋՁԲ 1533 էր թիւն. առեալ Ուլամէն հեծեալ եւ եկեալ ի Խիզան. եւ գնացեալ ամիր Շարաֆն ի վերայ. եւ պատերազմեցան ի Տա•կոյ դաշտն, եւ ամիր Շարաֆն սպանաւ եւ հեծեալքն որն սպանաւ, եւ որն փախեաւ. եւ Ուլամէն զհետ մտեալ մինչ ի Խլաթ. եւ սկսաւ ի չարիս` շատ սպանեց եւ թալանեց եւ բազում գերիս վարեաց. ասելով «Դուք անցեալ տարի յիսնէ փախեայք եւ հետ Շարաֆին ի Ղզլպաշն գնացիքե: Եւ էառ զառ եւ զաւար եւ նստեալ ի Թուխայ ջուրն զօրդուն ի տեղն եթող. եւ սուրայ հեծելով ի լղար արար ի վերայ Վանայ. եւ նոքա իմացեալ ամրացան ի բերդն. եւ գնացեալ զօրքն ի յԱմկոյ երկիրն զԱլուր գերի արարին շատ հայ ու տա•կով ի ձեռն անկաւ: Եւ կամէր որ զԲերկրի ու զԱր•էշ գայր գերեցուցէր. եւ մեք լուեալ ահաբեկ եղաք. եւ փախեալ ի Յերիձոր եւ յԱլատաղն սակաւ մի ամրացաք, զմահն մոռացաք եւ զկենդանիքն լայեաք, լալով եւ ողբով զԱստուած աղաչէաք. եւ ինքն Քրիստոս ազատեաց. յանկարծ լուաւ թէ ի Թավրիզոյ հեծեալ եկաւ. ելեալ Ուլամէն ի Վանայ եւ փախեաւ. զի Աստուած խնայեաց զքրիստոնեայքն. շահն ի Խորասան էր եւ անտէր էաք. եւ Քրիստոս իւր ժողովուրդն ազատեաց. եւ զՈւլամի չար խորհուրդն /23/ խափանեաց եւ գնաց դարձեալ ի Թուխայ ջուրն. եւ սակաւ մի գերի ազատեաց աղաչանօք տանուտէրանց, եւ առ զառ եւ զաւար եւ գնաց քաջութեամբ ի Դիարբէկն. զի զամիր Շարաֆն առեալ էր եւ զխոնդքարի սիրտն ուրախացուցեալ. եւ այնչափ չարիք գործեաց, որ չեմ բաւական •առել. զի շատք ի գերելոցն ի Յալթուն քօփրուն ի վայր վաթեցան ի չարութենէ զօրացն. եւ ի պղծութենէ էնգիչարեացն. եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Եւ դարձեալ ասէ գիրն, թէ մեղք մեր խնդիր գտան եւ բարկութիւն Աստուծոյ առ մեզ բերին. մեր մեղքն յուղարկեց զՈւլամէն, որ էառ զխոնդքարն ի միւս տարին եւ եբեր ի վերայ շահին բազում հեծելով եւ անթիւ արապով, թօփով եւ զարպազանգով եւ վաթսուն հազար թըւանգչով, զոր մարդ ոչ կարէ պատմել զնորին թագաւորութիւնն, թէ որպէ՞ս եւ կամ զիա՞րդ ոսկին եւ արծաթ զոր մխսէին այնչափ էր, եւ գնացեալ առին զշահանիստ քաղաքն` որ է Թավրէզ, եւ սփռեալ տարածեաց զզօրսն իւր ի չորս կողմն. աւերեցին զբազում քաղաքս աւարաւ եւ գերութեամբ: Եւ լուեալ շահ Դահմանին զգալ խոնդքարին, եւ ելեալ ի Խորասանայ ի լղար, եւ եկեալ ի Դարգազին. եւ տեսեալ զբազմութիւն Հռոմոց հեծելին` զարմացաւ եւ ասաց, թէ «Զդոցա ոտքն ու ձեռքն կապեն մեք յամիս մի չեմք կարեր ի սուր քարշել. թող թէ կռւող, միայն թէ Աստուած բարկանայ եւ գոցա պատուհաս տայե: Եւ յայնմ գիշերին շատ անձրեւ եկաւ եւ սաստիկ ձիւն եւ ցուրտ եղեւ, եւ երեք հազար մարդ մեռաւ ի զօրաց խոնդքարին. եւ շահն կամք /24/ ունէր, զի յերեք դիմաց ի վերայ զայր: Մահմադ սուլթան տասն հազար մարդով ի խոնդքարն գնաց եւ զթա•ն ձգեց եւ շատք ի զօրաց շահին խօսք էին տուեր Ուլամին ի փախուստ գնաց դէպի Խորասան, եւ խոնդքարն ի յետ դարձաւ եւ գնաց ի Բաղդատ. եւ զՈւլամէն եթող ի Թավրէզ. շահն լուաւ զմնալն Ուլամին շուտ ի վերայ դարձաւ. եւ նա լուաւ զգալ շահին փախաւ ի Թավրիզոյ եւ ամրացաւ ի Վանայ բերդն. եւ Մահմատ սուլթան ի Յարծկէ փախուստ գնաց ի Թավրիզոյ. եւ լուեալ շահին ի Վան լինելն զաշխարհաւեր Ուլամին, շուտ ի վերայ հասաւ. եւ պաշարեաց զքաղաքն եւ զբերդն, եւ ի յուժ ձգել կարմիր գլխին, թողին ըզքաղաքն եւ ամրացան ի բերդն. եւ ի յառնուլ քաղաքին երեք հարիւր մարդ ի սուր քարշեցին, եւ ի յահէ կարմիր գլխին, աբեղայ մի եւ շատ մարդ ներքեւ յոտից մնացին եւ մեռան ի կտրած քարին, եւ ով կարէ •առել զպատուհասն եղեւ. եւ սկսաւ քակել զքաղաքն եւ զերկիրն, զի զշէնսն քակէին եւ մինչեւ ի լոյս հազար տեղ կրակ վառէին եւ զ•անապարհներն պահէին, որ մարդ ի բերդէն չիջանէր, եւ հեծեալքն ցուրեալ ի չորս դիմաց աւերեցին եւ անմարդաբնակ արարին. զՎանայ երկիրն, զՈստանայ եւ զԱմկուն, եւ զինչ մարդ որ ի ձեռքն անկանէր այնչափ տանջէին, որ զիւր տեղն եւ զգեղն ի խոստ գայր. եւ տարեալ ի յիւր շէն չարչարէին, մինչ որ ի խոստ գայր ապարանքն եւ զայլոցն, եւ սաստկացաւ պատուհասն, որեւ զհրաշալի վանօրայքն եւ զեկեղեցիքն քակեցին եւ բազում սուրբ նշաններ խաչ եւ աւետարան, շուրջառ եւ սուրբ գրեանք ի ձեռս անօրինաց մատնեցան. եւ անսուրբ ձեռօք /25/ շօշափեցան եւ գերեցան, յաշխարհէ յաշխարհ մոլորեցան վասն մեղաց մերոց, որ ասէ գիրն, թէ սկիզբն աւերման ի տանէ իմմէ արարից: Եւ օր մի շաւաղաթ արար շահն, թէ «Բազամսքին թող իջնու, բան չեմ ասեր. իմ գլուխսե. եւ Ուլամէն դաստուր ետուր եւ շատ ժողովուրդք իջան. եւ դաստուր երետ կարմիր գլուխն, թէ «Գնացէք ի Մահմտանքե. եւ Ամիրայ բէկին հրաման արար, «թէ մարդ գիր, որ տանեն ի քո յաշխարհնե. եւ նա այնպէս արար. եւ միւս առաւօտին այլ շատք իջին ի բերդէն, եւ տեսին երկու ենգիչարի հետ ըռիաթին աղքատի կերպիւ, զի ի Բաղդատ կուգնային. զայն իմացեալ շահին եւ զամենեսեան •արակ արար սրի. եւ կոտորեաց յառջեւ բերդին, եւ անդ էր տեսանել զաղիողորմ ձայնս նոցին որ աղաղակէին դիմաց բերդին, եւ հառաչէին, թէ «Օգնեցէք մեզ եւ թափեցէք զմեզ յանօրէին կարմիր գլխի սրէնե: Եւ նոքա դառն լային եւ գոռային ի բարձր բերդին եւ օգնել ոչ կարէին, եւ նոքա լալով ի սուրն մաշէին, եւ չէր կար մեր բաւական պատմել զխիղ•ս նոցին, եւ այնքն, որ ի Մահմըտանք կուգնային, ի հասանել յոտն Վարագայ եղեւ սաստիկ ձիւն եւ բուք, եւ վեց հարիւր այր եւ կին, երիտասարդ եւ տղայ` մեռան ի սարին. եւ այնոքիկ որ յառաջն էին գնացեալ յօտար երկիր ամենեքեան եւս ցաւօք մեռանէին, եւ ի մէկ գեօղն ի Մահմըտանք ութսուն հոգի մեռան վանեցի, եւ բնականքն մէկ ոչ պակասեցաւ, եւ քանի գնայր պատուհասն սաստկանայր. եւ սիրտ բռնաւորին ի բարկութիւն շարժէր, զի պատուհասն յԱստուծոյ էր. ի յամէն օր տասն մեծ թօփ ձգէին ի բերդն եւ զարպազանգին եւ թւագին թիւ չկայր, եւ ծովու բոլորս ի մեծ թօփի ձայնէն կուսասանէր ապա բերդի մարդ ո՞նց կուդիմանայր, աւաղ, զիմ հոգւոյս, թէ քանի մարդ մեռաւ սրով եւ թրով, թօփով եւ թուանկով, սովով եւ ծարաւով, ահիւ եւ դողալով, ի սուրբ Սարգսի պահոցէն մինչեւ ի Համբարձումն տասնուհինգ հազար մարդ մեռան ի բերդն ի քաղաքն եւ ի սարն. եւ շատ պատուհաս գրած կայ ի Լանկ Թամուրէն, եւ յայլ չար թագաւորաց, բայց քան զայս մարդ չէր լսեր. մենք զամէն աչօք տեսանք. եւ զկսկիծն քաշեցինք: Պատուհասն այն էր, որ մեծատունք որ ի բերդին տուն կայր, որ քսան հոգի ի վերն ելան, մէկն ի վար չեկաւ, ամէն մեռան. ոչ հացն էր պակաս եւ ոչ ջուրն. եւ ամենայն բարիք առատ էր ի տներ, որ երկու տարի ուտէին, ոչ պարապէր, բայց պատուհաս էր որ պիտի կատարէր, փառք ներողութեան Աստուծոյ որ ստեղծ զնոսա. եւ մատնեաց ի ձեռս անօրինաց: Եւ դարձեալ այլ պատուհաս, որ երբ ի բերդէն ի վայր իջան` վաղուց գնացած •անապարհորդներ եկան ի քաղաքն եւ շատք մեռան: Եւ լուաւ խոնդքարն ի Բաղդատայ ի Թավրէզ դիմեց. եւ ապա լսեց շահն եւ գնաց բերդէն ի յետ. եւ մնացեալքն ելեալ ի բերդէն նուաղեալ եւ նուազեալ. խոց սիրտ եւ լալոտ աչօք. որոց հայրն եւ մայրն մեռեալ եւ որոց դուստր եւ որդին ի սուրն քարշեալ եւ որոց տունն անցեալ եւ սիրտք սիրելեացն եւ բարեկամացն խորովեալ. եւ մարդ հողեղէն ոչ կարէ •առել, կամ լեզւով պատմել. բայց աղաչեմ զամենեսեանդ, լիով Աստուած ողորմի ասել նոցա հոգւոյն. թէ յայս կեանքս նեղութեամբ եւ փորձութեամբ մեռան, նա ի Քրիստոսի յարդար /27/ դատաստան պարզերես լինին. եւ օրհնեալ ձայնին արժանի եղէն որ ասէ եկայք օրհնեալք հօր իմոյ ժառանգեցէք զանսպառ ուրախութիւնն ամէն: Մանավանդ զստացող գրոցս զդարբին Շահապն եւ զեղբայրն զԲրահիմն, եւ զծնողս նոցին զդարբին Թումէն եւ զՇամամն եւ զամենայն արեան մերձաւորքն` զկենդանիքն եւ զհանգուցեալքն ամէն: Եւ զիս անարժան գծողս Յօհաննէս եւ զիմ հօրքուրն Զինախփաշէն, զՋնձելենց հարսն, որ քսան ընտանէօք ի բերդն ելաւ, մէկ ի վայր չեկաւ. տուն անցաւ, եւ շատ մուլք ու մէրէթն անտէր մնաց. Աստուած ողորմի ասացէք առհասարակ ամենեցուն. եւ ո՞վ կարդայ այս բաներս եւ լսէ, Քրիստոս ողորմի ասէ, նա Յիսուս միածին զիւր մեղքն թողու. եւ զիւր ննջեցելոցն ոչ յիշէ ամէն: Եւ դարձեալ զմնացուած չարիքն, որ եղեւ ի յերկուց թագաւորացն, շահն գնաց ի վերին աշխարհն եւ խոնդքարն յետեւ, մինչեւ յաշուն ի շուռ եկին. շահն գնայր` ու խոնդքարն յետեւն, ոչ պատերազմեցան, եւ ոչ հաշտեցան, այլ խոնդքարն ի հետ դարձաւ. եւ շահն զկնի մինչեւ ի Խօյ. Հռոմոց թագաւորն գնաց ի Խլաթ, եւ Ուլամէն ի Վան ի ներս գնաց. մեծ փաշէն որ խոնդքարն ուղարկեց թէ զՎանայ տիրէ, եկաւ տեսաւ աւերն կարմիր գլխոյն, որ այլ զօրութիւն չէր թողեր թօփն ի բերդն. շուտով փախաւ ի Գաւաշն ի ներս եւ գնաց ի խոնդքարն, այն լալի ժողովուրդն Վանայ, որ զայս ամենայն չարիք տեսեալ էին, տեսին որ հռոմեցիք թողին զբերդն ու փախեան, նոքա այլ փութով ելան զկնի հեծելին եւ գնացին ի Մոկս դառն արտասւօք, զի զրկեցան ի յընտանեաց որ ի բերդն մեռան եւ յապրանաց որ թալան գնաց եւ դարձեալ լալոտ աչօք /28/ ելան, որ յօտար երկիր վտարան: Եւ եկեալ շահն ի Վան, եւ տեսաւ զբերդն անմարդաբնակ եւ զքաղաքն աւերեալ` խիստ ուրախացաւ ի բերդին անկռիւ առնուլն. եւ դառն տրտմեցաւ ի վերայ աշխարհի աւերմանն. երդուաւ, թէ «Յօրէս ի յետ Վանայ շաղաւաթ առնեմ. թէ զիմ որդին են սպաներ` այլ բան չեմ ասեր, խուդէն վկայե: Ապա լսեց թէ խոնդքարն զՈւլամէն երեք փաշայով ի յետ դարձոյց ի Վանայ բերդն, գիշերով ի լղար գնաց մինչեւ ի Կապուտկողն Ուլամէն փախաւ. զերեք փաշէն հեծելովն ջարդեց եւ դարձաւ ի Վան եւ եկեալ ի Յար•էշ, տեսաւ զի Իբրահիմ փաշէն եւ Մահմադ սօլթան ի յետ էին դարձեր. զԱր•իշու բերդի թուանգչիքն հաներ ու զժողովուրդն սուրգուն արեր մինչեւ յԱրծկէ. եւ դարձեալ քրիստոնէութիւն արար էն օրհնեալ փաշէն ու զամէն ազատ արար, որ եկին յաշխարհն իւրեանց. եւ ինքն առաւ զխոնդքարն եւ գնաց ի Դիարբէկն: Եւ շահ Դահման առաւ զիւր եղբայրն եւ զՄանթաշայ սօլթան, որ ի Յար•իշոյ կողմեր դէմ Հռոմոց թագաւորին գնաց զՍարուսուն թալանեց, զԽլաթ, զՄուշ, եւ դարձեալ ի Յօստան ի ներս գնաց ի Թավրէզ: Եւ մնաց սահրատ ի ձեռն Հռոմոց զօրացն Բաղդատ, Արծկէ եւ Աղթամար: Աւաղ զիմ հոգիս հայրք եւ եղբայրք, թէ քանի չարիք գործեցաւ ի յայս հեծեալ շարժութեանցս եւ ի վրդովմանցս, քանի քաղաք եւ գաւառ աւերեցան եւ քանի վանօրայք եւ եկեղեցիք քակտեցան, քանի մեծատունք աղքատացան, եւ վա•առականք թալանեցան, քանի քրիստոնեայք գերի վարեցան, եւ անմեղ տղայքն ի յանօրէնքն խառնեցան եւ չեմ կարնար գրել չարիքն, զոր /29/ վերին աշխարհն քաշեց եւս առաւել ծովու բոլորս. եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց: Որ զաղօթքն եւ զժամատեղն մոռացեալ ենք. եւ զամենայն բարեգործութիւնս /30/ միմեանց չար կամենանք եւ զամենայն չարիս գործենք, զգրոց բան ատենք եւ զմեր կամքս կատարենք, հազար վայ մեղաւորիս: