Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՀԱՏՈՒԱԾ Դ
Շինուածք շուրջ զԿաթուղիկէ եկեղեցեաւս Սրբոյ Էջմիածնի, այն է Մենաստանին

83. Անտարակոյս եմք, թէ սուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ մեծն Պարթեւ, որ լուսաւորեաց զհամօրէն Հայաստանեայց ազգ, եւ ձեռնտուութեամբ Մեծին Տրդատայ կանգնեաց զմեծ Կաթուղիկէ տաճարն սրբութեան եւ նստաւ անդէն պատրիարգ ընդհանուր ազգին, չիցէ ստացեալ ի մեծէն Տրդատայ ի պարգեւի մասին, կամ ինքնին կառուցեալ զարժանաւոր յարկ բնակութեան հոգեւոր բարձր իշխանութեանն առ եկեղեցեաւս, զոր տուն կաթուղիկոսարանի [1] անուանեն պատմիչք ազգիս Հայոց. այլ թէ զիա՞րդ եւ յո՞ր կողմն տաճարին եւ կամ յումմէ ձեռնարկեալ՝ չկայ ինչ նշմարանք յայտնութեան:

Այս շէնք եւ նիստ կաթուղիկոսարանի թերեւս քակեցաւ, տապալեցաւ ընդ այլ շինուածս քաղաքին յամի անդ 380, ի յարձակմանց պարսկական զօրացն առաջնորդութեամբ ուրացելոյն Մերուժանայ. եւ զկնի որոյ մինչեւ ցփոխադրութիւն Աթոռոյ կաթուղիկոսութեանն ի Դուին յամի 452, թէ յո՛ր վիճակի կայր շէնք կաթուղիկոսարանի, չունիմք դարձեալ ծանօթութիւն ինչ:

 

84. Յայսմիկ տան կաթուղիկոսարանի ի Վաղարշապատ [2] նստան երկոտասան կաթուղիկոսունք սկսեալ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ մինչեւ ցՄելիտէ, յորոյ աւուրս ի փոխադրիլ հայրապետական Աթոռոյն ի Դուին, կարգեցաւ աստ միաբանութիւն հոգեւորական ուխտի կրօնաւորական դասուց ի պաշտօն փառաբանութեանն Աստուծոյ. եւ նոքին իսկ կաթուղիկոսունքն, որք նստան ի Դուին ի միջոցս 472 ամաց, ունէին զկատարեալ հոգացողութիւն վասն հաստատութեան մեծի եկեղեցւոյս եւ պահպանութիւն հոգեւորական դասուն եղելոցն ի սմին. առ որ Ստեփաննոս 0րբէլեան յՈղբն Էջմիածնի ի դիմաց մեծի տաճարին ասէ (թղթա՛՛ 15). «Բայց անտի (ի Դունայ) աստ (ի Վաղարշապատ) զիս խնամէին (կաթուղիկոսունք), որպէս օրէն է ծնողին»:

 

85. Բացի կաթուղիկոսաց զնոյն հոգացողութիւն ունէին եւ հայազգի մեծամեծ իշխանք, քանզի սպարապետք կամ իշխանք Հայաստանի զպատերազմական յաղթութեանն իւրեանց զգոհութիւն, որ առ բարձրեալն, եկեալ յայս քաղաք Վաղարշապատ ի սմին յայսմիկ տաճարի սրբութեան մատուցանէին առ Աստուած նուիրական պատարագօք հանդերձ:

Վահան Մամիկոնեան զօրավար Հայոց, զկնի յաղթահարելոյն զզօրս Պարսից գայր իջանէր բազմութեամբ նախարարաց աստ ի Վաղարշապատ եւ մատուցանէր զյաղթութեանն գոհութիւն առ Աստուած յայսմիկ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ, որոյ ի հիմանց շինութեան եւ նորոգութեանն զկնի շինէ եւ զմենաստանն որ առ եկեղեցեաւս վասն կրօնաւորացն, յորոց վերայ վերակացու եւ հոգաբարձու կարգէ զՂազար Փարպեցի, զորմէ Ստեփաննոս Ասողիկ պատմիչ, հատոր Բ, գլուխ 2. «Իսկ Վահան (Մամիկոնեան) զեկեղեցիս Աստուծոյ լուսազարդեալ նորոգէր՝ զպաշտօնեայս ուխտին մեծարելով, բարեշէն զաշխարհս առնելով, նոյն եւ ի ժամանակս իշխանութեան իւրոյ զմեծն Կաթուղիկէ եկեղեցին՝ որ ի Հայս, վերստին մեծապէս նորոգեաց զդասս կրօնաւորաց բազմացուցանելով, որ Սուրենայ անապատն ասի [3], վերակացու նոցա կարգեալ զՂազար Փարպեցի ճարտասան եւ պատմագիր»: Եւ զի սա ինքն Ղազար Փարպեցի, որ հոգաբարձուն էր մենաստանին հրամանաւ Մամիկոնեանն Վահանայ, ի բաց լինելն յայնմ պաշտամանէ դիպուածով իւիք՝ գրէ թուղթ երկարաձիգ բանիւք առ նա ինքն Վահան Մամիկոնեան, յորում եւ ասէ. «Եւ կամաւ եւս խորհիցիս զյիշելդ զտուեալ պատգամն երանելոյն Յօհաննու, Գիւտա կաթուղիկոսի՝ եղբօրորդւոյն քեզ տեառն ի Սեւկոյ դրախտին, յոմանց արանց՝ իրք խոստանալով քեզ տեառն կարասի, խնդրէին զտեղիդ (զմենաստանն) եւ քո տեառն կոչեցեալ զտէր Վարդ զքո եղբայր եւ զՀայդիկ եւ զիմ անարժանութիւնս՝ հրամայեցեր միւսանգամ երկրորդել Յովհաննու զպատգամսն… եւ ընդ տեառն Յովհաննայ զայրացար՝ թէ բնաւ իբրեւ քեզ առն ո՛չ լսել... եւ ես վասն զի տկարամիտ եւ անզգուշացող այր եմ յերկրաւոր միտս, ո՛չ զգացի առ ժամայն դաւոյն. այլ պա՛րտ էր փութով եւ երագ երագ անկանել ի յոտսդ արտասուօք եւ աղաչելով ի բաց փախչել ի հոգաբարձութենէ տեղւոյդ. եւ ահա՛ լինէի պրծեալ ի չարաթոյն ժանեաց գազանացն...: Դարձեալ ասէին, թէ գամ մի պիղծ եւ չարագործ, Ղազարայ վա՛նք անդէն եւ սիրէ (Վահան Մամիկոնեան) զնոսա. եւ զայսպիսի բանից ասացողաց զգործս ես ահա՛ լռեմ. զի ոչի՛նչ է ինձ հարկ ասել...: Դարձեալ այլ շոքմոք բանիւք զայրացուցանել զքեզ, Տէր, ընդ իս փութային՝ թէ մանուկ մի հոգաբարձ տեղւոյն չկարէ առնել...: Ասէին (թշնամիք Ղազարու). Ո՛վ անմիտ մարդիկ, ընդ է՞ր վաստակիք յանօգուտս, հի՞մ լայք իզուր ի խորշակահար տեղւոջդ եւ խօլութեամբ անձնամահ լինիք. զի են ի Մամիկոնէից տանէ աւագ ծառայք ոմանք եւ այլ քահանայն աւագ, որ է ի տանն, որոց ընդ մեզ բանք են երդմամբ՝ թէ ե՛րբեւէ Ղազարա իսկ չտամք հանգչել այդր եւ այլն...: Եթէ սակաւ մի երեւէի նուազեալ քան զայնոսիկ, որք յերկերիւր ամէ շինեալ վանորայքն, չհամարէի զանձն արժանի կալոյ. զի թէպէտ միանգամ եւ երկիցս ջարդեցաւ բոլոր կահն յանհաստատութենէ շինուածոյն» եւ այլն:

 

86. Այս մենաստան այսու առաջին դրութեամբ հանգամանաց իւրոց տեւեաց յընդերկար միջոցս բարեզարդութեամբ, բազմութեամբ հոգեւորականաց եւ յաջորդութեամբ վանահարց կամ ընդ պաշտպանութեամբ քորեպիսկոպոսաց յանուն վիճակին Արարատայ. այլ թէ առ յապայն յո՞րպիսի փոփոխութեանց ներքոյ անկեալ իցէ եւ յո՛ր վիճակ վշտաց եւ տառապանաց՝ չունի ինչ թէպէտ գրաւոր ծանօթութիւն որոշակի, եւ թէ եղեալ եւս իցէ, չէ՛ ի յայտ եկեալ տակաւին եւ հասեալ ի ծանօթութիւն հասարակութեան ազգին, բայց սակայն՝ ակն յայտնի տեսանի եւ իւրաքանչիւր ոք յընթերցանելեաց կարո՛ղ է քաջ կշռադատ լինել զվիճակէ հանգամանաց նորա յընդհանուր պատմութեանց Հայոց՝ ի մասին աւերանաց, գերութեանց, ասպատակութեանց եւ այլ բազմադէմ յարձակմանց այլազգի բազմազան թշնամեաց յԱրարատ եւ ի շրջակայս նորա մինչեւ ցդարն հնգետասաներորդ:

 

87. Ապա այն ինչ Կիրակոս Վիրապեցի ընտրութեամբ ազգային ժողովոյ յամի 1441 կացուցաւ յԱթոռ հայրապետութեան աստ ի սուրբ Կաթուղիկէ եկեղեցւոջ, ձեռն ի գործ էարկ եւ ետ նորոգել անդրէն զաւերեալ զշէնսն առ եկեղեցեաւս եւ հոգացաւ զայլոց եւս կարեւորաց, որչափ եւ ձեռնհաս եղեւ ի միջոցի անդ երկուց ամաց կաթուղիկոսութեան իւրոյ:

Ի Կիրակոս կաթուղիկոսէ աստի մինչեւ ցՍահակ Դ, քսան եւ երկու կաթուղիկոսունք յաջորդեցին մի զկնի միոյ յԱթոռ հայրապետութեանն ի միջոցս 183 ամաց, այլ ամենեքեան նոքա չեղեն ձեռնհաս ըստ արժանի անուան պատրիարգական Աթոռոյն բարեկարգել, յարդարել զայն. մանաւանդ ի շինուածս՝ ի պատճառս պէսպէս հալածանաց, վշտաց եւ գերութեանց Արարատայ եւ շրջակայ գաւառաց նորա առաւելապէս ի Պարսից՝ մինչեւ ցամ Տեառն 1627:

 

88. Ապա յայսմ միջոցի Մովսէս վարդապետ Սիւնեցի ի գաւառէն Բաղաց, ի Խոտանուն գեղջէ, որ եռայր հոգւով վասն պայծառութեան ազգին եւ կատարեալ վերանորոգութեան շինուածոց Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս եւ կաթուղիկոսարանի նորա, աներեւոյթ իմն ձեռնտուութեամբ խնամոց վերին այցելութեանն՝ սիրելի եղեւ յաչս պատուաւոր իշխանաց համազգեացն իւրոց եւ մեծամեծ իշխանաւորացն Պարսից՝ վարդապետական արդեամբք եւ մարդասէր բարուք. մինչեւ եւ յաչս շահ Ապասայ Ա արքային Պարսից՝ յորմէ եւ ի պարգեւի մասին ընկալաւ զլիակատար իշխանութիւն աւագ լուսարարութեան (փակակալութեան) պատրիարգական Կաթուղիկէ եկեղեցւոյս, որ ի Վաղարշապատ՝ կնքեալ արքունի հրովարտակաւ յամի 1627, որոյ ահա՛ հայացի օրինակ թարգմանութեանն.

«Առաջի արարին ինձ, թէ ի խաչադաւան հոգեւորականաց ընտրեալ է լուսարար Էջմիածնայ եւ կառավարիչ հոգեւորական գործոց նորա ըստ քրիստոնէական արարողութեանց, որ մաղթէ այժմ յինէն շնորհել յայն պաշտօն զսոյն հրովարտակ, վասն որոյ այսու հրամանագրեմ ընդհանրաբար համայն պետաց եւ այլոց անձանց, իւրաքանչիւր ումեք ի նոցանէ՝ թողլով նմա ազատաբար վարել զնորընկալ պաշտօն իւր. չարգելուլ իւիք նմա, այլ յարգելով եւ օգնելով պահպանել զկողմն նորա: Եւ զի որովհետեւ հաստատեցի զայս հրովարտակ դրոշմամբ կնքոյ իմոյ, այնր աղագաւ հաւատալ սմա: Տուաւ ի ջամադիալ ամսոջ, յամի 1036», որ համապատասխանէ Փրկչական թուականին 1627: Յետկոյս հրովարտակին եդեալ զկնիք չորեքին անձինք խորհրդականք՝ վկայեալ են ստուգութեան այնր:

 

89. Ապա այսու հրամանաւ փութացեալ ի նոյն ամի գայ յԷջմիածին եւ ի 24 ամսեանն յունիսի այնր ամի նա ինքն Մովսէս վարդապետ սկիզբն առնէ նորոգութեան շինուածոց մենաստանին եղելոյ առընթեր մեծի տաճարին, քանզի արտաքին շինուածք մենաստանին եւ տան կաթուղիկոսարանի գրեա՛ թէ բոլորովին քայքայեալ եւ խանգարեալ էին, զորմէ Առաքել պատմաբան Դավրիժեցի. գլուխ ԻԴ, թղթա՛՛ 299. «Եւ ի վաղեմեաց ժամանակաց որ շուրջ զեկեղեցեաւն շինութիւն եղեալ էր եւ դարձեալ աւերեալ եւ ի վերայ միմեանց փլուզեալ էր, այնքան բարձրացեալ էր հողն եւ մոխիրն, որ յամենից կողմանց շուրջ զեկեղեցեաւն եօթն կանգուն բարձրացեալ էր աղբիւսն եւ հողն եկեալ եւ ծածկեալ էր զհիմունս եւ զաստիճանս եկեղեցւոյն, որք կան յարտաքուստ կողմանէ»: Ա՛յնքան՝ մինչ զի անհնարին լինել հիմնարկութեան շինուածոցն. վասն որոյ զառուս ջուրց անդաստանացն խոտորեցուցեալ ի շրջապատս տաճարին՝ ջրողող ետ մաքրել զտեղին մինչեւ հարթ, հաւասար գետնոյն. եւ ապա կառոյց շուրջ զեկեղեցեաւն ընդարձակ քառակուսի պարիսպ ի հողոյ հանդերձ ութն բրգամբք. այնպէ՛ս, զի տաճարն անկանէր ուղղակի ի միջին տեղւոջ պարսպին. եւ ի ներքս ի չորից կողմանց առ պարսպօքն ձեւացոյց զբովանդակ շէնս բնակութեանցն:

 

90. Յարեւմտեան կողմն ետ կառուցանել զմեծամեծ դարպասս եւ սենեակս կամարայարկ ի քարանց, ի կղմնդրաց եւ ի կրոյ՝ որիշ վասն կաթուղիկոսական տան եւ որիշ վասն հիւրոց, զորս անջրպետէ յիրերաց կամարայարկ դուռն յանուն Տրդատայ եղեալ ի միջին տեղւոջ այնր բաժնի, որ հայի հանդէպ արեւմտեան դրան տաճարին:

 

91. Յերկոսին կողմանս հիւսիսոյ եւ արեւելեան ըստ առաւելագոյն մասին ետ կանգնել նմանապէս ի քարանց եւ ի թրծեալ աղիւսոյ սենեակս միաբանութեան հոգեւորականացն առհասարակ: Իսկ ի մնացորդ տեղւոջն արեւելակողման մերձ յանկիւնն արեւելեան հարաւոյ ետ կառուցանել զփուռն հաց եփելոյ եւ զայլ սենեակս պատկանեալս նմին:

 

92. Իսկ ի հարաւային կողմն շինեցաւ զանազան սենեակք ընդ մեծ եւ ընդ փոքր, այսինքն է խոհանոց, սեղանատուն կրկին՝ ամռան եւ ձմռան, համբարանոցք ցորենոյ, որիզոյ եւ այլ հարկաւոր նիւթոց: Այս ամենայն շէնք բաց յամռան սեղանատանէն, էին քարամբք եւ կղմնտրօք կառուցեալ:

Յայս ամենայն նորոգութիւնս մենաստանին, որպէս եւ տաճարին իսկ ձեռնտու էին նմին Մովսէս վարդապետի՝ երեւելի անձինք ազգին Հայոց յօժարակամ տրօք իւրեանց միջնորդութեամբ պատուաւոր հոգեւորականաց՝ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց, յորոց բազումք իսկ էին ի կարգէ աշակերտաց նորա:

 

93. Այս ամենայն շինուածք՝ զկնի փոքր միջոցի ի հեծելաշարժութենէ բազմութեան զօրաց Օսմանեանց եւ Պարսից ի վերայ Երեւանայ եւ մերձակայ սահմանաց նորա՝ յամսն 1635, 1636. գրեա՛ թէ ըստ մեծի մասին խանգարեցան. զորս յաջորդ Մովսէսի Փիլիպպոս կաթուղիկոս բազում ծախուք վերստին նորոգեաց կոփածու քարամբք եւ թրծեալ աղիւսովք: Զարեւելակողման զսենեակսն միաբանից ծայրէ ի ծայր ի հիմանց ետ կառուցանել հաստատուն շինուածովք, յորոց վերայ եւ զտուն կաթուղիկոսական՝ վայելչաձեւ յօրինուածովք արժանի պատրիարգական իշխանութեան, որոյ եւ աւերակքն կային մինչեւ ցժամանակս մեր. իսկ ներքնայարկ սենեակքն տակաւին նոյն են: Ետ սալայատակ առնել եւ զառաջոյսն սենեկաց ի չորից կողմանց ի կոփեալ քարանց՝ լայնութեամբ չորից կանգնոց:

 

94. Եւ զի տեսեալ թէ խոնաւութիւն գետնոյն ի մէջ պարսպին վնաս մեծ գործէ շինուածոցն եւ տաճարին իսկ, ետ փորել ջրհոր մի ի հարաւակողմն տաճարին մերձ ի մեծ դուռնն ներքին պարսպի հարաւային կողման, յորմէ ընդ երկրաւ ճանապարհ բացեալ եւ անցուցեալ զայն ջուր հորոյն՝ զառաջեաւ մենաստանին սրբուհւոյն Գայիանեայ հարուստ մի հեռագոյն հանէ յերես երկրի. եւ է ջուր բաւականաչափ ժողովեալն ի ջրհոր անդր յերակաց երկրին եւ յատակէ տաճարին իսկ: Արար եւ զայլ մասնաւոր շինուածս ի տեղիս տեղիս յայս կաթուղիկոսական մենաստան, որպէս եւ զայն մեծ կամարայարկն յանուն Տրդատայ յիշատակեալ դրանն, որ յարեւմտեան միջնապարսպին ի միջին տեղւոջ՝ ընդ որ անցանեն ի փոքրիկ վաճառանոցն. եւ զայն՝ կրկնայարկօք երկերեսանի: Անդ յարեւելեան յարկն դրան ի միջակէտ առաստաղին դնի փոքրիկ վէմ մարմարոնեայ, յորոյ վերայ գրեալ կայ արձան անուան որմնադրի այնր շինութեան հանդերձ թուականաւ Հայոց, յայս օրինակ. «Ուստայ Գրիգոր ծառայ Աստուծոյ. թ՛՛ ՌՁԸ (1639)»:

 

95. Յակոբ կաթուղիկոս Ջուղայեցի տեսանելով զկարի հարկաւորութիւն մաքուր ջրոյ, մանաւանդ յամառնային եղանակի եւ ի սաստիկ ցրտութեան ձմռան՝ թէ վասն հոգեւորական ժառանգաւորացն մենաստանի եւ թէ վասն երթեւեկացն յանուն սրբոյ տաճարին, աշխատեցոյց զբազում մշակս դրամովք եւ ետ փորել զյոլով ջրհորս յարեւմտեան հիւսիսակողմն Աթոռոյն՝ մերձ ի գետն Քասաղ եւ անդր եւս. եւ ճանապարհ բացեալ ընդ երկրաւ առ միմեանս, ժողովեաց զջուրսն ամենայնի ի մի: Եւ այնպէս միով ընդերկրեայ ճանապարհաւ կրաշաղաղ եւ քարակերտ առուով եբեր եմոյծ ի մէջ պարսպի մենաստանին, որ ելանէ ի պարտէզ տան կաթուղիկոսարանին եւ անտի ելեալ ընդ Ղազարապատ հիւրանոցն՝ ոռոգանէ զպարտէզս արտաքոյ պարսպին հարաւոյ եւ զարտօրայսն: Առաջին փոքր բաժին ի ջրոյ աստի ի հարաւային եզեր գեղջն հանդէպ մեծի դրան շուկային (վաճառանոցին) ելանէ ի վիմակերտ աւազան վասն բնակչաց գեղջն եւ շուկային: Երկրորդ բաժինն ճանապարհաւ խողովակի գայ մտանէ ի մոմատուն կոչեցեալ շէնքն, որ շինեցաւ ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ Երեւանցւոյ յաղագս սպիտակացուցանելոյ զմոմս. եւ անդ մտեալ ի հոր երթայ խառնի ի քանքանն (94), որ ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ Հաղբակեցւոյ: Իսկ երրորդ բաժինն նմանապէս ճանապարհաւ խողովակի ի շուկայէն մտանէ ի ներքին պարիսպն եւ թափի երկու պղնձեայ բերանօք յաւազան քարեայ. եւ անտի անցեալ զառաջեաւ սենեկաց միաբանութեանն քարակոփ ճանապարհաւ՝ գնայ, անկանի զառաջոյ մեծի դրան հարաւոյ ներքին պարսպի անդրէն ի գետնափոր ճանապարհն վերոյիշեալ:

Այս երրորդ բաժին ջրոյ ճանապարհն եւ աւազանն գոլով փորածու վիմօք եւ ամրացեալ կրովք, քայքայեալ էր. եւ էր շինեալ ի ժամանակէ անտի Ղուկաս կաթուղիկոսի, որ ունէր արձանագրութիւն ըստ այսմ.

«Նորոգեցաւ քանքանս բոլոր շրջանակօքն ի հայրապետութեան տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին, արդեամբ Ագուլեցի մահտեսի Կարապետին եւ կնոջն մահտեսի Եղիսաբեթին եւ որդւոյն մահտեսի Հայրապետին. ի թուին Հայոց ՌՄԼԳ (1784)»:

Ուստի յանցեալ ամ 1835, ետ վերանորոգել տէր Յովհաննէս Ը կաթուղիկոսն արդեամբ աղայ Յակոբայ մահտեսի Յովհաննէսեան Մատակեանց Ղարսեցւոյ՝ վերաբնակելոյն ի յԱլէքսանդրապօլ (Գիւմրին Շիրակայ), որոյ յիշատակագրութիւնն ի վերայ երկբերան աղբերն ըստ այսմ օրինակի.

«Այժմ եւս վերստին նորոգեցաւ քանքանս ի հայրապետութեան տեառն Յովհաննու սրբազան կաթուղիկոսին Կարբեցւոյ, արդեամբ Ղարսեցի Մատակեանց մահտեսի 0վէսի որդի մահտեսի Յակոբ աղային յամի Տեառն 1835»:

Իսկ չորրորդ բաժին մասնաւոր ջուրն բաժանեալ նոյնպէս խողովակաւ ի պարտիզէ տան կաթուղիկոսարանին գնայ ի պէտս բաղանեացն, որ յանկեան պարսպի արեւմտեան հարաւոյ (105):

 

96. Աղէքսանդր Ա կաթուղիկոս Ջուղայեցի ետ նորոգել զսեղանատունն ձմռան ի խարտեալ քարանց կամարակապ կարի հաստատուն շինուածովք, որ ցարդ եւս կայ ի նոյն հաստատութեան, որոյ արձանագրութեանն յիշատակարան դնի ի ներքուստ ի հիւսիսակողման ի միջակէտ երկայնութեան որմոյն՝ ի վէմ սպիտակ մարմարոնեայ յայս օրինակ.

«Ի թուին (Հայոց) ՌՃԿԲ (1713), ես՝ Ջուղայեցի Աղէքսանդր կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց, շինեցի սեղանատունս ի վայելումն Սրբոյ Էջմիածնի միաբանից վասն ձմռան»:

 

97. Աբրահամ Բ կաթուղիկոս ետ նորոգ շինութեամբ կառուցանել զփռնատունն հաց եփելոյ՝ ի նոյն առաջին տեղւոջն (91) կոփածու քարամբք կամարակապ՝ յայլ եւ այլ սենեակս յամին 1731: Ետ շինել նոր ի նորոյ եւ զերկոսին բազմահատուած յարկսն արտաքնոցաց յերկոսին ծայրսն հիւսիսային ներքին պարսպի ի խարտեալ քարանց:

 

98. Ղազար կաթուղիկոս Ջահկեցի ի յաջորդել իւր յԱթոռ հայրապետութեան, հոգ տարեալ ետ կառուցանել զբազմայարկ հիւրանոցն ի հարաւային կողմն մենաստանին՝ կից ի պարիսպն այնր կողման, ընդարձակ քառակուսի կրկնայարկօք. հիւսիսակողման վերնայարկքն շինեցան ի վերայ սեղանատանն ձմռան՝ կառուցելոյն յԱղէքսանդր Ա կաթուղիկոսէ (96), իսկ հարաւակողմանն՝ եռայարկ շինուածովք. ծածկք սոցա բոլորովին են փայտ եւ հող որմունքն յանեփ աղիւսոյ, բացի մասնաւորաց, որք հիւսեալ են կրովք եւ կղմնտրովք. եւ արտաքին պարիսպ սորա ի հիւսիսակողմն, որ ձգի մինչեւ ցմեծ դուռնն Մսրի կոչեցեալ, կառուցեալ է ի թրծեալ աղիւսոյ եւ ի կոփածու քարանց՝ յարդարեալ ամրագոյն բրգամբք. եւ անուն բովանդակ շինուածոյս կոչի Ղազարապատ յանուն կանգնողի սորա Ղազար կաթուղիկոսի. եւ ունի կրկին դրունս՝ առաջին դուռն մեծ ընդ հարաւ, յորոյ վերայ դնի արձանագրութիւն այս ձեւ.

«Ի ՌՃՂԹ թուին (Հայոց. 1750):
Աստուածային շնորհիւ լցեալ,
Տէր Ղազարոս հովիւն ընտրեալ,
Եւ պատրիարգն մեր գովեալ,
Կրկի՛ն զաթոռս լուսաւորեալ,
Չքնաղ ձեւով ազնիւ կազմեալ,
Զոր տեսանողքն եղեն ափշեալ,
Քաղցր անուամբ զսա պսակեալ,
Ղազարապատ վերաձայնեալ»:

99. Որովհետեւ տուն կաթուղիկոսարանին շինեալն ի Փիլիիպպոս կաթուղիկոսէ հնացեալ էր բազմօք, սա ինքն Ղազար կաթուղիկոս փոխադրեաց զայն յարեւմտակողմն տաճարին՝ կառուցանելով զնորոգ գեղաշէն շինուածս, որ բովանդակի ի տասն յարկս սենեկաց ընդ մեծ եւ ընդ փոքր՝ ի վերայ ներքնայարկացն կառուցելոց ի Մովսէսէ Սիւնեցւոյ, մեծամեծ ճաղերկաթ լուսամտօք. հիւսիսային ծայր այսր շինուածոյ սկսանի ի դրանէն եղելոյ յանուն Տրդատայ եւ աւարտի յանկիւնն արեւմտեան հարաւոյ ներքին պարսպի՝ ուր է մեծ կամարայարկ քառանկիւնի բաց բոլորովին կողմն հիւսիսային. իսկ յերեսին կողմունս երեք դրունք. արեւելեանն՝ է դուռն սեղանատան, հարաւայինն՝ երկրորդ դուռն Ղազարապատի, յորոյ վերայ դնի արձան այսպիսի.

«Հաստիչն հանուրց ի ներկայումս զմեզ սիրեաց,
Զտէր Ղազարոս զիւր սիրելին մեզ պարգեւեաց,
Որ զսուրբ Աթոռս սովիմբ ձեռամբ նորոգեաց,
Եւ հիահրաշ կերտեցելովք յոյժ զարդարեաց,
Եւ ի պատիւ վայելչութեան Մօրս փառաց,
Եւ ի պարծանս մերոց ազգաց Հայոց մեծաց»:

Իսկ արեւմտեանն, յատկացեալ վասն կաթուղիկոսաց՝ ընդ որ ելանէին յառաջն կաթուղիկոսունք ի ճաշել ընդ հասարակութեանն ի հանդիսաւոր աւուրս անդ ի սեղանատան. ի վերայ կամարի այսր դրան, ուր վերջացեալ է հարաւային ծայր կաթուղիկոսարանին, եդեալ կայ վէմ մարմարոնեայ, որ ունի արձանագիր շինութեանս այսորիկ ըստ այսմ.

«Շնորհօք Արարչին չքնաղ յօրինմամբ,
Կառուցեալ կանգնեցաւ բազմածախ արդեամբ,
Պատրիարգարանս այս գեղեցիկ տեսլեամբ,
Մեծին Ղազարու սրբազան վեհին ձեռամբ.
1190 (Հայոց թիւ) (1741)»:

 

100. Արար սա եւ զայլ շինուածս յարկաց յարեւմտեան կողմն՝ կից ի հիւսիսային ծայր կաթուղիկոսարանին, երկայնեալ զայն ընդ արեւմուտս վասն բնակութեան կաթուղիկոսաց ի ձմեռնային եղանակի, որ ունի զհայցուած իւր ընդ հարաւ:

 

101. Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի բազում գովութեանց արժանաւոր յազգասիրութեան մեծագործութեամբ իւրով: Սա ի յաջորդել իւրում յԱթոռ հայրապետութեան յամի 1763, հոգ յանձին կալեալ ձեռն ի գործ էարկ պայծառացուցանել զԱթոռ կաթուղիկոսական վայելչական բարեզարդութեամբն: Եւ նախ սկիզբն արարեալ հեռացոյց զբնակութիւնս տանց գեղջն Վաղարշապատու, որ կարի մերձ էր ի մենաստան Աթոռոյս եւ գրեա՛ թէ շրջապատեալ զնովաւ, դէպ ի կողմն հիւսիսային: Եւ հարթ հաւասար արար զշրջապատս մենաստանին՝ թողլով ընդարձակ միջոց ընդ գիւղն եւ ընդ մենաստանն: Եւ ապա ետ ածել շուրջ զմենաստանաւն հաստատուն պարիսպ բազում բրգամբք եւ բաւականաչափ բարձրութեամբ՝ ի մէջ առեալ զամենայն զշէնսն պատկանեալս մենաստանին. զհիմունս ընդարձակ պարսպիս այսորիկ ետ հիւսել ի կռանակոփ քարանց եւ բարձրացոյց զայն յերկրէ գրկաչափ մի եւ զմիւս բարձրութիւնն յանեփ աղիւսոյ:

Այս արտաքին պարիսպ ունի չորս դրունս, յորոց մին փոքր գտանի ի հարաւային արեւմուտս մերձ ի բուրգն այնր անկեան, ընդ որ մտանեն եւ ելանեն բնակիչք գեղջն եւ այլ օտարականք ի պատճառս բաղանեացն, որ կայ անդէն ի նմին անկեան. իսկ միւս երեքն մեծամեծք եւ կամարայարկք, որոց առաջինն է ի հիւսիսակողմն հանդէպ գեղջն, որ անուանի Դուռն շուկայի, զի ընդ այն մտանեն ի փոքր վաճառանոցն բնակիչք մերձակայ գիւղօրէիցն եւ կատարեն զառեւտուր իւրեանց, յորում գտանին իբրեւ ութսուն կրպակք զանազան արհեստաւորաց, որք ամենեքեան են ի բնակչաց Վաղարշապատ գեղջ. եւ երկրորդն՝ ի հարաւակողմն մերձ ի բուրգն արեւելեան եւ կոչի Կալի դուռն, ընդ որ ընկալնուն ի ներքս զամենայն արդիւնս անդաստանաց եւ կալուածոց մենաստանին. իսկ երրորդն՝ ի կրկնակի անդ հարաւային պարսպին, որ հայի դէպ յարեւմուտս. եւ այս անուանի Դուռն Մսրի յանուն ուրումն դռնապանի նորա: Այս յիշեալս կրկնակ՝ եղեալ է ի պատճառս շինուածոց Ղազարապատ անուանեալ հիւրանոցին:

Արձանագիր շինութեան այսր պարսպի եդեալ կայ ի վերայ կամարի մեծի դրանն, որ մերձ ի բուրգն արեւելեան հարաւոյ յայս օրինակ.

«Շինեցաւ բոլոր շրջապատ պարիսպս սրբոյ Աթոռոյս ի հիմանէ ի փառս Աստուծոյ եւ ի պարծանս ազգիս Հայոց հրամանաւ տեառն Սիմէոն կաթուղիկոսին ի ՌՄԺԵ թուոջ մերում (1766)»:

Գտանին ինչ ինչ արձանագրութիւնք յայսմ պարսպի յանուն ոմանց նուիրատուաց յօգնութիւն շինութեան սորին:

Արձանագիր, որ գտանի ի վէմ անդր եդեալն ի ներքին կողմանէ պարսպին ի վերայ դրան բրգանն, որ երկրորդ է ի բրգանէ անկեան արեւելեան հիւսիսոյ.

«Յիշատակ է բուրգս Ղափանեցի մահտեսի Թադէոսի որդի Թօղաթեցի մահտեսի Գրիգորին եւ որդւոցն Յարութիւնին եւ Եղիային. թվ. ՌՄԺԴ [1765]»:

Արձանագիր, որ գտանի ի պարսպի անդ արտաքուստ ի բաժնի արեւելեան հարաւոյ ի միջոցի երկուց բրգանցն ի վէմն եդելոյ ի վերայ լուսամտին յարդանոցի.

«Յիշատակ է եօթնագազաչափ տեղ ի պարսպէն Ագուլեցի Ոսկանի որդի Յովսեփին եւ իւր կենակցին եւ որդւոյն Դանիէլին եւ այլոցն. թվ. ՌՄԺԵ [1766]»:

Արձանագիր՝ ընդ մէջ մեծի դրան կալի կոչեցելոյ եւ բրգանն արեւելեան հարաւոյ այս ձեւ.

«Շինեցաւ մեծ բուրջս արդեամբք ի յԱտրանայ (Ատրիանապօլիս) սառաֆ մահտեսի Զաքարիային եւ հանգուցեալ եղբօրն իւրոյ մահտեսի Գրիգորին ի յիշատակ ամենից կենդանեացն եւ ննջեցելոցն իւրեանց: Թվին (Հայոց) ՌՄԺԵ [1766]-ին»:

Գտանի եւ արձանագիր մի ի միջին բուրգն արեւմտեան պարսպին ի հիւսիսակողման նորա յանուն Կարապետ պատրիարգին Երուսաղեմի, որ ունի օրինակ զայս.

«Շինեցաւ բուրգս այս արդեամբ սրբոյ Սաղիմայ պատրիարգ տեառն Կարապետի աստուածաբան վարդապետին՝ ի յիշատակ իւրեան եւ հոգեւոր եւ մարմնաւոր ծնողաց իւրոց ի ՌՄԺԶ (թուին Հայոց 1767)»:

 

102. Կառուցանել ետ զհամբարանոց մի միջակ մեծութեամբ հաստատուն շինուածովք ի բուն իսկ ծայրի անդ յանկեան արեւելեան հարաւոյ. ի հիւսիսոյ կից է փռնատունն հացի, դէպ ի հարաւ աւարտեալ երկայնութիւնն յարտաքին որմն նոյն իսկ ներքին պարսպի. յարեւելակողմն կից է բուրգն նոյն անկեան, որ ի շինուածոց Մովսէս կաթուղիկոսի. յարեւմտից մեծակառոյց համբարանոցն, որ ի Ղուկաս կաթուղիկոսէ: Այս շէնք այժմ անուանի 0շականայ ամբար, որովհետեւ արդիւնք արմտեաց կալուածոց այնր գեղջ՝ սովորաբար ժողովին յայս համբարանոց. եւ ունի ներքնայարկ եւս, ընդ որով մտանեն ի ներքնայարկ յիշեալ բրգան:

 

103. Ետ նորոգել եւ զսեղանատունն ամռան կամարայարկ կառուցմամբ ի կոփեալ քարանց: Շինել ետ ի հիւսիսակողմն տաճարին ընդ մէջ ներքին եւ արտաքին պարսպացն զմոմատուն անուանեալ տեղին սրահօք եւ յարկօք. ուր է եւ միջակ դրութեամբ քարեայ աւազան ջրոյ ի պէտս սպիտակացուցանելոյ զմոմս: Աստ նստի աւագ լուսարարն (փակակալ) մեծի տաճարին, որոյ եւ դուռն հայի հանդէպ հիւսիսային դրան տաճարին սրբոյ, որ անուանի Բ կոչմամբ՝ Դուռն լուսարարի:

 

104. Ընդարձակեաց եւ զձմռան կացարանն կաթուղիկոսական, զոր շինեալ էր Ղազարու Ջահկեցւոյ (100). քանզի քակեալ զորմն նորա, որ բաժանէր զայն կացարան եւ զշուկայն, հեռացոյց աւելի քան զտասն կանգուն, զոր ի բաժնէ շուկային ի ներքս էառ. եւ նորագոյն հաստատ եւ բարձր որմով ամրափակեաց եւ զի ներքս առեալ զմիջոցն, որ սկսանի ի դրանէն Տրդատայ ցբուրգն արտաքին պարսպի դէպ յարեւմուտս, ետ կառուցանել հատուածեալ մեծ եւ փոքր սենեակս վասն հարկաւորութեան տան կաթուղիկոսարանի ի ձմեռնային եղանակի, որ կայ եւ ցարդ:

 

105. Ետ կառուցանել եւ բաղանիս յանկեան արեւմտեան հարաւոյ արտաքին պարսպի ի պէտս մաքրութեան բնակչաց մենաստանին, գեղջն եւ երթեւեկացն ի հեռաստանէ: Ետ կառուցանել եւ ի հարաւակողմն պարտիզի տան կաթուղիկոսարանի երկայարկ շինուածս բազմասենեակ առ ի արգելուլ զտեսութիւն այլազգեացն հիւրելոց ի Ղազարապատ անդր դէպ ի տունն հայրապետանոցի, որ ինքնին խախտեալ կործանեցաւ յամի 1826:

 

106. Ետ փորել զբազում ջրհորս զառաջեաւ սենեկացն եւ շուրջ զտաճարաւն հեռագոյն՝ վասն առաւել պահպանութեան շինուածոցն, որք ի գիճութենէ վնասէին եւ վասն առողջութեան հոգեւորականաց կացելոցն յայնոսիկ շէնս եւ ետ բանալ ճանապարհ ընդ երկրաւ առ միմեանս: Եւ այնպէս տարեալ ետ միացուցանել ընդ ջուր ջրհորոյն մնացելոյ ի շինութեանցն Փիլիպպոս կաթուղիկոսի (94): Այս ժողովեալ ջուր ի ջրհորոց աստի եւ ջուրն, որ ի ներքոյ տաճարին՝ անկանին ի նոյն առաջին ճանապարհն, եւ անցեալ, որպէս ասացաւն զառաջեաւ վանաց Գայիանեայ եւ ընթացեալ հարուստ մի ապա ելանէ յերես երկրին եւ օգուտ մեծ բերէ անդաստանացն հարաւակողման:

 

107. Նոր ի նորոյ կանգնեաց եւ զգործարան տպագրութեան ամենայն պարագայիւքն՝ նուիրական արդեամբք բարեյիշատակ առն աղայ Գրիգորի Խօջաջանեան վերաբնակելոյն ի Հնդիկս, որոյ յիշատակագրութեանն արձան եդեալ կայ ի վերայ դրան տպարանին, եղելոյ կից յարեւմտեան ծայր ձմեռնային կացարանի կաթուղիկոսաց՝ (100) (104) այս օրինակ.

«Աստուծով հաստատեցաւ տպագրատունս նոր ի նորոյ ի սուրբ Աթոռս Էջմիածին ամենայն պարագայիւքն՝ հոգաբարձութեամբ տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսին Երեւանցւոյ՝ արդեամբ Ջուղայեցի ի Հինդ բնակեալ բարեպաշտօն Գրիգոր աղային Խօջաջանեան, որ մականուամբ Չաքիկենց, ի յիշատակ իւրեան եւ իւր ի Քրիստոս հանգուցեալ ծնողացն՝ Միքայէլին եւ Մամխաթունին, իւր կենակից Մատլինային եւ վաղաթառամ Միքայէլ որդւոյն եւ քերցն Անամարիային եւ Զիպիտային, հօրեղբարցն՝ Եղիազարին, Սաֆարին եւ Աղէքսանդրին, պապուն՝ Գրիգորին եւ կենակից Թագուհւոյն եւ հօրաքեռն Զիժազատային եւ մեծ պապ Յակոբջանին եւ հօրեղբօր դստերացն՝ Պէկզատային եւ Գիւլնաբաթին եւ այլ ամենայն հին եւ նոր ննջեցելոցն նորին: Այսու պայմանաւ՝ զի ի տարին Բ անգամ ի տօնի Լուսաւորչին եւ Հրեշտակապետացն ի սուրբ Աթոռոջս պատարագ մատչիցի հանդիսաւորութեամբ՝ յիշելով զնոսա, որոց յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի, ամէն: Թ[ուին] (Հայոց) ՌՄԻ (1771)»: Յորում եւ ետ տպագրել զինչ ինչ գրեանս:

 

108. Սոյն երանելի հայրապետ իբրեւ ետես թէ յաջողի այս գործ շահաստանութեան Աթոռոյ եւ ազգի Հայոց, եւ թէ առաւել ձեռնտու իսկ է այնմ տպագրատան եւ գործարան թղթաշինութեան, ետ բերել յԵւրոպիոյ զքաջահմուտ անձինս յայնմ. եւ ձեռն ի գործ եդեալ ո՛չ խնայելով՝ ո՛չ յաշխատանս եւ ո՛չ ի ծախսն, կանգնեաց եւ զայն գործարան ի հարաւակողման տաճարին՝ արտաքոյ մեծ պարսպին հանդէպ հարաւային դրան Ղազարապատին, յորմէ ելեալ թղթովքն ետ տպագրել զգիրս: Եւ այն նորակազմ թուղթ ունէր նշան յինքեան յառաջին թերթն զփակատառ անունդ եւ ի ներքոյ նորա զերկոսին հայկական տառ՝

 

 

Որք են՝ Էջմիածին եւ Սիմէոն կաթուղիկոս. իսկ ի յաջորդ թերթն զթուական Հայոց, որ է հազար երկու հարիւր քսան եւ հինգ եւ համապատասխան է 1776 Փրկչական թուականին: Եւ ի ներքոյ նորա՝ զայս երկու տառ.

 

 

Որ թերեւս նշանակեն զԳրիգոր Միքայէլեան զայրն բարեյիշատակ՝ որ ընդ ծախուց տպագրատան, գուցէ վճարեալ իցէ եւ զծախս այսր գործարանի թղթաշինութեան, քանզի չունիմք այլուստ զծանօթութիւն ինչ՝ թէ արդեօ՞ք ծախք սորին ի գանձարանէ Աթոռոյն եղեալ է, թէ ի նուիրանաց ուրումն ջերմեռանդի: Եւ զի տակաւին վէմն արձանագրի՝ որ կայ ի վերայ դրան նոյն գործարանի, գտանի առանց ինչ գրուածոյ:

Այս երկու գործարանք՝ պարծանք Աթոռոյն եւ ազգին, կային ի հաստատութեան եւ ի շարունակ գործադրութեան ի ժամանակի անդ կաթուղիկոսութեան եւ փափագելի կենդանութեան նորին Սիմէոնի Երեւանցւոյ: Այլ զկնի վախճանի նորա ի պատճառս յարուցման պատերազմաց ի զանազան նահանգակալ իշխողաց ի վերայ միմեանց ի դաշտի աստ Արարատեան՝ շուրջ զայսու պատրիարգական Աթոռով, խանգարեցան մեծ մասամբ եւ գլխովին իսկ գործարանն թղթաշինութեան, զի գոլով արտաքոյ պարսպին, երկաթեայ եւ պղնձեայ գործիք նորա յափշտակեալ ի զօրաց ասպատակողացն՝ ցան եւ ցիր եղեն ի հեռաւոր տեղիս: Մինչ զի եւ զձուլեալ տառսն տպարանին ի հեռաւոր քաղաքաց գնեալ ի գերչացն հայազգի անձինք՝ վերադարձուցանէին յԱթոռ այսր զկնի այնպիսի պատերազմաց: Իսկ տպագրատունն թէպէտ եւ անկաւ յառաջին վայելչութեանցն իւրոց, այլ այնու ամենայնիւ խնամօք պահպանեալ՝ տակաւին եւս ի լոյս ընծայէ զկարի կարեւոր մատեանս եկեղեցական եւ զայլս:

Այս գործարան տպագրութեան, որ յառաջն ունէր տեղի անդ ի ներքս տան կաթուղիկոսարանին յարեւմտեան ծայրի նորին (107), այժմ փոխադրեալ կայ յընդարձակ կամարայարկն խոհանոցի (110), որ կից յարեւմտից կուսէ հարաւային մեծի դրանն ներքին պարսպի1:

 

109. Ղուկաս կաթուղիկոս Կարնեցի եւս արար զբազում շինուածս յայս մենաստան: Առ հարաւային ներքին պարսպաւ ետ կառուցանել համբարանոցս ցորենոյ եւ որիզոյ ի միջոցի անդ անկեան արեւելեան հարաւոյ եւ մեծի դրանն Քշուկի անուանելոյ յանուն ուրումն դռնապանի այնր, ներքնայարկօք եւ վերնայարկօք կամար առ կամար ձգեալ ի կոփածու քարանց կարի հաստատուն՝ ըստ կիսոյն արդեամբք նուիրական տրոց Ջուղայեցի Էմնիազեան Խաչիկ աղայի, որոյ յիշատակագրութեանն արձան դնի յարեւելակողման որմն մեծի կամարայարկի դրանն վերոյիշեալ այս օրինակ.

«Շնորհիւն Աստուծոյ շինեցան կամարակապ դուռնս եւ արեւելակողմն ներքնայարկքս, որք են վեց խուցք եւ մի համբարանոց բրնձոյ հանդերձ կցորդ շինուածովքն հոգածութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին, արդեամբք Ջուղայեցի Էմնիազեան Խաչիկ աղային ի բարի յիշատակ իւր եւ կենակցին իւրոյ Մարիամ խանումին եւ որդւոյն իւրեանց Մովսէս աղային եւ այլ ամենայն կենդանեաց եւ ննջեցելոց իւրեանց, ի ՌՄԼԴ թուին (Հայոց) (1785)»:

 

110. Ի մեծ դրանէ աստի ուղղակի յարեւմուտս ցհարաւային ծայր շինուածոց կաթուղիկոսարանին գրեա թէ բոլորովին հիմնարկեալ՝ ետ նորոգել կառուցանել բարձրաբերձ շինուածովք կրկնայարկաց՝ բացի ձմռան սեղանատանէն, որ յԱղէքսանդր կաթուղիկոսէ (96). մերձ ի յիշեալ մեծ դուռն ետ յարդարել զխոհանոցն ընդարձակ բարձր կամարաւ, որոյ հիւսիսային որմն կիսով չափ տակաւին է յառաջագոյն շինեալն ի ժամանակէ անտի Համատանցի Աստուածատուր կաթուղիկոսին, որ ունի արտաքուստ յորմն հիւսիսային արձանագիր շինութեանն ըստ այսմ.

«ՌՃԿԷ թուին (Հայոց) (1718): Ես՝ Համատանցի տէր Աստուածատուր կաթուղիկոս, ետու շինել տնտեսատունս ի վայելումն Սուրբ Էջմիածնիս միաբանից»:

 

111. Եւ աստի մինչցծայր շինուածոց կաթուղիկոսարանին յարդարեաց սեղանատուն մեծ ընդարձակ վասն ամառան բովանդակ շինուածք սորա են ի կոփածու քարանց ի թրծեալ աղիւսոյ. նմանապէս նստարանքն սեղանն հացի՝ երկու կարգ ծայրէ ի ծայր են ի խարտեալ մեծահատոր վիմաց, որոյ յարեւմտեան ծայրի անդ ի միջին տեղւոջ է քարակերտ կաթուղիկէ փոքրիկ ի վերայ չորից սեանց, յորում պատրաստի սեղան տեղի բազմելոյ հայրապետին ի ճաշելն ընդ հասարակութեան. այլ այս կաթուղիկէ այժմ փոխադրեցաւ յար-ելեան ծայր սեղանատանն նովին դրութեամբ՝ ի պատճառս փոխարկութեան խոհանոցին յայլ տեղի, զի յառաջին խոհանոցն, որպէս գրեցաք, փոխադրեցին զգործարանն տպագրութեան: Ի սեղանատանէ աստի մտանեն ի սեղանատունն ձմռան ընդ երկուս դրունս. իսկ ի միջոցս այսոցիկ երկուց շինուածոց՝ տպագրատան սեղանատան, է սրահ կամարայարկ ունի դուռն մեծ հանդէպ հարաւային դրան տաճարին, ընդ որ անցանեն ի տնտեսատունն, ի մառանն, ի սառցատունն, ի գինետունն ի խոհանոցն նորոգ. ի վերայ այսր սրահի սեղանատանն մեծի է շինուած մեծ համբարանոցի նմանապէս ի քարանց ի կղմնդրաց է կառուցեալ արդեամբք բարեյիշատակ առն աղայ Մարգարի Խալդարեանց Ջուղայեցւոյ գաղթելոյն ի Պաղտատ, որոյ արձան յիշատակագրութեան ջերմեռանդ նուիրանացն անուան նորա եւ ազգայնոցն դնի արտաքուստ ի կամարի մեծի դրանն, որ ընդ մէջ տպարանին սեղանատան, այս օրինակ.

«Յաջողմամբ ամենակարողին Աստուծոյ հոգածութեամբ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին Ամենայն Հայոց նորոգեցաւ ի հիմանէ սեղանատունս փոքր սրահս հանդերձ ամենայն վերնայարկօքն ծախիւք Ջուղայեցի Խալդարեանց ի Բաղտատ բնակեալ Մարգար աղային ի յիշատակ ինքեան հոգելոյս ծնողացն իւրոց Աւետին Ովսաննային քեռն իւրոյ Աննային կանանցն իւրոց հանգուցելոց կենդանեաց այլ ամենայն իւրայնոցն. ի ՌՄԼԷ թուականիս (Հայոց) (1788)»:

 

112. Ընդարձակեաց այս սրբազան կաթուղիկոս զձմռան սեղանատունն յերկայնութեան նորա ընդ յարեւելս նորոգ հնգեակ կամարօք, որոյ արձանագիր շինութեանն կայ յորմն անդ հիւսիսային ի սպառուածի նորա ի ներքուստ ի փոքրադիր վէմ մարմարոնեայ, այս օրինակ.

«Ի թուին (Հայոց) ՌՄԼԹ (1790), հրամանաւ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին շինեցաւ հինգ կամար կցորդս սեղանատան՝ ծախիւք Կեսարացի բարեպաշտ մահտեսի Յովհաննէս ամիրային ի յիշատակ իւր հօրն պաշպազրկեան մահտեսի Յարութիւնին, մօրն մահտեսի Եւային զաւակացն Կարապետին Սարգսին, Տալիթային Մարիամին այլ համայն կենդանեաց ննջեցելոց իւրոց»:

 

113. Զվերնայարկ համբարանոցն, որ ի վերայ այսր սեղանատան, եւս ետ կառուցանել Ղուկաս կաթուղիկոս արդեամբք մահտեսի Նիկողայոսին Թօխաթցւոյ, որոյ յիշատակագրութեան արձան եդեալ կայ ի մէջ լուսամտին արեւելեան ի կողմն հիւսիսոյ, ըստ այսմ.

«Շինեցաւ ամբարանոցս հրամանաւ տեառն Ղուկասու սրբազան կաթուղիկոսին արդեամբք Թօխատցի մահտեսի Նիկողայոսին ի յիշատակ նորին հօրն իւր Պօյաճիզատէ հանգուցեալ մահտեսի Սարգսին համայն կենդանեաց ննջեցելոց իւրոց. թուին (Հայոց) ՌՄԽ (1791)»:

 

114. Շինուած այնր համբարանոցի, որ ի վերայ ամառնային սեղանատան, մնացեալ էր թերի ի ժամանակէ անտի Ղուկաս կաթուղիկոսի էր յարեւմտակողմն երեք բաժին տեղի, այսինքն՝ երեք գմբէթատեղի կամարօքն հանդերձ, յորոց զերկուսն քարամբք կղմնտրօք զմին փայտեայ ծածկօք լրացոյց Դաւիթ կաթուղիկոս Էնէկէթեցի: Այս տեղի է այժմ գրանոց այսր հայրապետական մենաստանի, քանզի ըստ ծանօթութեանն հասելոյ առ մեզ՝ յառաջագոյն մատենադարան այսր մենաստանի եղեալ է անդ ի կաթուղիկոսական տան, զոր կառոյց Փիլիպպոս Հաղբակեցի (98), անդ էր մինչի ժամանակս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ, զոր սա ինքն փոխադրեաց անդրէն յայս ներկայ տուն կաթուղիկոսարանի մերձ ի շէնսն տպագրատան ձմեռնային կացարանի կաթուղիկոսաց, որոյ տեղին գոլով ներքնայարկ խոնաւուտ, տեսեալ Եփրեմայ կաթուղիկոսի, թէ վնասին անդ մատեանքն, փոխադրեաց յայս նորակառոյց շէնս ի Դաւթայ կաթուղիկոսէ. յարդարել ետ զտեղի մատենիցն առ երեսօք որմոցն մինչ ցառաստաղ շինուածոյն փայտեայ հիւսնաշէն դարանօք. այլ գոլով տեղին տակաւին փոքր, գրեա թէ ի վերայ միմեանց կուտակեալ կային մատեանքն. վասն որոյ յանցեալ 1837 ամի զերկու գմբէթաբաժին տեղի եւս ի համբարանոցէն, որ կից յարեւելից նորա, բաժանեալ միացուցին ընդ այս գրանոց եղերկու յարկ գրանոցն ընդարձակեցաւ տեղի մատենիցն. ուստի մատեանքն նոր ի նորոյ կարգադրեցան ըստ նիւթոյն ի մետասան բաժինս. յառաջին յարկի անդ՝ Ա. Սուրբ գիրք մեկնութիւնք նոցին: Բ. Աստուածաբանութեան վերաբերեալ մատեանք: Գ. Աղօթից մատեանք: Դ. Եկեղեցական ընթերցուածոց մատեանք մեկնութիւնք նոցին: Ե. Հոգեւոր կանոնք ժողովոց վարդապետաց: Յերկրորդ յարկի՝ Զ. Պատմութիւնք, Ճառընտիրք աշխարհագրութիւնք: Է. Չափաբերութիւնք, այն է՝ ոտանաւոր մատեանք: Ը. Վարդապետական մատեանք: Թ. Արհեստական մատեանք: Ժ. Վիճաբանականք: ԺԱ. Այլազգական մատեանք՝ Լատինաց, Յունաց, Ռուսաց Տաճկաց, եւս այլոց:

 

115. Յամի 1839, յամսեանն մայիսի եկն յԱթոռ այսր բարեպաշտ հայազգի իշխան աղա Ստեփաննոսն Սահակեան Խէլֆայեանց բնակիչն այժմ Եգիպտոս քաղաքի, որ զկնի ջերմեռանդ ուխտակատարութեանցն եւ առատ նուիրանացն յանուն հայրենի Աթոռոյ գերագահ տաճարի Կաթուղիկէ Սրբոյ Էջմիածնի եւ ուխտի հոգեւորականաց նորին, յաւել եւ զյատուկ արդիւնս ի ծախս շինութեան երից սենեկաց վերնայարկացն արեւմտակողման Ղազարապատի, քանզի յայնմ միջոցի սոյն կողմն արեւմտեան վերնայարկօք եւ ներքնայարկօք ի պատճառս կարի խախուտ գոլոյն, բովանդակապէս քակեալ ի հիմանց նոր ի նորոյ կառուցաւ: Եւ այն նուէր արդեանց յանուն իշխանապետի Հայոց պերճաշուք Պօղոս բէկին Յովսէփեան եւ գերապատիւ աղա Պետրոսի նորին հարազատի եւ իւր ինքեան, որոց յիշատակագրութեանցն արձանագիր ի վէմս՝ եդան յարեւելեան ճակատ նոյն երից սենեկացն ըստ այսց.

«Յամի 1839, յաւուրս 8-րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց շինեցաւ այս սենեակ արդեամբք եւ ծախուք բարեպաշտ իշխանապետին Հայոց պերճապատիւ Պօղոս բէկին Յովսէփեան Զմիւռնացւոյ, բնակելոյ այժմ յԱլէքսանդրիա Եգիպտոսի»:

«Յամի 1839, յաւուրս 8-րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց շինեցաւ այս սենեակ արդեամբք եւ ծախուք բարեպաշտ իշխանին Հայոց գերապատիւ աղայ Պետրոսի Յովսէփեան Զմիւռնացւոյ, բնակելոյ այժմ ի Թրէստ»:

«Յամի 1839, յաւուրս 8-րդ Յովհաննու կաթուղիկոսի Ամենայն Հայոց շինեցաւ այս սենեակ արդեամբք եւ ծախուք բարեպաշտ իշխանին Հայոց մեծաշուք աղայ Ստեփանի Խէլֆայեանց Սահակեան՝ բնակելոյ այժմ յԵգիպտոս»:

 

116. Զմիջոցն այսր վերոյնշանակեալ շինուածոց եւ բաղանեաց (105), ուր էր յառաջագոյն փոքր Ղազարապատ կոչեցեալ հիւրանոցն, քակեալ բոլորովին եւ նորոգ հիմնարկութեամբ յամի 1830, կառուցին ընդ մեծ եւ ընդ փոքր սենեակս ութն՝ մեծամեծ ճաղերկաթ լուսամտօք եւ սիւնազարդ գաւթօք, ուրանօր է այժմ ատեանն Լուսաւորչեան Հայոց սիւնհոդոսի եւ գրագրանոց նորա:

 

Գրական լուսաւորութիւն ազգի Հայոց եւ ուսումնարան Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Սրբոյ Էջմիածնի

 

117. Թողլով առայժմ զմիջոց ժամանակի հեթանոս թագաւորացն Հայոց՝ զքրիստոնէութեանն զդարու յառաջ բերցուք՝ այն է, ի սկզբան անդ հինգերորդ դարու ի ժամանակս սրբոցն Սահակայ Պարթեւի հայրապետի եւ մեծ վարդապետին Մեսրովպայ՝ գրական լուսաւորութիւն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ թէ յոր աստիճան բարձրացաւ, քաջայայտ իսկ է ամենեցուն մերազանց եւ այլոց օտարազգեաց, որք զհետ պնդեալ իցեն հնութեանց Հայաստանի. եւ փայլեցոյց զայն բոցափայլ լուսաւորութիւն ուսումնարանն Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցւոյ Հայաստան աշխարհի, որ ո՛չ միայն զազգ եւ զեկեղեցի իւր լուսաւորեաց գիտութեամբ գրաւոր իմաստից եկեղեցական եւ արտաքին մատենից, այլեւ զմերձաւոր ազգս՝ զՎիրս եւ զԱղուանս, հոգեռանդ երկասիրութեամբ ծննդոց՝ որդւոց Հայաստանի, վարժելոցն առ ողջամիտ վարդապետութեան սրբոյն Սահակայ եւ Մեսրովպայ: Եւ բազմացան այնու առաջին լուսաւորութեամբ երեւելի ականաւոր անձինք հարիւրիւչափ աւելի հարազատ որդիք Հայաստանի, որք ամենեքեան նոքա եղեն մի մի առանձին նշանաւոր հեղինակք գրոց գիտութեանց, թարգմանութեանց եւ մեկնութեանց: Եւ այնքան բազմացուցին զարդիւնս գրաւոր իմաստից, մինչ զի յայնպիսի վերջին շունչ անկեալ ժամանակի մարմնաւոր իշխանութեան, զկնի պահպանելոյ զազգն ողջոյն ի հզօրագոյն բռնութենէ հրապաշտութեանն արեւելից, չթողին եւ ի մերձաւոր լուսաւոր ազգս զիմաստս գիտութեանց, զորս ո՛չ հեղին, ածին ի հայրենի լեզու Հայոց, մանաւանդ զՅունացն, յորում ժամանակի փայլէր առաւելութիւն գիտութեանց եւ արհեստից, որ եւ անուանէր մայր իմաստութեան: Եւ համարձակիմ յայնմ դարու զմերսն գերագոյն դասել քան զհելլենացւոցն զիմաստասէրս, որում բացայայտ վկայէ երկրորդն Թեսաւրոս Մագիստրոսն Գրիգոր Վասակեան Պահլաւունի յերկրորդ թուղթ իւր առ Կիրակոս յոյն դպիր՝ յասելն. «Իսկ մերոցն արիական արանց եւ առաքինասէր իմաստնոցն թուի ինձ եթէ յոյժ յաղթօղ եղեալք ամենայն արհեստից եւ մակացութեանց, որ վեհ ինձ նոցա հաւանիմ1 ելոյ քան յոգունցն շփոթաբանութեան ձերոց ելլենական կարծեցելոցն. նաեւ այժմ ցուցանէ ի նոցունց (յԵբրայեցւոց եւ ի Քաղդէացւոց եւ յԵգիպտացւոց եւ յԵթիովպացւոց) դպրութենէ մերս2 փանաքութիւն առ ձերն վեհագոյն, յոր այժմ են կարգեցեալք3»: Եւս յերրորդ թղթին առ Սարգիս վարդապետ Հայոց. «Եւ դու այժմ փութասցիս յայսոսիկ քոյով իմաստասիրական մակացութեամբքդ հրատարակել. վասն զի ոչ եմք երբէք դադարեալ ի թարգմանութենէ, եւս բազում մատեանս, զորս ո՛չ եմք գտեալ ի մեր լեզուս. զերկուս մատեանսն Պղատոնի. զՏիմէոսի տրամաբանութիւնն եւ զՓեդովնի, յորս բոլոր ճառսն նախագիտականին այն պարփակեալ կայ, եւ զայլս բազումս յիմաստասիրացն. իւրաքանչիւր մատեանքս այս մեծագոյն է քան զտարեւոր տաւնականս, բայց եւ գտեալ մեր իսկ ի հայ լեզու գրեալ թարգմանչացն զգիրս Ոլոմպիոդորոսի, զոր Դաւիթ յիշատակէ, կարի յոյժ սքանչելի եւ հրաշալի բանաստեղծութիւնս մակաւասար բոլոր իմաստասիրական բանից. գտեալ եմ եւ զԿալիմոքոսի եւ զԱնդռաւնիկեայն ի հայ լեզու, բայց եւ զերկրաչափականն զԵւկլիտոսին սկսայ թարգմանել. եւ եթէ տակաւին կամեսցի Տէր երկարանալ մեզ ի կենցաղումս, բազում հոգս յանձին կալեալ զմնացեալսն բոլոր Յունաց եւ յԱսորոց թարգմանել ո՛չ դանդաղեցայց»:

 

118. Նա ինքն Գրիգոր Մագիստրոս ի վախճան ընդարձակ չափաբերութեանն իւրոյ՝ որ զարարչութենէն ցվերջին կատարած.

«Զորդւոցն (Գրիգորի Լուսաւորչի) սքանչելի՝
որ իւր զկնի կարգ ըստ կարգին.
զգիւտն իմաստութեան՝
եւ զարուեստի նոր հանճարին.
զգիր մերոյ ազգիս՝
ըզՎրացւոց եւ զԱղուանին.
առեալ նշանեցին՝
զարմանալի թարգմանեցին.
առաւել նորոգեցին՝
եւ լուսաւոր յօրինեցին»:

Ներսէս Շնորհալի յոտանաւոր պատմութիւնս նախնեաց.

«Յայսմ վայրի եղեւ յայտնեալ,
Այն որ Մեսրովպն կոչեցեալ.
Որ տեսական ուսմամբ վարժեալ,
Գործնականաւ գերազանցեալ.
Բարեաց պատճառ Հայոց եղեալ,
Զիմաստութեան գանձն խնդրեալ,
Զոր աղօթից մասամբ գտեալ,
Հոգւոյն մատամբ տպաւորեալ.
Ըստ Մովսիսի արժանացեալ,
Զաստուածագիծ տառս ընկալեալ,
Երիւք տասամբք վեցիւք յանգեալ,
Արեգական ելիւք չափեալ.
Այսմ շնորհի սովաւ տուեալ,
Սուրբն Սահակ օժանդակեալ....
Արդ երկոքին սոքա ընտրեալ,
Եկեղեցւոյ ամոլք լծեալ.
Զբանին ակոսն պատառեալ,
Զիմաստութիւնն սերմանեալ,
Մանկունս ուշեղս ժողովեալ,
Նոր դպրութեամբ այնու վարժեալ.
Որք թարգմանիչք հոգւովն եղեալ,
Ըստ Պտղոմեայ ի նոյն շարժեալ,
Յաթենացւոց քաղաքն երթեալ,
Զիմաստութեան ծաղիկս առեալ.
Որպէս մեղու թեւօք բարձեալ,
Յեկեղեցիս Հայոց բերեալ.
Այս է՝ Մովսէս Դաւթիւ եղեալ,
Եւ Մամբրէիւ այլք հետեւեալ.
Այնքան շնորհօք վերին լցեալ,
Մինչ զի Յունաց գերազանցեալ.
Բայց Մեսրովպայ շրջագայեալ,
Զամենեսեան լուսաւորեալ,
Վրաց, Աղուանից գիր ստեղծեալ,
Հոգւոյն շնորհօք առատացեալ»:

 

119. Սքանչելին Կորիւն վարդապետ աշակերտ սրբոցն Սահակայ եւ Մեսրովպայ, որ առաջին գրիչ եղեւ զայնպիսի բարեդիպութեանց ազգին, գոլով ականատես վկայ եւ աշակերտ այնպիսի դպրոցի՝ գեղեցիկս խօսի զգրական լուսաւորութենէն եւ զուսումնարանէ տան կաթուղիկոսարանի սրբոյ Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Էջմիածնի.

«Որոց եւ ինքեանք ի կողմանց եւ ի գաւառաց Հայաստան աշխարհին յորդեալք եւ դրդեալք հասանէին ի բացեալ աղբիւրն գիտութեանն Աստուծոյ. քանզի յԱյրարատեան գաւառին ի կայս թագաւորացն եւ քահանայապետիցն՝ բղխեցին Հայոց շնորհք պատուիրանացն Աստուծոյ: ... Որ եւ սկսան իսկ սիւնք եկեղեցւոյ միջամուխ ձեռամբ զգործ աւետարանչացն Քրիստոսի գործել, գումարել ի կողմանս ի գաւառս՝ ի տեղիս տեղիս Հայաստան ազգին, դասս դասս զաշակերտեալսն ճշմարտութեանն, զհասուցելոցն ի կատարումն գիտութեան բաւականս եւ առ ի զայլսն զեկուցանելոյ... եւ պատուիրեալ կալ ի նմին կանոնի եւ իւրեանց անդրէն զառընթերակաց արքունիսն, հանդերձ ամենայն ազատագունդ բանակիւն աստուածեղէն իմաստութեամբն վարդապետեալ, առաւել երանելոյն Սահակայ զՄամիկոնեանն որեարն ի վարժս վարդապետութեան պարապեցուցեալ, որոց առաջնոյն Վարդ անուն էր, որ եւ Վարդան կոչէր, նոյնպէս եւ զամենայն ոգի ջանայր յերիւրել, հասուցանել ի գիտութիւն ճշմարտութեանե:

Ի սոյն ուսումնարանէ շառաւիղեցան այլ եւս բազում ուսումնարանք ի զանազան նահանգս Հայաստանի յերկոսին բաժինսն եւս ի Պարսկային եւ ի Յունային եւ յօտար ազգս՝ ի Վիրս եւ յԱղուանս. առ որս քեզ ականատես պատմիչ վերոյիշատակեալն Կորիւն սքանչելին, յորոյ բանից գրուածոցն փոքր ինչ ընդարձակօրէն դիցուք առաջի ընթերցանելեաց.

 

120. Յետ այնորիկ առնոյր հաւանութիւն երանելին Մաշթոց (Մեծն Մեսրովպ)... հրաժարեալ ի նոցանէն (ի թագաւորէն եւ ի հայրապետէն) հանդերձ այլովք եւս օգնականօքն, որոց առաջնումն Տիրայր անուն ի Խորձենական գաւառէն եւ երկրորդին Մուշէ անուն ի նահանգէ Տարոնոյ, որք էին սուրբք եւ զուարթագոյնք, հանդերձ այլովք եւս սպասաւորօք Աւետարանին, զոր չեմք բաւական ըստ անուանցն նշանակել... երթեալ իջանէր առ ոտս տանն Գողթան յառաջին դաստակերտն իւր. եւ անդ ընդելական սովորութեամբն ի կիր արկեալ զվարդապետութիւնն հաւասարութեամբն բարեպաշտին Շաբաթայ (իշխանին Գողթան) լի՛ առնէր զգաւառն ողջունիւ Աւետարանին Քրիստոսի եւ կարգէր յամենայն գիւղս գաւառին դասս սրբոց վանականաց (ուսուցիչս յեկեղեցականաց):

 

121. Ապա յետ այնորիկ ի սահմանակիցս ի Սիւնական աշխարհն ելանէր... մինչեւ հասանել նմա բովանդակ ի վերայ սահմանաց Սիւնեաց եւ ժողովեալ մանկունս առ ի նիւթ վարդապետութեանն, առաւել զգազանամիտ, զվայրենագոյն, զճիւաղաբարոյ կողմանցն. եւ այնչափ փոյթ ի վերայ ունելով եւ դայեկաբար սնուցանել եւ խրատել, մինչեւ ի նոցունց իսկ ի վայրենեաց եպիսկոպոսս տեսուչս եկեղեցւոյն Սիւնեաց կարգեալ, որոյ անունն կոչէր Անանիաս՝ այր սուրբ եւ երեւելի հայրաբարոյ ժառանգաւորաց եկեղեցւոյ:

 

122. Դարձեալ յետ ժամանակի ինչ ընդ մէջ անցելոյ, հոգ ի մտի արկանէր սիրելին Քրիստոսի (Մեծն Մեսրովպ) եւ վասն բարբարոսական կողմանն եւ առնոյր կարգեալ նշանագիրս վրացերէն լեզուին ըստ շնորհեցելոյն նմա ի Տեառնէ գրէր, կարգէր եւ օրինօք յարդարէր եւ առնոյր ընդ իւր զոմանս լաւագոյնս յաշակերտաց իւրոց՝ յարուցեալ գնայր իջանել ի կողմանս Վրաց. եւ երթեալ յանդիման լինէր թագաւորին, որում անուն էր Բակուր եւ եպիսկոպոսի աշխարհին՝ Մովսէս... եւ գտեալ զայր մի թարգման վրացերէն լեզուին, որ անուանեալ կոչէր Ջաղայ, այր գրագէտ եւ ճշմարտահաւատ. հրաման տայր այնուհետեւ արքայն Վրաց ի կողմանց կողմանց ի խառնաղանջ գաւառաց իշխանութեան իւրոյ՝ ժողովել մանկունս, տալ ի ձեռն վարդապետին, զոր առեալ արկանէր ի բովս վարդապետութեանն:... Իսկ իբրեւ ընդ ամենայն տեղիս Վրաց կարգեալ զգործ աստուածպաշտութեանն, այնուհետեւ հրաժարեալ ի նոցանէ դառնայր յերկիրն Հայոց եւ պատահեալ Սահակայ կաթուղիկոսի Հայոց՝ պատմէր նմա:

 

123. Ապա դարձեալ ելանէր, շրջէր զտեղեօք կարգելեօք եւ զգաւառօքն աշակերտելովք աշխարհին Հայոց զուարթացուցանել, նորոգել, հաստատել. եւ յորժամ այնպէս ընդ ամենայն տեղիս լի՛ առնէր... խորհուրդ առնոյր այնուհետեւ վասն կէս ազգին Հայոց, որ էր ընդ իշխանութեամբ թագաւորին Հոռոմոց, եւ փութացեալ գնայր հանդերձ աշակերտօք բազմօք անցանել ի կողմանս Յունաց եւ վասն առաւելագոյն բարեգործ համբաւուց յառաջագոյն զնմանէ անդ ի հիւսիսական կողմանց հռչակելոց, առաւել միամտութեամբ ընտանեբար յեպիսկոպոսաց աշխարհին եւ յիշխանաց եւ ի գաւառականացն պատուեալ լինէր, մանաւանդ ի սպարապետէն աշխարհին, որ անուանեալ կոչէր Անտիոխ, ի մուտ ճանապարհին, որ զիրս առաջի եդեալ գրով ցուցանէր կայսերն որում անուն Թէոդոս կոչէին, որդի Արկադու կայսեր: Ուստի եւ հրաման ելանէր վայելուչ մեծարանօք զսուրբն Ակումիտ անուն կոչելոյ: Իսկ նորա զբազմութիւն աշակերտացն տարեալ ի քաղաքն Մելիտինացւոց յանձն առնէր սրբոյ եպիսկոպոսի քաղաքին, որ Ակակիոսն կոչէին, եւ գլխաւոր աշակերտացն թողոյր զայն, որում Ղեւոնդէոսն կոչէին, այր հաւատարիմ եւ ճշմարտապաշտ:

Եւ առեալ երանելւոյն զպատուական եպիսկոպոսն Դերջանոյ, որոյ անուն կոչէր Գինթ, եւ սակաւս յաշակերտաց անտի եւ ելեալ յանարւոյն դիմոսական, եւ բազում պատիւ գտեալ հասանէին ի թագաւորակաց քաղաքն Կոստանդինական, զորմէ իսկոյն պատմէին յարքունիսն: Եւ մտեալ առաջի պատուական աթոռոյն, յանդիման լինէր աստուածակարգ թագաւորացն եւ հայրապետին սրբոյ կաթուղիկոսին աշխարհամուտ դրանն, որում Ատտիկոս կոչէին, յորոց եւ գտեալ շնորհս՝ հրամայեալ լինէր ժամանակս ինչ անդէն ի տիեզերական քաղաքին մեծարել դարմանօք կարգելովք յեկեղեցւոյն եւ յարքունեաց եւ ի պատուական իշխանաց քաղաքին:

Եւ ապա յետ պասեքին կատարելոյ՝ ցուցեալ կայսերն զպիտոյից հանգամանս եւ առեալ զանընդդիմակաց հրամանն հանդերձ սակերօք կայսերագիր նշանակելովք վասն մանկտւոյն յաշակերտութիւնն առ ի կէս ազգէն Հայոց ժողովելոյ եւ վասն ժանտագործ ազգին բարբարոսաց եւ եկեղեցեաց հաստատութեան եւ մեծամեծ պարգեւօք պատուեալ, վասն որոյ հաւանեցուցեալ ճշմարտասիրին զարքունիսն անակնկալ թողոյր եւ երկրպագեալ ծիրանափառ օգոստականացն եւ սրբոյ կաթուղիկոսին եւ ընկալեալ ողջոյն յեկեղեցւոյն եւ յերեւելի իշխանացն քաղաքին եւ ամենայն իւրայովքն յաջողեալք՝ ելանէին ի դեսպակս եւ ի կառս արքունատուրս: Եւ մեծաւ շքով եւ բազում վայելչութեամբ ունէին զճանապարհս արքունականս ... եւ գային հասանէին ի ժամադիր կողմունս եւ անդէն վաղվաղակի պատահեալ սպարապետին Հայոց հանդերձ սակերօք կայսեր յանդիման լինէին: Եւ նորա առեալ սակերս կայսերական նշանօք փութայր վաղվաղակի զհրամանն կատարել. եւ հրեշտակս արձակեալ այնուհետեւ ի գաւառս կէս ազգին Հայոց յիշխանութեան կայսեր բազմութիւն մանկտւոյ ժողովել եւ նոցին ռոճիկս կարգել ի պատեհագոյն տեղիս, յոր եւ երանելին զվարդապետութիւնն իւր ի գործ արկեալ, եւ ժողովելոցն քաղցրացուցանէր: ... Իսկ երանելւոյն զիւր վարդապետութեանն պայման արարեալ՝ սակեալ եւ վճարեալ եւ զբազում շնորհագիր մատեանս զհարցն եկեղեցւոյ ստացեալ ծովացուցանէր զվարդապետութեան զխորութիւն եւ լցեալ զեղոյր ամենայն բարութեամբք:

 

124. Յայնմ ժամանակի եկեալ դիպէր նմա (Մեծին Մեսրովպայ) այր մի էրէց աղուան ազգով Բենիամեն անուն, եւ նորա հարցեալ եւ քննեալ զբարբարոս զբանս աղուաներէն լեզուին, առնէր ապա նշանագիրս ըստ վերնապարգեւ կորովի սովորութեան իւրում եւ յաջողութեամբ Քրիստոսի շնորհացն կարգեալ եւ հաստատեալ կշռէր: Յետ այնորիկ հրաժարեալ յեպիսկոպոսաց եւ յիշխանաց աշխարհին եւ յամենայն եկեղեցեաց, առ որս թողեալ վերակացուս հաւատացելոցն զերկուս ոմանս յիւրոց աշակերտացն, որոյ առաջնոյն Ենովք անուն էր եւ երկրորդին՝ Դանան, արք կրօնաւորք եւ յառաջադէմք յաւետարանական սպասաւորութեանն, զորս յանձն արարեալ շնորհացն Աստուծոյ անդէն զետեղէր եւ ինքն բազում աշակերտօք գայր անցանէր ի կողմանս Հայոց Մեծաց, եւ հասեալ ի Նոր Քաղաքն (ի Վաղարշապատ)՝ յանդիման լինէր սրբոյ եպիսկոպոսին Սահակայ եւ թագաւորին Հայոց, որում անուն Արտաշէս կոչէին եւ ամենայն բանակին, եւ պատմեալ նոցա զգործս կողմանցն այնոցիկ ըստ յաջողութեանց շնորհացն Աստուծոյ, դադարէր անդ աւուրս ինչ. մխիթարէր վասն հոգեւոր անձուկն սփռելոյ:

Եւ ապա յետ այնորիկ հրաժարեալ գնալ ի կողմանս Աղուանից եւ երթեալ իջանէր յաշխարհն, եւ հասեալ ի թագաւորական տեղիսն, տեսանէր զսուրբ եպիսկոպոսն Աղուանից՝ որում անուն Երեմիա կոչէին, եւ զնոցին թագաւոր՝ որում Արսվաղ էր անուն, ամենայն ազատօք հանդերձ՝ որոց առաւել հպատակութեամբ ընկալեալ վասն անուանն Քրիստոսի:

Ապա հարցեալ ի նոցանէ՝ առաջի եդեալ վասն որոյ եկեալն էր. եւ նոցա երկոցունց զուգեցելոց եպիսկոպոսին եւ թագաւորին՝ յանձն առեալ դպրութեանն հնազանդելոյ, տային եւս հրաման ի գաւառաց եւ ի տեղեաց իշխանութեանն իւրեանց, բազմութիւն մանկանց յարուեստ դպրութեան ածել եւ գումարել ըստ արժանաւոր եւ պատեհ տեղեաց դասս դասս դպրոցաց եւ ռոճիկս կարգել ի դարմանս: Իսկ իբրեւ հրամանն այն արդեամբք եւ գործովք յանկ ելանէր, ապա այնուհետեւ երանելոյն Երեմիայի եպիսկոպոսին ի ձեռն առեալ վաղվաղակի զաստուածային գրոց թարգմանութիւնս ի գործ արկանէր: ... Դարձեալ առաւել եւս երկիւղածն յԱստուծոյ արքայն Աղուանից միամիտ փութով հրաման տայր սատանայակիր եւ դիւամոլ ազգին սաստիւ՝ թափել, զերծանել յունայնավար հնացելոցն եւ հնազանդ լինել ամենահեշտ լծոյն Քրիստոսի. եւ յորժամ զայն արարեալ հաւասարութեամբ եւ լցեալ զպիտոյն իւրեանց եւ զկամացն յօժարութիւն, ձեռնտու եւս եղեալ նմա սրբամատոյց վարդապետութեանն ի Բաղասական կողմանս սրբոյ եպիսկոպոսին՝ որում Մուշեղ կոչէին. հրաժարէր ապա եւ ի թագաւորէն եւ յեպիսկոպոսացն եւ ամենայն եկեղեցւոյն Աղուանից. եւ զոմանս յիւրոց աշակերտացն վերակացուս իւրեանց կացուցանէր հանդերձ արամբ քահանայիւ արքունական դրանն՝ որում անունն Յովնաթան կոչէին, որոյ բազում յօժարութիւնս ի վարդապետութենէ էր գտեալ, եւ յանձն առնելով զնոսա եւ զանձն ամենապահ շնորհացն Աստուծոյ՝ խաղացեալ գայր ի կողմանցն Աղուանից» եւ այլն:

Եւ առ այս ահա՛ քեզ վկայ պատմիչն Աղուանից Մովսէս Կաղանկատուացի, զորմէ տողէ յիւրումն պատմագրութեան (գիրք Ա, գլուխ ԻԷ). «Եւ եղեւ յետ վկայութեանն Գրիգորիսի Աղուանից կաթուղիկոսի, բարբարոսական ազգ կողմանցն Արեւելից վերստին ի դիւցամոլար կռամոլութիւնս կործանեցան եւ բազում ուխտ ատրուշանաց կատարելով յարուցին հալածանս ի վերայ քրիստոնէից. մի ոմն (երանելին Մեսրովպ) ի նախ եղելոց վարդապետաց, որ ի Հոգւոյն Սրբոյ խնամոցն նշանագիր երից ազգացն առնէր՝ Հայոց, Աղուանից եւ Վրաց»:

Նոյնն եւս գիրք Բ-րդ, գլուխ Գ. «Յորում ժամանակի Թոդոս (Թէոդոս) Յունաց էր կայսր եւ Վռամշապուհ Հայոց թագաւոր եւ Յազկերտ Պարսից արքայ, Եսուաղէն Աղուանից թագաւոր՝ եկեալ երանելին Մեսրոբ յԱղուանս, մեծավաստակ ընտիր անաւթ հոգւոյն սրբոյ առ հայրապետն մեր Երեմիա եւ թագաւորն Եսուաղէն, որոց կամաւ առեալ յանձն զվարդապետութիւնն նորա ըստ շնորհելոյ նմա յաստուածուստ պարգեւին, որ Հայոց եւ Վրաց ետ նշանագիր ի ձեռն նորա Հոգին Սուրբ. հաճեցան եւ ետուն մանկունս ընտիրս յուսումն. եւ զԲենիամին թարգման կոչեալ ի Սիւնեաց, զոր Վասակ ի ձեռն Անանէի եպիսկոպոսին արձակեաց եւ նոքա եկեալ առ Մեսրոբ եւ նոքաւք ստեղծ զնշանագիրս կոկորդախաւս, աղխազուր, խժական խեցբեկագունի լեզուին Գարգարացւոց: Թողու աստ վերակացու զաշակերտն Յաւնաթան եւ ի տան թագաւորի կարգեալ քահանայս՝ դառնայ ի Հայս»:

 

125. Մեծն Վարդան վարդապետ Բարձրբերդցի ասէ ի ճառի անդ վարուց Յովհաննու Ուձնեցւոյ իմաստասէր հայրապետի. «Էր (Յօհան Ուձնեցի) որպէս գիրք պատմագրաց ցուցանեն՝ աշխարհաւ երկոտասաներորդ ի Գուգարաց, գաւառաւ չորրորդ ի Տաշրայ, բնակութեամբ ի նշանաւոր գիւղաքաղաքէն յՈւձնայ, ի յարենէ ծննդեան յազատ տանէ՝ քաջաբոյս գոլով մանուկ եւ ուշիմ ի վարժս կրթութեան հռետորական ուսման եւ փիլիսոփայական արուեստից պարապեալ. զտիս տղայութեան անցուցանէր առ հանճարեղս, քանզի գոյր յայնժամ այսպիսի ուսմանց դպրոցք յաշխարհիս Հայոց, Յունաց եւ Ասորաց ճարտարաց: Յաղագս որոյ զիմաստասիրական անունն կոչմամբ եւ արդեամբ զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ երթայր այնուհետեւ եռանդնոտ բնութեամբն եւ ի շարժմանէ հոգւոյն առ մեծ ճգնաւորն եւ անուանի վարդապետն Քռթենաւորն կոչեցեալ»:

Այս Քռթենաւորն կոչեցեալ Թէոդորոս անուն վարդապետ գտանէր յայնժամ կարգեալ վանահայր միանձանցն վանաց սրբուհւոյ Աստուածածնի, որ յոտին Արագած լերինն ըստ Միքայէլի Չամչեան (յԲ հատոր, համար 361): Այս մենաստան իցէ թերեւս վանքն Հառիճոյ անուանեալ յանուն սուրբ Աստուածածնի ի հիւսիսոյ կողմանէ յիշատակեալ լերին:

126. Եւ ահա այսօրինակ վաստակ սրբոց թարգմանչացն մերոց պայծառացոյց զգրական լուսաւորութիւն յուսումնարանի աստ Կաթուղիկէ Մայր եկեղեցւոյ Հայաստանեայց եւ յայլ նահանգս եւ գաւառս, ի Վիրս եւ յԱղուանս, յորս ժողովեալ զմանկունս եւ կարգեալ ուսուցիչս զարդարեցին զմարդիկ լուսաւորութեամբք աստուածային պատգամացն եւ գիտութեամբք վարդապետական եւ արտաքին մատենից. եւ այնպէս զարգացեալ աճեցաւ իմաստ բանին առ ամենեսեան առաւելապէս ի պահպանութիւն քրիստոնէական հաւատոյ:

Եւ թէպէտ զկնի փոխադրութեան հայրապետական Աթոռոյն ի Դուին եւ յԱնի Շիրակայ հանդերձ աշխարհական իշխանութեամբն գտանէր դարձեալ վարժումն գրական լուսաւորութեան ի սոյն յայսմիկ տեղւոջ ի ժամանակս շինութեան նորա բազմութեամբ միաբանելոցն ի նմին, այլ նսեմ ըստ զօրութեանն. քանզի ընդ իշխանութեանցն փոխադրեցան եւ մեծանձն անձինք գիտնականք յայլ եւ այլ սահմանս աշխարհիս Հայոց՝ ի Շիրակ, ի Բագրեւանդ եւ ի Տարօն եւ յայլս. եւ մնաց այնպէս ուսումնարանն Կաթուղիկէ եկեղեցւոյ Հայաստանեայց ի տարաբախտ վիճակի մինչեւ ցանդրէն նորոգութիւն այսմիկ հայրապետական Աթոռոյ աստ ի Վաղարշապատ քաղաք առ Կիրակոս կաթուղիկոսիւ յամի 1441. ապա զկնի այնր վերստին սկսաւ ուսումնարանն վարդապետութեան աստ ի սուրբ Էջմիածին. եւ առաւել եւս ի ժամանակի անդ Մովսէս կաթուղիկոսի Սիւնեցւոյ, որ յետ բարեկարգելոյ զամենայն շէնս եւ զբարեկարգութիւնս մենաստանին վայելչապէս, հոգ տարեալ կառոյց եւ ուսումնարան ի սուրբ ուխտն Յովհանավանք, ուր ժողովեալ զմանկունս՝ կացոյց եւ վարժապետ նոցա զՄելքիսէթ վարդապետ, որ յայնմ ժամանակի եկեալ էր ի Լիմն անապատէ յԱթոռ այսր, առ որ յարեցան եւ ոմանք յերիտասարդ վարդապետաց Աթոռոյն, եւ օր ըստ օրէ զարգացեալ յուսումն գիտութեան ծաղկեցան եւ եղեն ականաւոր անձինք, զորմէ ականատեսն Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի, (ի ԻԴ գլուխ, համար թղթոց 301). «Այլեւ հոգելից սուրբ վարդապետս տէր Մովսէս կարգեաց զդպրատուն ի մեծափառ սուրբ ուխտն Յօհանավանք, ուր ժողովեաց զմանկունս յոլովս եւ զամենեցուն զծախսն ինքն հոգայր եւ մանկունքն անզբաղ եւ անխափան ուսանէին զեկեղեցական ուսումն եւ զգիրս Աստուածաշունչս եւ զիմաստասիրականս, որք եղեն ամենեքեան արք պիտանիք եւ օգտակարք աշխարհի, վարդապետք, եպիսկոպոսք եւ աբեղայք եւ երիցունք» եւ այլն: Եւս անդ (ի գլուխ ԻԹ, համար թղթոց 390). «Այսու աղագաւ եւ Մելքիսէթ վարդապետս ելեալ ի Լմայ անապատէն եկն ի բարձրագահ Աթոռն ի Սուրբ Էջմիածին... եւ հանդիպեցաւ տեսութեան Մովսէսի կաթուղիկոսին եւ նորին աշակերտացն, յորոյ գալստենէ ուրախութիւն անպատում եղեւ ամենեցուն»: Այս Մելքիսէթ վարժապետ վարդապետ ի Վժան գեղջէ երկրին Երեւանայ էր աշակերտ Ներսէսի Մոկացւոյ, առաւել աղօթիւք եւ ջանիւք քան թէ դասառութեամբ ուսաւ մակացութիւնսն եւ ուսոյց բազում աշակերտաց զՍահմանաց գիրսն զՊորփիւրինն, զՍտորոգութեանցն, զՊէրիարմէնիասն եւ զայլսն ըստ կարգի յուսումնարանի անդ Յօհանավանաց եւ սրբոյ Աթոռոյ Էջմիածնի:

Զկնի վախճանի յիշեալ Մելքիսէթ վարժապետ վարդապետի ի վանսն անդ Անանիա առաքելոյ՝ որ յԵրեւան, յամի 1631, եկաց դասատու յառաջադէմ աշակերտն նորա Սիմէոն վարդապետ Ջուղայեցի, յետոյ որոյ Յովհաննէս եպիսկոպոս Թմօքեանց կամ Սահակեանց Կարբեցի, զոր վերակոչեաց յանապատէն Լմայ յԷջմիածին Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի, ըստ պատմելոյ Զաքարիա սարկաւագի Յօհանավանից եւ այլք յոլովք զկնի միմեանց:

 

127. Այս ուսումնարան ի Յօհանավանք ոչ տեւեաց կարի ընդ երկար, քանզի որպէս կարծի՝ ի պատճառս երբեմն երբեմն հալածանաց եւ գերութեանց եւ ասպատակութեանց փոխադրեցաւ անդրէն յայս պատրիարգական մենաստան. եւ յօրէ անտի շարունակեցաւ աստ ուսումն վարդապետութեան ի ժառանգաւորս Աթոռոյս. բայց շինուած ուսումնարանին՝ թէ յոր կողմ մենաստանիս եւ որպիսի՞ շինուածովք՝ չէ յայտ. այլ որպէս երեւի՝ լինէր այնպիսի վարժումն, ուսումն ի միում ի մեծամեծ սենեկացն այսր մենաստանի մինչեւ ցժամանակս Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ, որ հոգ տարեալ եւ այնմ՝ ետ կառուցանել ի հիւսիսակողմն տաճարին ի միջոցս երկուց պարսպացն յարեւելս անդ մոմատան՝ բաժանեալ ի նմանէ հաստատուն որմով, եւ ժողովեալ անդր զմանկունս ժառանգաւորս տաճարին՝ կարգեաց նոցա ուսուցիչս. ուրանօր շարունակեցաւ ուսումն եկեղեցական ընթերցուածոց եւ երաժշտութեանց եւ ինչ ինչ արտաքին դասասացութեանց՝ քերականութեան, ճարտասանութեան եւ տրամաբանութեան: Լինէր յայնժամ եւ ուսումն բարձրագոյն վարդապետական գիտութեանց՝ այն է, դրական աստուածաբանութեան եւ մեկնութեան Սուրբ Գրոց: Յայսմիկ ուսման վարդապետաց եւ սարկաւագաց վարժապետ յատկացեալ էր ականաւոր մեծանուն եպիսկոպոսն Պետրոս Բերթումեանց կամ Աղամալեանց, Սահակ եպիսկոպոսն Գեղամացի, որ եւ քաղցրանուագ երաժիշտ: Իսկ ի միւսումն ուսումնարանի յիշատակին վարժապետք՝ Յօհան եպիսկոպոս, Ստեփաննոս եպիսկոպոս, Ղազար վարդապետ Աստապատցի, որ յարձանագրութիւնս շիրմաց մենաստանին սրբուհւոյն Հռիփսիմեայ, Թադէոս եպիսկոպոս ատենադպիր Ղուկաս կաթուղիկոսի Կարնեցւոյ, Նիկողայոս եւ Մարգար եպիսկոպոսունք եւ այլք ոմանք յեպիսկոպոսաց եւ ի վարդապետաց, որք նշանակին յօրագրութեան մեծի Աթոռոյս:

 

128. Այս վերոյիշեալ տեղի ուսումնարանին տեւեաց մինչեւ ի ժամանակս կաթուղիկոսութեան Դաւթի Էնէկէթեցւոյ. այլ զկնի այնր լքեալ զայն տեղի վասն գիճութեան եւ խախուտ գոլոյ շինուածոցն, պատրաստեցին տեղի ուսման մանկանցն զվերնայարկն սրահի դրանն Տրդատայ, որ յարեւմտակողմն մեծի տաճարին: Ապա զկնի քանի ինչ ամաց՝ այն է, յամի 1813 ի կաթուղիկոսութեան Եփրեմայ նոր ի նորոյ կառուցին ուսումնարան բազմասենեակ յարեւելս տաճարին սրբոյ ի վերայ սենեկացն, որք առ ներքին պարսպաւ ի տեղւոջ կաթուղիկոսարանին Փիլիպպոսի Հաղբակեցւոյ, ուր շարունակեաց ուսումն ըստ առաջին կարգին մինչեւ ցամ Տեառն 1838, ցնորոգ կարգադրութիւնն Հայաստանեայց եկեղեցւոյ հաստատութեամբ իսկական ստորագրութեան Ն. Կ. Մ, ի 11-էն մարտի 1836 ամի: Եւ ահա ըստ ներկայ դրութեան միջոցաց մեծի Աթոռոյս ուսանին ի նոյն ուսումնարանի աշակերտք ժառանգաւորք եկեղեցւոյ ի Հայ եւ ի Ռուս լեզուս՝ ըստ յատկացեալ ժամուցն պատշաճ աւուրց եւ ըստ բաժանմանց ուսանելի առարկայիցն: