Պատասխանի թղթոյն Աշոտոյ թագաւորի

ՊԱՏԱՍԽԱՆԻ ԹՂԹՈՅՆ ԱՇՈՏՈՅ ԹԱԳԱՒՈՐԻ. ԶՈՐ ԳՐԵԱՑ ՍԱՀԱԿ ՎԱՐԴԱՊԵՏՆ ՀԱՅՈՑ

Հասու եղէ աստուածապահ թագաւորիդ ուռուկայիս. յորում հարցմունքս եւ պատասխանիս կարողութիւն է ինձ յարուեստական ի մտացս. եւ ի վարժապետական ճառից գրել յաճախ եւ պայծառ բանիւք։ Այլ այնոքիկ վերստին մեկնութեանցն պէտք ունին. վասն դժուարալուր եւ խրթին լինելոյն։ Վասն այնորիկ պարզ եւ հասանելի բանիւք. առ ի դիւրընկալ լինելոյ թագաւորիդ գրեմ. եթէ զինչ կիրք հոգւոյ. եւ զինչ կիրք մարմնոյ։ Հոգւոյն ասի կիրք. խորհուրդք. ուստի երկիւղ. կամ հոգք. կամ որ սոցին ազգակիցք։ Իսկ մարմնոյ. քաղց. եւ ծարաւ. եւ որ սոցա ազգակիցք։ Իսկ զանազանութիւնն ըստ խառնուածոյն. որ յորովայնի բաղկանաց եւ այլայլի, ոմն իմաստուն գոլ. եւ ոմն անմիտ. որպէս ոմն կատարեալ գոլ անդամօք. իսկ ոմն մատնահար. ոմն խարտեաշ գոլ. եւ այլ ոմն թո[ւ]խ. որ ըստ բաղկացութեան իմանի։

Զի եթէ խարտեաշ մաղձոյն իցէ շարժումն ժամանակի սաղմնառութեանն. ըստ նմին ձեւանայ եւ պատկերին գունակն. իսկ եթէ սեաւ մաղձոյն՝ զնոյն բերէ նմանութիւն եւ տեսակ։ Այսպէս ըստ արեան եւ ձեւոյն իմանալ. որ յոյժ հմուտ գիտեմ զթագաւոր ի բժշկական արուեստիցն. որք զայսոսիկ նշանակեն։ Արդ որպէս տեսակսն այլայլեցին ըստ խառնման. այսպէս եւ իմաստքն զհետ եկին. ոչ զհոգւոյն ասեմ. այլ զմարմնոյն. զի նա է գործարան հոգւոյն։

[Օ]րինակ իմն. զոմն ճարտարապետ հմուտ գոլով երաժշտական արուեստիցն. այլ եթէ փողն ջաղջախեալ իցէ. եւ կամ աղին խանգարեալ. ոչինչ կարէ ցուցանել զհանդէս առաւելութեան արհեստին. եւ գտանի պակասեալ ի գիտութենէն։ Այլ յանօթոյն էր անկատարութիւն արհեստին. զոր ունէր ճարտարապետն։ Ապա եթէ կատարեալ առ միմեանս. եւ պատշաճք առ ժամանակին հանդիպիցին. զքնարն ասեմ եւ զքնա[րա]հարին աղի. եւ ճարտարապետին սփոփիչ. եւ ուրախացուցիչք երեւեսցին լսողացն պատշաճաբար. բացայայտելով արուեստաւորին զարուեստն. ի ձեռն պատգամաւոր գործարանին։

Այսպէս զհոգին։ Զի եթէ զմարմինն բարեխառն ստացեալ ունիցի. եւ պատճառք հինգ զգայարանօքն. որով բացայայտէ զիմաստութիւնն. կամ զնմանութիւնն. հանճարեղ եւ խահականագոյն երեւեսցի։ Իսկ եթէ ոչ բարեխառն եւ յատուկ ունիցի զմարմինն զգայարանօքն. ոչինչ կարէ զհանճարեղ իմաստութիւնն. քան թէ սորին հակառակն։ Եւ դարձեալ ըստ իւրոյ օրինակի. զի մի գոլով հրոյն ի բնութիւն լուսաւորիչ եւ կիզանօղ. այլ նորա գործ է եւ առ նիւթն, զի եթէ ըստ ցամաքագոյն եւ զչորին. լոյս եւ ճառագայթս յաւէժս առաքէ յինքենէ, իսկ թէ զխոնաւագոյնն եւ զթանձրագոյնն հպեցուցանէ նիւթ. ծուխ միայն եւ զմեղծութիւն. փոխանակ զոր ունէր զբնութեան զլոյսն եւ զգոյն։ Նոյնպէս իմացեալ լինի իմաստք. եւ գործառութիւնք ըստ մարմնոյ միաւորութեանն։ Իսկ յոմանց հաւատալի Տեառն տնօրէնութիւն. իսկ ոմանց ոչ։ Այս ոչ ըստ նմին պատկանի. զի այսոքիկ խառնուածոյն է գործ ըստ ասացելոյս։

Իսկ այնոքիկ. ըստ անձնիշխան կամաց. զի հարք կամեցան հետեւիլ մարգարէից քարոզութեանց. եւ Տեառն իսկ վարդապետութեան եւ սքանչելագործութեան. եւ զկնի առաքելոցն վկայութեանցն. որք ճշմարտութեանցն գտան աշակերտեալք զանձինս։ Իսկ որք աշխարհաւերք եւ մարմնաւորք գտան. գունակ հրէիցն. որք ծանօթք եւ գիտակք էին մարգարէիցն կանխասացութեան. եւ ականատեսք եղեն մեծագոյն նշանացն եւ արուեստիցն Տեառն մերոյ. սակայն անձնիշխան կամօքն եւ անընդունակ զանձինս եւ ընդդիմադարձ պատրաստելով ոչ հնազանդեցան ճշմարտութեանն. այլ հեստելով արդարութեան սիրեցին զստութիւն։ Գունակ Իսրայէլացոցն անցանելով զհերձեալ ծովն. տեսեալ զահաւոր նշանս ի փարաւովն. արարին որթ եւ ասէին ահա աստուածք քո Իսրայէլ. որ հանին զքեզ յԵգիպտոսէ (Ել, ԼԲ 8)։ Եւ այս ուրեմն ոչ անզգայութեանն գործ է ըստ մարմնոյ ինչ թանձրամտութեանն. այլ կամացն ամբարշտութիւնք, զի ոչ եւս էին դեռ մոռացեալ զմեծագոյն նշանս եւ զօրութիւնս։

Իսկ սակս հոգւոյն. եթէ ընդէ՞ր ոչ հաւատացին Տեառն իջման ի դժոխս. եւ ահա անմարմինք էին արտաքոյ թանձրամտութեանն եւ անգիտութեան, եւ ընդէ՞ր սատանայ ի հրեշտակացն գոլով նիւթոյն եւ բնութեանն. զնոյն ունելով զիմաստս եւ զբնութիւն եւ զծանօթութիւն. ոչ եկաց ի համազգակցութեանն ի սպասաւորութիւն. որ են հրեշտակք. այլ հեռացեալ եւ որոշեալ ի սպասաւորական հրամայեալ դասուցն. եղեւ ապստամբ ուրեմն ի ձեռն անձնիշխան կամացն. զոր ունէր, այլ ոչ անծանօթագոյն կամ նուաստ քան զայլսն գոլով յաստուածային սահմանեալ պատուիրանադրութենէն. որ առ կարգ սպասաւորութեան հասարակաբար սահմանելով։

Այսպէս եւ հոգիքն. զուգաբար տեսեալ զմարդկային հոգին. զոր ունէր Քրիստոս ի մերմէ բնութենէս. զոր առեալ աստուածային միաւորութեամբն. յայնժամ աղաղակեաց եւ արձակեաց զոգին ժամանեալ առ մեր ոգիսն։ Տեսեալ զնա մեր հոգիքն մերովքն գունակ մարմնով. որք մերով մարմնով զՏէրն։ Իսկ ոմանք հաւատացին նորա ճշմարիտ մարդեղութեանն. իսկ այլք ուրացան. ըստ նմին օրինակի եւ անդ տեսեալ մերոց հոգւոցն. զաստուածութիւնն մերով հոգւովն. ոմանք հաւատացին ի ձեռն անձնիշխան կամացն, իսկ որք ուրացան զորս որոշեաց ի միմեանց. ոչ իմաստքն. այլ անձնիշխան կամք եւ յօժարութիւնն։ Զոր եւ Աստուածաբանն վկայեաց սմին իմաստիցս։ Զինչ խորհուրդ ասէ իջանելոյն, զի՞նչ ասէ բանն պարզաբար. ապրեցուցանել զամենեսեան ի չարութենէն զհաւատացեալս։ Ի կրկին իջմանն ասաց այսպէս, ի ձեռն մերոյ հոգւոյն, յոր ոչ միայն հաւատացեալ հաւատացին. զոր աստ ասաց ի չարութենէն երեւեալ զհաւատացեալս. այսինքն յանհաւատից հաւատացեալս. յորոց մի ոք Սողոմոն ի հրէից. եւ երկրորդ Արիստոտէլ ի կռապաշտից։ Զի ի ձեռն երկուցս այսոցիկ բազմաց իմացեալ լիցի այսոքիկ։

Աստուածապաշտ թագաւոր. դոյզն-ինչ նշանակեցաւ պարզագոյն բանիւք ճեպեալ ի քումմէ առ իս իշխեցօղ հրամանէդ. տալով պատճառս ըստ իմաստնոյն բանի. եթէ տուր պատճառս իմաստնոյն եւ իմաստ[ն]ագոյն լիցի (Առակ, Թ 9)։ Իսկ եթէ պերճաբանութեամբ. եւ պղատոնական իմաստութեամբ. մանաւանդ թէ հռետորական արուեստիւք հաճոյ թուեսցի քում մեծանձնութեանդ. ինձ ոչ միայն ոչ են ծանունք. այլ եւ յոյժ կարելիք. մանաւանդ յոյժ ախորժելիք։