ժամանակագրական հատուածներ

/17բ/ Ի Փոքր Հայք, որ է Կիլիկիա մերձ առ դղեակն Հարունի կոչեալ, է ջուր ջերմկի, յոյժ օգտակար ամենայն ցաւոց. բայց որ ոք գնա անտ եւ մտէ ի ջուրն` յառաջին օրն կորուսանէ զլոյս աչացն եւ մնա կոյր զաւուրս երիս եւ ապա զկնի Գ (3) աւուրն վերստին առնու զլոյս աչացն եւ այսպէս բժշկի յամենայն ցաւէ: Դարձեալ ի նոյն Կիլիկեա մերձ Անարզաբոյ ի գեա[ւ]ղն Ճուռակի կոչեալ, անտ մերձ է ծովակ փոքր, յորում ծովակ էթէ ձի կամ այլ անասուն մտէ ի ջուրն, նոյն ժամայն կը•ղակն կորզեալ անկանի, նաեւ ագին եւ բաշն ընդ ամենայն մազին կորզ[ի], բայց եթէ ըմբէն ի ջրոյն այն անասունք ոչ վնասին:

***

/57բ/ [Արար եւս սա զգիրքն մեկնութեան սրբո պատարագին գեր ի վերո մտաց եւ հրաշալի մեկնիչ եւ երկնահանգէտ միտս մեկնչի], զոր մեկնութիւն պատարագի թարգմանեալ է ի հայկական գիր սրբազան եպիսկոպոսն Կաֆային տէր Թադէոս:

***

/61ա/ Ընդ այսմ իսկ ժամանակի խանն Թարթարացն, որ յարեւելս ի Դայվրէժ նստի, որ կոչէր Հուլայուն, եւ էառ զքաղաքն Պալտաք ի Տա•կացն. եւ զի այն էր աթոռն խալիֆաին, որ է վերնագոյն առաջնորդն մահմուտականացն, զոր ըմբռնեալ խանն այն Հուլաուն զխալիֆայն շուն, ի բանդի, չարաչար մահուամբ սատակեաց: Եւ ապա հետեւաբար նոյն Հուլաու խանն էառ զԱլամօթն դղեակ եւ կոտորեաց ի սպառ զհաշիշիքն, որք անդ էին դարանեալ բնակելօվ: Եւ ապա իսկ զկնի այնմ յամն երրորդ էառ բռնութեամբ զքաղաքն Հալապ ի Սիւրիա ի Տա•կացն: Գոյր եւ ընդ նոյն խանին դրդօղ եւ գռգռօղ ի վերայ Տա•կացն ի ջնջումն, թագաւորն Հայոց Հէթում եւ կաթօղիկոսն Կոստընդին, կարծեմ Բարձրբերդացին է:

***

/75բ/ Այս Կլէմէնս ի սոյն ամի (1342) առաքեաց ի Հայս ի Կիլիկեայ վասն միայբանութեան եւ ուղղութեան հաւատո եւ խորհրդոց եկեղեցո եւ վասն բերելո զազգն Հայոց ի հնազանդութիւն եւ ի միութիւն եկեղեցո, առաքեալ լիկատս եւ նւիրակս զերեւելի արսն զԱնդոն եպիսկոպոսն Կայեթոյ, վարդապետ աստուածային տառիցն եւ զՋոհաննէս, ընտրեալն յեպիսկոպոսութիւն Գօրօնին, վարդապետ սիվիլական եւ քաղաքական օրինացն եւ դէկրէթալացն, որ էր արքեպիսկոպոս Բիզանին. որք գնացեալք առնել միաբանութիւն. եւ խոստացան Հայք առնել զամենայն, զոր կամիցի եկեղեցի: Բայց պապն ոչ կամեցաւ փող տալ առժամայն ի յօգնութիւն եւ ի փրկութիւն Հայոց, այլ խօստացաւ, զի յորժամ դարձցին ի միաբանութիւն սուրբ եկեղեցոյ, յայն ժամն յամենայն ամի տալ ԺԲՌ (12000) ֆլօրի եւ Ռ (1000) հոգի ձիաւոր, վասն օգնութեան Հայոց:

***

/76ա/ Յամի տեառն ՌՅԽԷ (1347) եւ պապութեան սորա յամին Է (7), խրատն հասարակաց մարդկան եւ ցասումն սաստիք յԱստուծոյ հասանէր ընդ յամենայն յաշխարհս մահն յանկարծահաս, որ սկսեալ եղեւ յարեւելից` ի Հնդկաց եւ եկն կարգաւ մինչեւ յարեւմուտս, ի ծագաց երկրի մինչեւ ի ծագս, ընդ յամենայն կղզիս շրջեցաւ զերեք ամս. եւ կարծի եւս յոմանց, եթէ դեռեւս կայ ցասումն այն յաշխարհի: Այլ եւս երկիւղալից, զի ասի յոմանց եւ կասկածի, եթէ դարձեալ գայցէ ընդ յերկիր յօրինակ այգէկթողին դառնալ •ռայքաղութեամբ ի վերա: Եւ այս յիրաւի եղեւ, քանզի յամի տեառն ՌՅԿԱ (1361) եղեւ երկրորդ մահտարաժամն ի յուլիս ամսոյ մինչեւ ի յունվարն: Արդ` մինչ այս լինէր եւ ամենեքեան յանկարծամահ մեռանէին միապէս ընդ յամենայն երկիր: Վասն զի առաջին ցաւն լինէր, զի արիւն ձգէին ի բերանոյն եւ ի նոյն օրն մեռանէին: Եւ նախ մեռանէին սոյն ցաւօվս աղքատքն եւ յետ Բ (2)-ց ամսոց կամ աւելի մեծամեծքն: Եւ երկրորդ ցաւն էր այտուցն եւ ելունդն. եւ ելանէր յա•ուկն, զոր խիարակ կոչեն, կամ ելանէր յանթն եւ կամ ի սիրտն ընդ ներսէ եւ վաղվաղակի յԲ (2) օրն մեռանէր: Լինէր եւս զի ի խիարակէն, յորժամ կտրէին, զերծանէր ոք որ եւ բազումք ապրեցան. բայց որք յանթսն հանին ելունդ ոչ ապրեցան: Իսկ հարուածքն յոմանս տեղիս մնայր բազում ամիսս, իսկ յոմանս տեղիս սակաւ: Սակայն յիշխանաց եւ յազնուականաց, ի թագաւորաց եւ կամ ի տէրանց յաշխարհաց ոչ ոք մեռաւ: Լինէր եւ այս ի տեառնէ Աստուծոյ շնորհ, զի եթէ սաստեաց ոչ ի սպառ կորոյս, քանզի թէպէտ մեռանէին յանկարծ, այլ հոգօվ ոչ կորընչէին, զի ամենեքեան իբր իմանային զցաւս յանձինս առժամայն զղջմամբ խօստօվանէին եւ մեծ մասն զհաղորդութիւն սուրբ մարմնոյն Քրիստոսի ընդունէին եւ այնպէս ամենեքեան փրկեալ հոգօվ ելանէին յաշխարհէ: Որ եւ պապս Կլէմէնս, որ յիրաւի գթած, թէպէտ եւ ոչ յընթանուր, յաշխարհի, սակայն մասնաւորաբար նախ ի տեղին ուր ինքն էրն բնակութեամբ եւ յամենայն գաւառս եւ ի քաղաքս եւ ի թէմս, որք մի անգամ հայցեցինն ամենեցուն յանկարծամահ մեռելոցն, որք զղջմամբ արձակումն հայցէին: Զլիակատարն թողութիւն մեղացն եւ տանջանացն ընդ արձակեալ շնորհեաց, որո շնորհիւ թողութեանն ամենայն հոգիքն ազատեցան անընդմիջաբար եւ յարքաութիւնն երկնից գնացին: Որ եւ ի հաստատութիւն եւ ի ստուգութիւն այսմիկ փրկագործութեան բազում յա[յ]տնութիւնք եւ տեսիլք երեւեցան կենդանեացն եւ պատմեցին եւ ստուգեցին այնպէս գոլ, զի ամենայն հոգիքն փրկէին, որք թողութեան տեառն պապին արժանացան եւ ամենեքեան առժամայն առանց պատիժ յարքայութիւնն երկնից հասանէին: Այլեւ թէ որպէս կենդանիքն վարէին առ հիւանդացեալսն եւ որպէս առ մեռեալսն ասասցուք: Եւ այս ընդ յամենայն տեղիս, քանզի ոչ ի տալ հաղորդութեանն եւ ոչ թաղմանն եւս զանկակ հարկանէին եւ այս յիրաւի, զի մի հիւանդքն ահաբեկ լինէին: Եւ ապա զկնի սակաւ աւուրց լինէր, զի ոչ պաշտելօվ եւ ոչ կղէրիկոսօք տանէին զդիսն, այլ աշխարհականքն եւ զքաղաքականսն եւ զփարթամսն ԺԵ (15) ի շարն, մի խաչիւ առաջի եւ մի քահանա կամ ոչ բնաւ տանէին ի թաղումն: Իսկ զաղքատսն զԽ (40)-նն եւ աւելի եւս ի մի վիհ դնէին եւ զհողն ի վերայ ածէին: Եւ սոյնպէս մեռան մարդ եւ անասունք եւս: Եւ բազում շէնք, աւանք եւ դղեակք ամբնակք մնացին եւ դաշտք, մարգունք, անդք եւ այգիք խոպան եւ ամայի եղեն …:

/76բ/ Ընդ սորին տեառն Կլէմէնթոսիս քահանապետութեամբն Գ (3) ամին եղեւ սպանեալ սրօվ յիւրայնոցն թագաւորն Հայոց Կիտօն եւ եղբայրն նորա Պէմունդ գունդն Կօռիկոսո:

***

/84բ/ Արդ զայս ես ինձէն տեսայ` գրող գրոցս, Ներսէսս, զի ի գուրդս Հռոմ ի յողորմութիւն պապոյն, Բայնիօթն կոչեալ կին մի սովեալ իբր յագեցաւ կերակրով, զի սովեալ էր, առժամայն մեռաւ ի յամին տեառն ՌԳՃԽԶ (1346) ի մարտոյ ԻԳ (23) օրն:

***

/99ա/ Ընդ այնմ ժամանակի, ի Փոքր Հայք, սրբագոյն հովիւն Հայոց` տէր Ներսէս, թոռն երանելոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, վասն քարոզութեան օրինացն Աստուծոյ յեկեղեցւոջ իւր, ի Պապ թագաւորէ Հայոց, դեղ մահու խառնեալ ի բաժակն տեառն, զոր սուրբն արբեալ հանգեաւ:

***

/100ա/ Սոյն Թէոդոսս ի Մեծ Հայք, յարեւելս, ի Կարին գաւառն շինեաց զմայրաքաղաքն մեծ զԱրզրումն եւ կոչեաց յանուն իւր Փոքր Թէօդօպօլիս, յամի ծննդեանն տեառն ՆԽ (440):

***

/112ա/ Արդ` իբր զսոյն գիրքս ես Ներսէս Պալիանէնց թարգմանէի ի քուրդս Հռոմայ եւ զայս իսկ հիացական իրս գրէի, պատմեցաւ յումեմնէ իմաստնոյ եւ յարհիեպիսկոպոսէ եւ յայլոց պատուաւորաց արանց, զի յաւուրս մեր եւ մերձ առ մեօք պատահեցաւ, զի մինչ նաւորդք գնային ընդ ծօվն, եւ գոլօվ ի մէջ ծօվուն, յաւուր միում խռովեալ ծօվն յուզէր եւ երկինքն մթնացեալ մրրկէր, զոր տեսեալ նաւորդքն ծանեան ստուգապէս եթէ ի ցամաք ի հարուածք կարկտի լինին: Եւ մինչ զայս քննէին եկն յերկնից քար մի, չափ հաւանո միոջ, իբր նուկիս Ծ (50) կամ աւելի եւ երկոքին ծայրքն սուր եւ զարկեալ ի վերայ նաւին կոտրեալ ծակեաց զվեր առաստաղ նաւին, եւ էանց ի ներս եւ մնաց անդ, Բա[յ]ց էր քարն այն սպիտակ, որպէս պաղ, որ եւ զամենայն տեսութիւն պաղի ունէր, այլ կարծր եւ պինդ այնչափ մինչզի ասեն, որք տեսինն, եթէ ամենեւին ոչ եղեւ գտեալ պօղօվատ այնպէս ամրագոյն:

***

/113ա/ [Ի սորին Գառլոսիս աւուրսն սօվ սաստիկ ընդ յամենայն Իտալիայ լինէր], որպէս եւ է յամիս յայսմիկ, յորում գիրքս թարգմանեցաւ, յամի տեառն ՌՅԽԷ (1347), է սօվ սաստիկ տարածեալ ի վերայ երկրի եւ ոչ թէ միայն ի Վինունս իսկ, այլ յամենայն կողմանս Ֆռանկաց:

***

/117բ/ [Ընդ սորին եւս Հեռիգոսի Երրորդի], Ռօպէնցիք, որք էին յազգէ եւ յարմատոյ թագաւորացն Հայոց, մտին ի Կիլիկեայ եւ առին զբերդն Վահկայն, որ էրն Կոստանդին, որդի Ռօբէնին, ազգական Գագիկ թագաւորին եւ աստից ի հետ սկսան Հայերն տիրել Կիլիկոյ, որ եղեւ այս ի թւին Հայոց ԵՃ եւ ԽԶ (1097), իսկ Քրիստոսի թւին ՌՃԷ (1107):

***

/18ա/ [Եւ ապայ յետ Գ (3) ամի առաւ Աքա եւ զկնի մի` Տրապօլիս. եւ զկնի հետեւաբար ամենայն երկիրն սուրբ, որպէս ցուցանի լիայպէս ի գիրքն բասա•ին], այլ եւս եւ գտանես զայս ի գաւազան[ագիր]քն պարոն Հէթմո տեառն Կօռիկոսոյ, զոր գրեմք ի յետս գրոցս:

***

/119բ/ Ընդ այսմ իսկ ժամանակի թագաւորն, որ է կայսրն Յունաց Պօրֆիրօժէնն ելեալ զօրօք ի Կիլիկեայ էառ զնայ ի Հայերոյն բռնի, եւ զպարոն Լեւոն, որ տիրէր երկրին, Բ (2) որդօքն կալեալ տարաւ ի Կոստանդնուպօլիս եւ եդ ի բանդի: Եւ յայս լինէր ի թւի Հայոց ՇՁԶ եւ Քրիստոսի թւին ՌՃԼԷ (1137): Արդ` Հայոց պարոնն Լեւոն անդ ի բանդին մեռանէր, իսկ որդին նորա` Թորոսն ազատեալ ի բանդէն զկնի Է (7) ամաց դարձեալ ի Կիլիկեայ եկեալ եւ զՎահկային բերդն դարձեալ առեալ աւազակութեամբ. եւ անդի ի դաշտն, զԱնարզաբոյ բերդն առեալ: Դարձեալ տիրեաց Կիլիկոյ եւ նորոգեցաւ տէրութիւնն Հայոց ի Կիլիկեայ:

***

/122բ/ … Արքեպիսկոպոսն Մասէնցիոյ, որ Մակունդինն է կարծեմ, կամօք եկեղեցոյն Հռոմայ եւ հրամանաւ վերոյ ասացեալ կայսերս եկեալ ի Կիլիկեայ ի քաղաքն Տարսոն, յեկեղեցի սրբոյն Սօֆիայ, թագեալ շքեղապէս եւ օրհնեալ օծեաց ի թագաւոր Հայոց զպարոն Լեւոն, որ էր պարոն Հայոց եւ տէր Կիլիկոյ, լեալ նախ ամս Ժ (10) եւ թագեալ կոչեցաւ Լէօ յամի տեառն ՌՃՂԹ (1199): Որ եւ տւաւ նմա ի կայսերէն ունել նշան եւ նշանակ ըստ անուանն իւր առիւծ, զոր տանին եւս, եւ սօվորին թագաւորքն Հայոց մինչեւ ցայսօր, զի նախնի թագաւորքն Հայոց` յարեւելս արծուայնշան էին, որպէս եւ պատմութիւնքն Հայոց ցուցանէ: Այս Լեւոն թագաւոր Հայոց, ի Զ (6) ամն իւրոյ թագաւորութեանն, էառ բռնի զքաղաքն Անդիոք մեծն մինչեւ ի տունն Դամբլուն, որ էր մեծ բաժինն քաղաքին եւ կալաւ Գ (3) օր, եւ ապա թողեալ դարձաւ: Իսկ Թ (9) ամի թագաւորութեանն իւրո սոյն Լեւոնս էանց ի կղզին Կիպրօս եւ էառ իւր ի կնութիւն զքոյրն թագաւորին Կիպրոսի եւ Երուսաղէմայ ռէ Ուկին զՍիպիլն: Այլ եւ ԻԱ (21) ամի իւրոյ թագաւորութեանն սոյն Լեւոնս էառ գաւօվ ի գիշերի գնոյն Անդիոք մեծն եւ կացոյց անդ բրինձ զՌօբէն զթոռն եղբօրն իւրոյ:

***

/125ա/ Ընդ այսմ իսկ ժամանակի` ՌՄՁԲ (1282), հայ թւին ՉԼԱ, պարոն ոմն ի Թաթարացն, անուն Մանկօ Դամուր, իջեալ զօրօք ի Շամբն, որ է Ասուրիայ. եւ •ակատեալ ընդ սուլտանին Մսրայ` ընդ Ալֆին, մերձ դրանն Հէմսոյ քաղաքին եւ յաղթեաց Թաթարն, որ եւ ասի, թէ վարեաց զսուլտանն ի փախուստ զաւուրս Ը (8): Եւ կոտորեաց ի նոցանէ Թաթարն աւելի քան զԾՌ (50. 000) այրս: Եւ ապայ զօրք սուլտանին պնդեալք դարձան յետս եւ շրջեցին զզօրս Թաթարին, զի դարձան ի փախուստ, որ եւ յայնմ փախստին սպանան ի Մուղալ զօրուն իբր ԼՌ (30000), իսկ ի զօրացն քրիստոնեայ, այսինքն է թագաւորին Հայոց, որք էին ընդ Թաթարսն համազոյգ, սպանան ի նոցանէ արս ԲՌ (2000):

/126ա/ Ընդ այսմ իսկ ժամանակս` յամս տեառն ՌՄՂԲ (1292) եւ ի թվի[ն] Հայոց ՉԽԱ (1292) ասացեալ սուլտանն Եգիպտոսի Աշրաֆն զկնի առմանն եւ աւերմանն Աքայոյ եւ զկնի իբր ջնջեաց ամենեւին զքրիստոնէիցն իշխանութիւն եւ զանունն եւս ի սուրբ երկրէն եւ ի Սէհլէն: Ապայ այնուհետեւ յարձակէր վիշապն այն չար ի վերայ ազգին Հայոց. եւ ելեալ զօրօք գայր ի Միջագետս մերձ ի սինօռն Ուռհայոյ քաղաքին եւ եկեալ պաշարէր զհայրապետական դղեակն Հայոց, որ կոչէր կլայ Հոռոմական, ուր էր կաթօղիկոսանիստ Հայոց լեալ ի բազում ժամանակաց: Եւ պաշարեալ զայն սուլտանին խիստ եւ պնդայգոյն կռվօվ, իբր այլ ոչ կարէին պահել քրիստոնայքն, քանզի յղեալ էր անդ թագաւորն Հայոց զքեռին իւր զպարոն Ռէմունդն բազում ընտիր մարդօվք, զոր Տա•կնին ոչ կարացել էին առնուլ զբազում ամս կռվօվ, այլ բաբանօվն փլուցին զամենայն պարիսպն եւ նաղմեցին եւ եկին ի մէջ բերդին ծակն եւ յատակէ շրջել ուզէին: Իսկ իբրեւ տեսին, որք ի ներս էին, եթէ ի վաղիւն կամին դնել զհուրն եւ շրջել զբերդն, ուզեցին ամանաթ, այսինքն է վստահութիւն, գնալ յոտս նոցա: Սակայն սօլտանն ոչ ընկալաւ զհայցուածս նոցա, վասն զի նախ ինքն բազում անգամ ասացեալ էր, եթէ «Տուք զբերդս եւ ես թողում զձեզ զամենեսեան ընչիւք գնալե: Իբր այլ ինչ ոչ •ար գտանէին /126բ/ ի վաղիւն կաթօլիկոսն Հայոց տէր Ստեփանոս, մականուն Հռոմաեցի, որ էր ի բերդն, սգեցաւ զսգեստն իւր հայրապետական, նոյնպէս եւ ամենայն եպիսկոպոսունքն եւ երիցունք ընդ նմա եւ խաչիւքն եւ ամենայն կահիւ սրբութեանն գնացին յոտս սուլտանին, զոր իբր ետես չար բռնաւորն այն եթուք, ասեն, ի վերայ կաթօղիկոսին, ասելօվ, թէ «Զայդ յառաջի օրն ընդէ՞ր ոչ արարելե: Բայց այնչափ արար վասն այնմ գնալոյն, զի հրաման եհան զոչ ոք սպանանել: Արդ` սոյն կերպիւս էառ նոյն սուլտանն յայնմ աւուր զՀռոմկլայն եւ զկաթօղիկոսն եւ զամենայն բազմութիւն քրիստոնէիցն աւելի քան ԼՌ (30000) ոգիս գերիս տարան ի Մսր ի բանդ եւ ի ծառայութիւն: Այլ իբրեւ տարաւ զայն ամենայն ի Բաբելոն գոռոզն այն երկրորդ Բաղդասարն: Ահա յաջն հայրական գրէր ընդդէմ նորա եւս, զի անկաւ մահ ի նոցա եւ մեռանէին ամենեքեան, զոր զգուշացուցին նմա առաջնորդքն իւր եւ գիտնականքն, եթէ վասն քրիստոնէից առաջնորդին գերութեանն լինին այս հարուածք: Եւ կոչեալ սուլտանին զկաթօղիկոսն ասաց. «Ընտրեայ քեզ զոր կամիս արս Ի (20) եւ առ քեզ զմեծ եւ զփառաւոր սրբութիւնն քո, զոր ունէիր ի ձեռինդ, մինչ իջեր ի բերդէն քո եւ գնայ վաղվաղակի յերկրէս իմոյ, քանզի հաւատամ, եթէ անցցէ մահս յերկրէս իմմէե: Եւ կաթօղիկոսն էառ զաջն սուրբ Գրիգորոյ եւ ետ սուլտանն արս ընդ նոսա եւ ծախս. զի բերին զնոսա ի Հայս: Նաեւ եղեւ իսկ, զի ընդ ելանելն կաթօղիկոսին եւ աջոյն սրբոյ դադարեաց մահն ի նմին աւուր:

Բայց նախքան զայս մինչ սուլտանն ի վերայ Հռոմկլային էր, զբերդ մի, Հայոց թագաւորին, Ապըլ•էս անուն ետուին ի Տա•կնին տուր տալօվ: Եւ թագաւորն Հայոց ետ կամաւ զանառիկ դղեակն Բէհէսն սուլտանին ի գինս, որպէսզի զկաթօղիկոսն թողուցու: Եւ կաթօղիկոսն թողեալ էր, որպէս վերոյ ասի եւ ոչ գիտէին: Իսկ իբրեւ եկն ի Հայք նոյն կաթօղիկոսն, վասն զի աշխատեալ էր եւ խոցեալ յոգի, յետ սակաւուց յամն այն մեռանէր: Եւ եդին իւրեանց կաթօղիկոս զտէր Գրիգոր Տուրքերիցանց, յորմէ բազում ուղղափառութիւնք սկսեալ եղեն ի Հայերն:

Արդ` յամին այն, որում առին Տա•կնին զՀօռօմկլայն եւ գերեցին զկաթօղիկոսն Հայ[ոց], նախքան զառնուլն, այսինքն յամի տեառն ՌՄՂԲ (1292) եղեն մոլորեալ ի Զատկէն Ասորիքն, Նեստորք եւ Հայք, զի չուզէին ի Ներստորացն յետ մնալ: Այլ եւ թագաւորն Հայոց արար նախ ժօղօվ եւ եգիտ զնոսա մոլորեալս եւ սաստիւ հրամայեաց նոցա ոչ առնել Զատիկ ծուռ, բայց ոչ կամեցան մնալ ընդ քրիստոնայքն, այլ յօժարեցան դասիլ ի Նեստորիտքն հայր իւրեանց զնոսա կոչելօվ, ասելօվ. «Զինչ իմ հայրն է արել եւ եսե:

Արդ` որովհետեւ ձգեցաւ պատմութիւնս առ ազգն Հայոց, ասասցուք եւ սակաւ ինչ, զոր ի նոցանէն եւ առ նոքօք գործեցաւն:

Արդ` զկնի մոլորութեանն նոցաի Զատկէն յամին հետագայ, թագաւորն նոցա Հէթում, որ ոչ էր երբեք լծեալ ընդ կին, այլ թագաւոր էր զկնի մահու հօրն իւր Լեւոնի Բ-ին զամս Ե (5) եւ ունէր եւս կենդանի եղբարս Է (7) եւ քոյրս Գ (3): Սոյն թագաւորս զասացեալ իւր թագաւորութիւնն, զի ոչ երբեք էառ թագ արքայական, զտէրութիւնն տայր յեղբայրն իւր Թօրոս, որ էր ծնընդեամբ երկրորդ զկնի իւր, որ եւ այս Թօրոս առեալ էր ի կնութիւն զքոյր թագաւորին Կիպրոսի Ե (5) ամաւ յառաջ: Զոր թագաւորն Հէթում տայր ի նոյն Թօրոսն զպարոնութիւնն եւ ինքն լինէր կարգաւոր ի կարգէ սրբոյն Ֆրանցիսկոսի եւ կոչէր եղբայր Ջոհաննէս: Եւ իբրեւ անցին սակաւ աւուրք ի նոյն ամին, նոյն եղբայր Հէթում Յոհանեսն ամուսնացուցեալ զքոյրն իւր Զապլուն, որ էր նախածին քան զամենայն Է (7) եղբարքն, ընդ եղբայրն Կիպօռոսի թագաւորին` Ամառի, տէրն Սուրոյ: Եւ լինէր զի իրր եկն Ամառին ի Հայք պսակիլ ընդ կինն իւր, որպէս եւ Թօրոսն վերոյ ասացեալ գնացեալ էր ի Կիպրոս: Սոյն փեսայս թագաւորին Հայոց իբր գայր ինքն եւ այլք բազումք ի Հայք, Հայ եւ Ֆռանկ եկեղեցիականք միջնորդեալ որ եւ դրդուեալ եւ շարժեալ արարին: Զի նոյն Ջոհաննէս Մնուրն թողոյր զկրօնաւորութիւնն /127ա/ եւ դարձեալ առնոյր զիւր թագաւորութիւնն ի նոյն ամին:

Իսկ զկնի ամի միոյ սոյն թագաւորս Հայոց Հեթում ամուսնացոյց զքոյրն իւր` Ռիթայ անուն ընդ Միխայէլ կայսերն Կոստանդն[ու]պօլսի. եւ իբրեւ եկին Հօռոմքն տանել նայ, յղեաց զԲ (2) քոյրսն իւր, այս է զասացեալ Ռիթայն եւ զԹէֆանօն, զի զմինն հարսնացուսցեն կայսերն եւ զմիւսն ինքն կայսրն պատշա•ապէս զուգեսցէ այլոյ թագաւորի, որպէս կամի. որ տարեալ զՌիթայն հոռոմացուցին եւ անուանեցին Մարիայ եւ եղեւ կայսրուհի:

Իսկ զկնի այսմ, իբր անցանէր ամ մի, դարձեալ Հէթումն այն տայր զթագաւորութիւնն յիւր եղբայրն Թօրոսն ասացեալ եւ ինքն դարձեալ կրօնաւորէր:

Եւ զկնի ամի միոյ մեռանէր կին Թորոսին:

Եւ Հէթում կրօնաւորն եւ Թօրոսն տային զթագաւորութիւնն յեղբայրն իւրեանց Սմպատն եւ ինքեանք գնացին ի Կոստանդնուպօլիս: Իսկ Սմպատն առնու թագ եւ օրհնութիւն եւ թագաւորեաց ամս Գ (3): Եւ կացեալք նոքա ի դուրս` իբր թէ ամ մի դարձան եւ կամէին Թաթարօվ ձգել զՍումպատն եւ առնուլ զպարոնութիւնն եւ նայ նախիմա եղեալ, կալաւ զնոսա եւ եդ ի բանդի: Եւ դրդութեամբ չար իշխանաց հրամայաց սպանանել զԲ (2) եղբայրն իւր: Այլ որ գնաց սպանանել զԹորոսն ետ լարիւ խեղդել զնայ, իսկ որ գնաց սպանանել զՀէթումն, զի ոչ էին ի մի տեղի, ոչ եսպան, այլ կուրացոյց զաչսն: Իբր այս լինէր, չորրորդ եղբայրն Կոստանդինն յարեաւ ի վերայ եւ եկեալ ի Սիսոյ քաղաքն զօրօք. մերձ քաղաքին կռուեցան հայերն ընդ իրարս ի մարգն Սիսոյ, ուր բազումք եղբարք զեղբարք սպանին եւ ազգականք զմիմեանս, վասն ան•անաչողութեանն, զի առաւօտ էր: Եւ այսպէս Կոստանդինն առեալ զպարոնութիւնն Հայոց կալեալ զՍմպատն եւ գտեալ զՀէթումն կենդանի ողջացոյց զմի ակն եւ ինքն թագաւորեաց ամիսս Թ (9): Յետ այսց ամենայնի դարձեալ ի չարաց ի ոմանց, մանաւանդ եթէ յիւրմէ իսկ, դրդի նոյն Հէթումն կրօնաւոր եւ յառնէ ի վերայ Կոստանդին եւ ձգէ զնայ ի թագաւորութենէն եւ դարձեալ ինքն լինի թագաւոր: Եւ զՍմպատն, որ երբեմն թագաւոր[էր], զի կալեալ էր զնայ Կոստանդինն, եւ զնոյնն զԿոստանդինն առաքեաց յաքսորս ի Կոստանդնուպօլիս առ փեսայն իւրեանց: Այս ամենայն վ•արեցաւ ի Զ (6) կամ Է (7) տարին:

***

/127բ/ Ընդ այնմ ժամանակին յամս տեառն ՌՅԲ (1302) եւ թվին Հայոց ՉԾԱ (1302) ի վերոյ ասացեալ թագաւորէն Հայոց` Հէթմոյ, որ եւ էր ի կարգէ Մնուրացն, եղեւ դրդեալ եւ թապրեալ մանաւանդ եթէ աղաչեալ իսկ խանն Թարթարաց արեւելեան` Խազանն եւ իջեալ ՃԾՌ (150000)-օք Թարթարօվ յերկիրն սուլտանին Մսրայ, որ էր ընդ այն ժամանակն Մէլիք Նասրն, եւ էր հասակաւ տղայ, ամաց ԺԴ (14): Եւ հասեալ Խազանին մինչ ի Դամասկոս առին զնայ: Բայց զոր տեղիս, որ առնուին ոչ աւերէին եւ ոչ զմարդիքն սպանանէին. որ եւ ի նոյն թագաւորէն Հայոց եղեւ աղաչեալ զնոյն խանն այրել հրօվ զԴամասկոս. ասէր խանն, եթէ «Մեղք մեծ է զայսպիսի գեղեցիկ շինուած այրել, այլ ետու զսայ որդոյն իմոյ եւ պահեսցի վասն նորաե: Իսկ սուլտանն զօրաժօղօվ եղեալ գայր մերձ Դամասկոսի իբր ֆարսանկս Ը (8) եւ անդ ի տեղի ամուր յոյժ, որ էր բլուրք քարայժայռս, անդ իջանէր: Որո խանն զօրօքն ելեալ ընդդէմ •ակատեցան յայնմ տեղոջ: Եւ ոչ կարաց սօլտանն զընդդէմ ունել Մուղալին փախեան, զոր կոտորեցին անթիւ զՏա•կնին եւ առին զաւար նոցա եւ զամենայն իջեւանք նոցա: Իսկ սուլտանն արամբք իբր Ժ (10) յուղտ •ամաղիքս հեծեալ փախեաւ ի Մսր: Եւ թագաւորն Հայոց, քանզի էր զօրօք արամբք ԺՌ (10000)-օք ընդ Մուղալին, անձամբ իսկ միայն ԴՌ (4000)-օք արամբք, որք կարացին սրաձիս գտանիլ, ընտրեցան զկին թագաւորին եւ զհետմտին սուլտանին եւ վարեաց նոյն թագաւորն զսուլտանն զաւուրս Զ (6) մինչ ի տեղին կոչեալ Տոլի, յոր է ի յաւազն, մօտ ի Մսր, Դ (4) [աւուր] •անապարհ գնացողացն ըստ սահմանին:

Իսկ ի տեղոյն ուր թագաւորն զհետմտաւ սուլտանին եւ ուր դարձաւ, է •անապարհ ԺԱ (11) աւուր, զի Դ (4) օրն գնաց. եւ լինէր, զի ուր իջեւանէր սուլտանն յիջեւան, ի վաղիւն թագաւորն հասանէր, զի գնայր առաջի թագաւորին իբրեւ մլոնս, որ է միլ Ժ (10) կամ ԺԲ (12): Այլ իբրեւ գնաց թագաւորն մինչ ի նոյն տեղին Տոլի կոչեցեալն, զի մօտ էր Խահրէր եւ ինքն էր միայն` երկեաւ, թէ ըմբռնեսցի կամ ոչ ընտրեսցէ դառնալ ընդ աւազն: Անդ ի տեղին այն, թագաւորն Հայոց Հէթում, նշան եդ ի դուռն նոյն իջեւանայ տանն, նայեւս ի նոյն բարունակն, այսինքն է ի Տոլին, որ է ի մէջ բակին, եհար թրօվն եւ հետս արար ի գուշակ եւ ի նշան, եթէ թագաւորն Հայոց վարեաց մինչեւ աստ, զսուլտանն եւ ոչ կարաց հասանել: Այլեւ գրեաց եւս ի յորմն, եթէ շատ է ինձ այս, զի մինչեւ յայստեղի եկի հսկաբար եւ բուռն զօրութեամբ, զոր ոչ ոք ի նախնեացն իմ, նայեւ ոչ բնաւ ոք քրիստոնեա զօրութեամբ եւ վարելօվ մինչ աստ եկեալ է այսմ •անապարհաւս: Եւ զայս առնելօվ ապա դարձաւ թագաւորն, որ նշան եւ զարկք թրի նորա կան մինչեւ ցայսօր անդ ի յիշատակ իրին: Եւ քանզի ի վերո զհանգամանս կռվոյն ոչ յիշեցաք, այժմ սակաւ ինչ ի մէջ բերցուք: Արդ` լինէր զի իբր •ակատէին յօրն այն, Տա•իկքն արարեալ էին իբր մարդիքս թաղքեայս եւ սգեցուցեալ իրս փայլունս, զի յարեգակէն փայլէին եւ եդեալ էին զայն ի վերայ ուղտուց իբրեւ ԺՌ (10000): /128ա/ Եւ զամենայն ուղտսն ի շարն կանկնեցուցեալ եւ ինքեանց զօրն ամենայն յետոյ ուղտուցն ի ծածկոյթըս կային: Իսկ Մուղալ զօրքն ոչ ինչ հնարս ունելօվ կայր իբրեւ ոչխար առաջի նոցա: Եւ իբր խմբեցաւ պատերազմն հայէին զօրքն Բ (2) առ իրեարս եւ ոչ մարտնչէին: Արդ` վասն զի Մուղալնին, որ է Թաթարնին, ոչ ինչ այլ ունին զէնս, բայց միայն նետ, վասն այն Տա•իկքն մնային, զ[ի] ձգեսցեն զնետս իւրեանց եւ հարցեն զթաղքեայ մարդիքն, որք ի վերայ ուղտուցն եւ ինքեանք յետոյ անվնաս մնասցեն. եւ իբր նոքա դատարկանային ի նետից, ինքեանք յարձակեսցին ի վերայ նոցա սրօվ եւ կոտորեսցեն զամենայն: Զոր եւ արարին այնպէս, քանզի մինչ ոչ որն ի նոցանէ յարձակէր ի կռիւ: Տա•կնին ետուն ելանել ի յինքեանցն արանց Ե (5) կամ Զ (6) Ռ (1000)-ս, ընդիրս արանց, որպէսզի պատ•առ լիցի Թաթարացն նետելո եւ արձակեցան այնոքիկ արքն գմիրք ի վերայ Թաթրնուն: Եւ իսկոյն հրաման հանէր խանն թագաւորին Հայոց, իւրօվքն դիպել ընդ յառաջնահեծեալսն այն Տա•կացն, որք հսկապէս իսկ թագաւորն իւրօվ քրիստոնեայ զօրօքն, որք էին իբր թէ ԳՌ (3000) հեծեալս իբր առի[ւ]ծս դիմեալ ի վերայ անօրինացն, զնշան սրբո խաչին առաջին տանելօվ, կոտորեցին զվեց Ռ (1000)-ն այն զՏա•իկսն, զի ոչ զե[ր]ծան ԵՃ (500): Իսկ ի քրիստոնէիցն ոչ մեռան, բայց միայն Ի (20). եւ այն վասն երիվարացն, զի քարուտ էր տեղին եւ երիվարացն գործել ոչ կարէին, այլ անկանէին: Եւ իբրեւ այս գործէր Մուղալն ամենայն ի նետել սկսանէր: Եւ ընդ դառնալն Հայերուն ի տեղին իւրեանց, որ է աջոյ կողմն զօրուն եւ Մուղալն եւս իբր թէ դադարկացեալք ի նետից թիկունս դարձուցին եւ զփախուստ գնային: Յայնժամ արին այն, գմիր թագաւորն Հայոց արշաւեաց առ խանն Ղազան, զի էր ի վրանն իւր բազմեալ եւ գուսանքն առաջի նորա հարկանէին եւ մտեալ թագաւորին ասէ. «Տէր իմ խան, ծաղր եւ նախատինք եղեր ամենայն երկրիե: Նայ պատասխանեաց. «Զի՞նչ եղեւ, վասն որս ասեսդե. ասէ թագաւորն. «Զօրքն զփախուստ առին եւ գնանե: Իսկոյն խանն ի դուրս վազեալ ետես, զի թիկունս էր դարձեալ ամենայն զօրն իւր եւ գնային: Յայնժամ գոջեաց բարձրայձայն խանն` •ահ, որ լսի` այս է: Եւ հրաման եհան, եթէ «Ամենայն ոք ի զօրաց իմոց, ոչ առնէ զոր ես առնեմ` մեռցիե: Եւ, ըստ օրինի Մուղալին, վ•իռն այն բերանոյ ի բերան լու եղեւ յամենայն զօրսն: Եւ խանն ի սրտմտութենէն զգտակն, որ էր ի գլուխ իւր, էզարկ ի գետին: Եւ ի ծունկս անկեալ Գ (3) նետս նետեաց ընդդէմ Տա•կացն. որ ի նոյն քթթելականն հրամանն սաստկութեան զօրացաւ եւ ամենեքեան Թաթարանին ի ծունկս անկեալ սկսան իւրաքանչիւր զիւր Գ (3) նետն նետել: Եւ լինէր զի յայնմ ժամէն, որ էր աւուրն իբրեւ ժամ Գ (3) եւ մինչեւ ցինն ծամն ծածկեցաւ օթն եւ իբր ի շքի կային ներքո մարդիքն ի թանձրութենէ նետիցն, որ գնայր ընդ օդն: Եւ յայնմհետէ ի նոյն հարուածոց նետիցն ապայ յաղթեալ մանաւանդ եթէ կոտորեալ զորն Տա•կաց զփախուստ կալան, որպէս վէրո գրի: Բայց թագաւորն Հայոց դարձեալ ի վարելոյ զսուլտանն եւ եկն յԵրուսաղէմ եւ եգիտ զամենայն անօրէնքն փախեալ եւ սպանեալք եւս ի Թաթարացն, որ նախքան զնայ էին եկեալ: Եւ մտեալ յԵրուսաղէմ ժօղօվեաց բազում քրիստոնայո, որք թագեալք էի[ն] ծակս վասն երկեղին եւ կացեալ անդ աւուրս ԺԵ (15), տօնս մեծայհանդէսս եւ պաշտօնս քրիստոնէականս, մանաւանդ թէ տօնախմբութիւնս պատարագաց ետ կատարել ի սուրբ տեղիսն Երուսաղէմի: Եւ գնացեալ յամենայն ուխտատեղիսն սուրբ, մխիթարեցաւ հոգօվ, որ մինչ էր յԵրուսաղէմ, հրաման եւ սիգեղ գայր նմա ի խանէն` զԵրուսաղէմ քաղաքն սուրբ, իւրօվ կողմմամբքն, նմա ի տուրս եւ ի ստացուածս տալօվ. եւ ապա դարձաւ ի Դամասկոս առ Խազանն եւ ձմերեցին անդ ի Դամասկոս: Իսկ խանն թողոյր պահապանս Դամասկոսի եւ այլ գաւառին հազարապետ մի իւր հազարօվն եւ ինքեանք ելեալ գնացին յաշխարհն իւրեանց: Եւ եղեւ մինչ անցին աւուրս Ժ (10) եւ հեռացաւ խանն, յարեան Տա•իկքն ամենայն, որ էին յերկրին, զի զոչ ոք էին սպանեալ Մուղալքն, եթէ մեր են այժմ պառիկոսք, որք յարեան ի վերայ եւ կալեալ զամենայն Թաթրնին մերկացուցին եւ արտաքսեցին. եւ յարուցին դարձեալ զպարոնն Դամասկոսի /128բ/ որ էրն ի սուլտանէն կարգեալ: Արդ` իբրեւ զայս լուեալ խանն բարկացաւ յոյժ: Իսկ թագաւորն Հայոց ելեալ ի գաւառէն իւրմէ առժամայն սրընթաց Գ (3) արամբք եւ զԽ (40) աւուր •անապարհն ԺԱ (11) օր ընթացաւ եւ բողոքեալ առաջի խանին, զօձիսն պատառեալ ասէր. «Ոչ այդ բանք են զոր ես ասէի, թէ ջննջեա զՏա•իկսն ամենայն եւ դու ոչ կամեցար. արդ այժմ յազգէ ազգ նախատինք եղեւ քեզ եւ զի արդ կարես տէր կոչել զքեզ, զի հալածական եւ խաբեալ ես ի յոչինչ ազգէն Տա•կացե եւ այլ այսպէսի բանս բազումս ասէր նմա: Որոյ խանն երդուեալ ի գլուխն իւր զի ի ձմեռն, որ գայցէ, առցէ զվրէժն ամենայն ի սօլտանէն: Որ եւ պատուէր տայր թագաւորին Հայոց պատրաստել զինքն գնալ անդ դարձեալ: Եւ դարձաւ թագաւորն յաշխարհն իւր եւ պատրաստեաց զինքն փարթամ եւ ընտիր զօրօք հեծողաց ձիաւորաց, մահմէզաւոր ԴՌ (4000), հետեւագաց Ռ (1000), չարխողաց ԴՃ (400), եւ այլոց արուեստաւորաց բազում, վասն բերդիցն առնելոյ. քանզի էր սահմանեալ ի խանէն կարգաւ ի մուտն սկսեալ զամենայն բերդ եւ ամրոց առնուլ եւ քակել եւ ապայ յառաջ գնալ: Իսկ ամենայն արք, զորս ընդ իւր տարաւ թագաւորն Հայոց, յայնժամ էին ԺԸՌ (18000): Այլ իբրեւ եկն ժամանակ գնալոյն մանաւանդ, թէ զամենայն ամառն զայն սօլտանն գանձիւք կաշառեաց զամենայն մերձաւորս[ն] եւ զխորհրդակիցսն խանին եւ ասացին նմա եւ ետուն թտպիր, եթէ` երկիրն շող է եւ վատ օդ եւ բազում կայ վնաս, մի գնացսես անձամբ, այլ յղեայ զայլ ոք եւ հաւանեցուցին զխանն: Իսկ նայ կարգեաց ի տեղի իւր, գլուխ զօրուն զերկրորդն թագաւորութեանն իւր Խութլուշահ կոչեալ պարոնն: Եւ Խութլուշահն առեալ միայն ՂՌ (90000) Թաթար, գայր հասանէր ի Դամասկոս: Եւ վաղվաղակի Տա•կնին թողին ի նայ զքաղաքն, ըստ առաջին կերպին: Իսկ թագաւորն Հայոց գայր, յիւրն գաւառէն ըստ վերոյ ասացեալ կերպին, իւրօվքն հանդերձ, որք եւ ասացին, եթէ սօլտանն եւս եհաս ի նոյն տեղին առաջնո կռվոյն: Եւ ելեալք ի միւս օրն ի Դամասկոսէ հասեալ ի տեղին եւ իջին դարձեալ ընդդէմ միմեանց: Զօրքն զերիս աւուրս ոչ պատերազմեցան բնաւ: Իսկ թագաւորն ստիպէր միշտ զպարոն Թաթարացն յուզել պատերազմ եւ նայ թուլանայր, վասն զի, որպէս ասի յոմանց, եթէ` Թ (9) բեռն ոսկի էր առեալ ի սուլտանէն ոչ կռուել, զոր եւ արար իսկ: Զի յաւուրն Դ (4) իբր սակաւ մի շարժեցին Տա•իկքն կռիւ առժամայն զօրն Թաթարին զփախ դարձաւ եւ ելեալք անդի ամենեքեան դարձան ի Դամասկոս եւ իբրեւ հասին ոչ մտին անդ, այլ արտաքոյ գնացեալ փախչէին եւ Հայերն զկնի, զի ոչ իշխէին ի սուլթանէն թողուլ զընկերութիւն Թաթարին: Իսկ Տա•իկքն, որպէս եւ են տրայիտուրք, դաւ պեղծ գործեալ էին, քանզի թողեալ էին զԲ (2) գետսն Դամասկոսի ի վերայ դաշտին մեծի, որ է իբր թէ •անապարհ աւուրց Բ (2) յարեւելից կողմն Դամասկոսի, ընդ որ էր •անապարհ Թաթարին, զի այլուր անհնար էր գնալն, քան ընդ այն: Եւ նոցա թողեալ զջուրն ի վերայ այնմ դաշտին եւ խմորեալ զամենայն ի ցեխ եւ ի տիղմ դարձուցեալ ի յոր մօրատ անկեալ ամենայն զօրն Թաթարին եւ Հայոցն եւս խրեցան եւ ոչ կարացին ելանել: Եւ այնպէս ամենեքեան անդ սատակեցան, ոչ զերծեալ ի Թաթարացն Դ (4) կամ ԵՌ (5000), իսկ ի Հայերուն ոչ եկին ի տուն ԵՃ (500): Դարձեալ այլ իմն չարագոյն պատահէրն, զի որք ի վերայ մեռեալ մարմնոցն մարդկան ի ձիոց հազիւ միւսոյն ի միւսն անցանելօվ ի խառախն զերծանէին ի տղմոյն զկնի աւուրց: Եւ գային առ ափն գետոյն Եփրատայ, զի ընդ այն էին անցանելոց, գտան զգետն անչափ յորդոր եւ ոչ կարէին անցանել, բազումքն անդ խեղդէին: Այլ եւ ոմանք Թաթարք տկօք կամ ցախեա իբր թէ նաւս շինէին եւ կապէին ի բազում ձիս զայն եւ անցանէին ի միւս •ղոյ գետոյն ի միւսն եւ այնպէս /129ա/ զերեք կամ զԴ (4) օր ապայ թէ կարէին անցանել. լինէր ապայ զի մնացեալ Թաթարն, զմնացեալ Հայերն այնպէս անցուցանէր, եթէ տային ինչս վարձս, որ եւ պատահեաց եւս զի բազումք անցեալք յայնկոյս գետոյն, ոչ կարէին ելանել, զի ջուրն մղէր զնոսա եւ հանէր ի փուլս եւ յապառաժ տեղիս, զի ոչ կարէին ի վեր ելանել, որ եւ բազումք ի նոյն փլատակերն ի սօվու մեռան, եւ այլ զշուն[ս] եւ զձիս եւ զմարդ[ս], զոր գէշն ջուրն բերէր, քաշէին եւ ուտէին: Ասի եւս, եթէ ոչ երեւէր եզրն Եփրատայ, այնչափ էր տարածեալ: Արդ` թագաւորն Հայոց զերծեալ այսպէսի նեղութեամբ գնաց բողոք ի խանն ի վերայ այնչափ նեղութեանցն եւ աղէտին գործելոյ, ընդ որոյ վիշտ ասեն, եթէ ելաց խանն եւս: Եւ երդուաւ հաստատութեամբ, զի ի յառաջակա ձմեռն անձամբ իջցէ յԵգիպտոս. որ եւ հրաման եհան, զի յամենայն զօրքն իւր իւրաքանչիւր Ժ (10)-էն Է (7) հեծանէին ընդ նմա, որ եւ ասեն եթէ լեալ էր. զի եթէ հեծեալ էին այն ամենայն լինէր թօվմանս ԺԴ (14), որ է ամեն թուման ԿՌ (60000) այր: Իսկ սուլտանին լուեալ զայն բազում եւ անթիւս ոսկի յղեաց շրջակայիցն խանին, զի մի թողացուսցեն այնմ իրին լինիլ եւ եթէ այն լինիցի անցեալ ջնջի ամենայն տա•կութիւնն: Զոր առեալ պարոնացն Թաթարին զգանձն բազում խօսէին յականջս խանին մնացուցանել զգնալն իւր եւ նայ ոչ առնոյր յանձն: Իսկ ի միջոցի աստ բարի խանն այն Խազան ետ բազում տուրս պարգեւս եւ սիգեղս եւ ազատութիւնս եւ հարկայպահանջութիւնս եւս յիւր երկրէն յամենայն ամի Հայոց թագաւորին ընդ կորստեան եւ զենին նորա եւ ասէ. «Գնայ ի տուն քո եւ ուրախ լեր, զի ես ձեռամբս առից զվրէժ քո ի Տա•կաստանացնե: Իբր եւ մերձեցաւ ժամանակ գնալոյ խանին ի վերայ սուլտանայ եւ տեսին իշխանքն իւր, թէ ոչ կարէին դարձուցանել զնայ, զի մի գնասցէ, դեղ մահու ետուն նմա եւ ելաւ ի կենացս: Եւ ասի իսկ, եթէ կին նորա, զոր առաւել սիրէր, դեղեաց զնայ եւ մեռաւ եւ ամենայն խորհուրդ խաբանեցաւ եւ ջան թագաւորին Հայոց:

***

/129ա/ Ընդ այսմ իսկ ժամանակիս ՌՅԷ (1307) եւ Հայոց թվին ՉԾԶ (1307) նուէմբեր ԺԷ (17) սպանաւ վերոյ ասացեալ պարոնս Հայոց Հէթում եւ դեռաբոյս թագաւորն Հայոց Լեւոն, եղբօրորդի Թօրոսին, զոր սայ Հէթումս թագաւորեցուցեալ էր ընդ իւր դեռ եւս Գ (3) ամ էր: Սոքա երկոքինն եւ այլ եւս պարոնայք իւրեանց սպանան ընդ սոսա ի թագաւորութիւնն իւրեանց Կիլիկեայ ի ստորոտն կամ թէ ի գեօղն Անաւարզո դղեկին յանօրէն պարոնէն Թաթարոյ ի Բիլարղուէն: Իսկ յետոյ եղբայր թագաւորիս Հէթմոյ Ալինախ անուն գնաց ի խանն ի գանգատ եւ ետ սպանանել զնոյն Բիլարղուն դատաստանաւ:

***

/144բ/ Ընդ այն ժամանակն բռնակալութեանն Պավարին եւ յամս տեառն ՌՅԻԱ (1321) անօրէն բռնաւորն Թաթար Տամուրտաշն, որ էր պարոն Հոռմաց երկրին, զկնի մահուանն բարեպաշտ թագաւորին Հայոց Օշնի, որ փոխեցաւ յաստեացս եւ եթող զորդին իւր զԼեւոն տղայ ամաց. եւ զի իշխանքն թագաւորեսցեն` մինչ տղայն ի հասակ գայցէր: Յորում ժամանակի ասացեալ Դամուրտաշն բազում հեծելօք, աւելի քան ԼՌ (30000) եւ բազում հետեւակօք, այսինքն ամենայն օրդուիւն իւր, ակամայ եւ բռնութեամբ ի յաշխարհն Հայոց ի Կիլիկեա մտաւ եւ բազում աւերս արար, սպանութիւն եւ աւար. եւ բազում ջան եդ եթէ ամրոց ինչ կարիցէրն առնուլ, բայց ոչ կարաց: Այլ եւ ի նոյն Հայերոյն Թաթարնին բազում պակասութիւն եւ կորուստ ի յոմանս յանցս եւ ի կիր•ս ընկալան. եւ եթէ ոչ էր լեալ, զի ասէր Դամուրդաշն, եթէ «Ի սիրելաբար եւ ի տեսութիւն եմ եկեալե. եւ վասն այն զի երկընչէին Հայերն յայտնի վնասել Թաթարնոյն, ապայ թէ ոչ զամենայն կոտորեալ էին եւ սպառեալ: Եւ իբր ել Դամուրդաշն ի Հայոց ի ձմերայնոյ գոլօվ, ի գարունն մերձակայ, ապրիլ Ի (20), զօրքն սուլտանին ԽՌ (40000) հեծեալս եւ այլ անչափ հետեւակս եկին ի նոյն երկիրն Հայոց. եւ եկեալ ի քաղաքն Էգիոյ, որ է Այաս: Յերկրոդ օրն, յօր տօնի սրբոյն Գէորգայ, ԻԳ (23) ապրիլի, առին զմինային բերդն, զի ծօվն ցամաքեցաւ եւ ի ներս գնաց. եւ Տա•կնին ի ծօվէն եկին եւ կտրեցին զ•անապարհն, որ ի ներսի բերդն, [եւ ի ծ]օվն ոք չկարէր գնալ. եւ գերեցին անդ [անթիւ] անձինք եւ անբաւ աւար առին [եւ ապա ն]ստան սղարելօվ ի վերայ ներսի բերդի[ն: Եդին ր]աբան եւ զամենայն ի փուլ ածին եւ զամենայն [դրունսն]. եւ զրէչքայ քաղաքին բերեալ կամ[ուրջ կապ]եցին ընդ ծօվն ի ներս, մինչ եկին [մերձ պար]իսպի բերդին եւ նետախորօվ առնէ[ին զմարդ]իքն, որ քայլէին ի դրանն կողմն [դղեկին, ո]րօվ յամենայն կողմանց սաստկաց[աւ մարտ]ն: Այլեւ թագւորն Կիպրոսի առաք[եաց խա]լէս Թ (9) յօգնութիւն քրիստոնէից[ն, որք կոր]ըստեան եղեն պատ•առ, քան փրկու[թեան, քա]նզի զամենայն ոք, որք փախչէին ի բերդ[էն ընդու]նէին եւ առնուին եւ զամենայն ինչս [եւս որ լինէր], զի ոչ ոք մնաց ի բերդն ի ք[աղաքաց]եացն, այլ իւրեանց ընչիւքն գնացին ի [խալեքն]: Իբր այս լինէր ի գիշերի հուր [արկին ի բ]երդն եւ թողեալ ի բաց գնացի[ն ընդ ծօ]վն: Այսպէս կորեաւ Այաս երկոքին [բերդո]վն իւր, գերեալ ի Տա•կացն: [Զայս աղ]էտ կսկծանաց իբր լուաւ պապն [Ջոհան]էս առաքեաց ԼՌ (30000) ֆլօրինս ոսկոյ, զի դ[արձեալ շին]եսցեն զբերդն Այասոյ, որ եւ առ[եալ զայ]ն Հայոց: Եւ բազում յոյժ յաւելին [ի վերայ եւ շ]ինեցին զբերդսն զայնոսիկ առ[աւել յոյ]ժ ամրայգոյն եւ բարձրագոյն: Եւ [եկաց ի]բր ամս ԺԶ (16) եւ ապա ի ժամանակս սոյն Պ[ավարի]ս եւ պապութեանն Բէնէդիքթոսի, [դարձեալ եկին] Տա•իկքն մեծաւ սաստիւ, զի [զամենայն Հայք սպան]ասցէն, որ երկուցեալ Հայերուն, [կամ]աւ ետուն զԱյաս եւ զայլ ամենայն բեր[դս եւ զե]րկիրն, որ յիւրեանց կողմէ Ջահու[ն գետ]ուն, զոր առեալ ունին մինչեւ [ցայսօր] նոյն մահմետականքն: