Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԿՈՏԱՅՔ ԳԱՒԱՌ (ՂՐԽՊՈՒԼԱԽ)

417. Այս գաւառ անուանի է ի հնոց անտի է մի ի գաւառացն Արարատայ. անուանի գտաւ ի յետնոց, քանզի երեւելի քաղաքագեօղ նորա զկնի եղիշխանանիստ տեղի դաշտին Արարատայ ինչ ինչ մերձաւոր գաւառացն:

Այս գաւառ անկանի ի հիւսիսակողմն մեծի դաշտին, որ ունի յարեւելից զլեառն Գեղամայ, ի հիւսիսոյ զլեառն Շամիրամայ զսահման Վարաժնունեաց կամ Ծաղկունեաց (Դարաչիչակ), յարեւմտից զՀրազդան գետ ի հարաւոյ զդաշտն Դունայ: Այս սահման ունի երկուս նիստս: Հարաւայինն՝ քաղաքաւն հանդերձ ստոր է քան զմիւսն քանակութեամբ դրիւք սակս մերձ գոլոյ դաշտին՝ վատանայ օդն յամառնային եղանակի: Իսկ վերին նիստն ընդ հիւսիս բաղկացեալ յինչ ինչ փոքր բլրակաց. գուցէ ի բլրակաց աստի ընկալեալ իցէ զանուանադրութիւն իւր այս գաւառ, զի բլրակն յայսոսիկ կողմանս հասարակօրէն անուանի Կոնտ: Եւ ի Կոնտից այնց անուանեալ իցէ Կոտայք: Օդ սորա միջակ է առողջ, ջուր սորա առողջարար՝ բղխեալ յարեւմտեան ստորոտէ լերին Գեղամայ բազմակն յորդառատ, որ գետակնացեալ բաշխի ի գիւղօրայսն մասն ինչ անցեալ ընդ Աւան գիւղ մտեալ ի փոքր ձորակ իջանէ յԵրեւան քաղաք: Ի պատճառս այսր աղբերց անուանեցաւ այս գաւառ ի Տաճկաց Ղրխպուլաղ: Յայս ջուր գտանին բազում կարմրախայտ ձկունք ախորժաճաշակք:

 

418. Երեւան. ի տափարակ գոգաւոր տեղւոջ, յարեւելից ի հիւսիսոյ պատեալ դիւրառապարօք յարեւմտից ի Հրազդան գետոյ: Այս քաղաք յառաջագոյն չէ՛ր այնքան ինչ նշանաւոր տեղի անուանէր քաղաքագեօղ այսր գաւառի ըստ գրելոյ Զ Յովհաննու կաթուղիկոսի. «Յայնմ ժամանակի (այսինքն յաւուրս հաւատալոյն Դաւթի Դունեցւոյ նահատակելոյն մարտիրոսական վկայութեամբ) ասեն լինել զկռիւն, որ ի քաղաքագիւղն Երեւանի, զոր բաւական քեզ ուսուցանեն զայնր պատերազմի զհանգամանս, որ նախքան զմեզ զնա պատմագրեցին»: Արդ՝ պատմիչ նախքան զՅովհաննէս կաթուղիկոս քան զայլ ժամանակակիցսն նորա՝ է Սեբէոս եպիսկոպոս Բագրատունեաց, յորմէ որպէս առնու Յովհաննէս կաթուղիկոս, նոյնպէս Ղեւոնդ Ասողիկ Սամուէլ, այլ ոչ ոք ի սոցանէ բացայայտ գրեաց զկռիւն Երեւանայ, որպէս նա ինքն Սեբէոս – թէ չգուցէ այլ Երեւան անուամբ բերդ կամ ամրոց ի Կոգովիտ գաւառի կամ ի մօտակայս նորա. քանզի գրէ նա ինքն Սեբէոս եպիսկոպոս վասն երկրորդ յարձակման իսմայելացւոց ի Հայս դնէ զերիս բաժանեալ զօրաց նոցա՝ որոց մի մասն յարձակեալ ի կողմանս Սեպհական գնդին, թերեւս ի վերայ զօրացն Յունաց, որ ի Կոգովիտ: Ասէ. «Եւ հարեալ զամենայն կողմանսն զայնոսիկ սրով սուսերի՝ առին զաւար զգերութիւն եկին ժողովեցան ի յԵրեւան: Եւ մարտեան ընդ բերդին ո՛չ կարացին առնուլ: Եկին ի Յորդսպու ոչ նմա ինչ կարացին առնել: Գնացին անտի բնակեցան յԱրծափս հանդէպ բերդին առ ջրովն»: Եւ թէ՝ զկնի առման Արծափայ յիսմայելացւոցն յանհոգ մնալն նոցին, յարձակեցաւ ի վերայ Թէոդորոս Ռշտունի վեց հարիւր արամբ կոտորեալ զբազումս՝ թափեաց զաւար զգերութիւնն: Եւ եղայս յերկրորդ ամի Կոստանդնի կայսեր Յունաց, ի 23 ամսոյն Հոռի յաւուր կիւրակէի, ըստ նորուն Սեբէոսի: Զայս պատերազմ դնէ Սամուէլ էրէց ի ՃԷ թուականին Հայոց (658):

Անուանադրութիւն այրս քաղաքի տակաւին չգտանի թէ արդեօք յումմէ՞, յի՞նչ պատճառս ե՞րբ եդաւ: Թէպէտ երեւոյթ հնչմանն ո՛չ այնքան անծանօթ, յորմէ մակաբերէ Ղազար կաթուղիկոս Ջահկեցի դնէ շինեալ յԵրուանդայ Ա արքայի Հայոց, այլ թէ ուստի՞ իցէ առեալ զայս տեղեկութիւն՝ չէ՛ յայտնի ո՛չ գտանի իսկ յայժմեան ծանօթ եղեալ պատմագրութիւնս Հայոց:

Զայսր տեղւոյ գրէ Չամչեան հայր Միքայէլ՝ թէ է տեղին, ուր վանեցաւ Երուանդ Բ յԱրտաշիսի կոչեցաւ Երուանդավան, զկնի՝ Երեւան: Բայց այս բան նորա ո՛չ ստուգի, զի պատերազմն Արտաշիսի ընդ Երուանդայ եղի Շիրակ գաւառի՝ ի մերձակայսն Ալէքսանդրապօլոյ (Գիւմրի) անտի վանեալ զԵրուանդ՝ տարեալ եմոյծ ի քաղաքն նորա Երուանդաշատ՝ որ էր շինեալ ի նմանէ ի խառնուրդս Երասխայ Ախուրեան գետոց այժմ քաջածանօթ տեղին ի սահմանին Կողբ գեղջ կոչի Կարմիր քարափ: Փախուստն Երուանդայ ի Կողբ կամ ի խառնուրդս անդ գետոցն՝ ընդ ճանապարհն արեւմտից Արագած լերին. իսկ տեղին Երեւանայ ըստ հին ըստ այժմեան դրութեանն գտանի կարի բացեայ յԱրագած լեռնէ ընդ արեւելս: Իսկ ստորագրութիւնն հին Հայաստանի անյոյս եղեալ ի պատմութեանց՝ յառաջ բերէ զաւանդութիւնս բնակչացն: Եւ այնպէս զանուանադրութիւն քաղաքիս տարեալ հասուցանէ ցՆոյ նահապետ՝ իբր ի նմանէ անուանադրեալ, քանզի, ասէ, ցամաք այսր կողման նախ յառաջ ել յերեւան ի նուազիլ ջուրցն յետ ջրհեղեղի, վասն այնորիկ ի նմանէ կոչեցաւ Երեւան:

Ըստ այսոցիկ՝ անուանադրութիւն քաղաքիս տակաւին մնայ անծանօթ, թէ ե՞րբ կամ յումմէ՞:

Այս քաղաք, որպէս գրեցաք, չէ՛ր յառաջագոյն այնպէս հռչակեալ անուանի, որպէս այժմ, քանզի զկնի բարձման թագաւորութեանն Հայոց յԱրարատայ աւերելոյ թագաւորաբնակ քաղաքացն Արտաշատայ, Վաղարշապատայ Դունայ նուազելոյ նախարարազուն իշխանացն Հայոց՝ տիրեցին երկրիս օտարազգի թագաւորք՝ Պարսից Հագարացւոց ի նոցունց առաքեալ իշխողք երկրիս տեսանելով զյարմարութիւն դրից սորին զամրութիւնն ընդդէմ յարձակման թշնամեաց՝ աստ նստան հետզհետէ շինութեամբ նորոգութեամբ կացուցին իշխանանիստ քաղաք նահանգիս Արարատայ: Եւ այնպէս զայս քաղաք հանդերձ նահանգաւն տիրեցին Պարսիկք Հագարացիք փոխանակելով զմիմեանս բուռն իշխանութեամբ աւերանաց գերութեանց:

 

419. Արդ՝ զփոփոխութիւնսն զայնոսիկ զիշխանաւորսն հանդերձ ժամանակագրութեամբք նոցին յամէ 1441 ցամն 1827 անտի ցայսր հաւաքեալ յինչ ինչ հաւատարիմ գրուածոց՝ դիցուք առաջի ի ծանօթութիւն ընթերցանելեաց:

 

1.	Աղուպ կամ Եաղուպ բէկ հրամանաւ Ջահանշահայ յամի Տեառն.	1441
2.	Հասան խան՝ Ուզուն կոչեցեալ.	1471
3.	Հասան բէկ թոռն Բայընտրոյ.	1475
	Տիրեցին Օսմանեանք յարձակմամբ սուլթան Սէլիմայ՝ Եաւուզն կոչեցելոյ.	1513
	Անդրէն առին Պարսիկք յարձակմամբ շահ Թահմազայ Ա.	1521
	Վերստին ձգեցին յինքեանս Օսմանեանք.	1534
	Յայսոսիկ միջոցս դարձեալ էառ շահ Թահմազ, յորմէ կրկին յինքն կորզեաց սուլթան Սուլէյման: Վերստին էառ շահ Թահմազ.	1550
4.	Եաղուպ բէկ, որ եկաց խան յամի իբր 1557, յորում ամի յիշատակի յարձանագիրն ճարտարարուեստ դրան եկեղեցւոյն Սրբոց Առաքելոց, որ ի Սեւան:
	Անդրէն առին Օսմանեանք յաւուրս սուլթան Մուրատայ՝ զօրութեամբ Լալայ փաշայի, Ղարա Մուստաֆայ կոչեցելոյ.	1577
	Վերստին Պարսիկք՝ յաւուրս շահ Խուտաբանտայի, յորում ժամանակի եկաց իշխող 1578	1578
5.	Մահմատ խան՝ Թոխմախ կոչեցեալ. Անդրէն առին Օսմանեանք զօրավարութեամբ Ֆահրատ փաշայի, որ շինեաց զբերդն Երեւանայ յաւուրս սուլթան Մուրատայ.	1583
	Վերստին Պարսիկք, յաւուրս շահ Ապասայ Ա, յորում միջոցի եկաց իշխող՝	1605
6.	Ամիրգիւնա նախարար. Զկնի Ամիրգիւնայ նախարարին եկաց իշխող որդի նորա՝
7.	Թահմազ Ղուլի ցթիւն.	1635
	Անդրէն Օսմանեանք՝ յարձակմամբ սուլթան Մուրատայ Դ, որ յառման անդ քաղաքին առաքեաց զԹահմազ Ղուլին ի Կոստանդինուպօլիս զքեռայրն իւր	1635
8.	ԶՄուրթուզայ փաշայ եդ յԵրեւան 15 հազար զօրօք	1635
9.	Վերստին էառ շահ Իսմայէլ Սէֆի յառնուլ բերդին Մուրթուզայ փաշայ ինքնին դեղակուր եղեալ՝ մեռանի յառման բերդին կացուցաւ ի շահէն խան Երեւանայ՝  Քեալպալի անուն	1636
10.	Մահմատ խան՝ Չաղաթայ Քեօթիւկ կոչեցեալ.	1640
11.	Քէյ Խոսրով խան յազգէ Վրաց անմիջապէս զկնի նախորդին.	1648
12.	Մահմատ Ղուլի խան որդի Լալայ բէկի, որ արգել զշինութիւն մեծի զանգակատանն Էջմիածնի.	1654
13.	Նաջաֆ Ղուլի խան.	1660
14.	Ապաս Ղուլի խան, որդի Ամիրգիւնայ նախարարի, այր ծերունի.	1663
15.	Սաֆի խան ազգաւ Լեկզի.	1667
16.	Սարուխան բէկ՝ տեղակալ Բ ամս.
17.	Սաֆի Ղուլի խան, որդի Ռուստամ խանին Դաւրիժոյ, միջնորդութեամբ Դ Յակոբ կաթուղիկոսի.	1670
18.	Զալ խան յազգէ Վրաց, յորոյ աւուրս, այսինքն յամի 1679 եղշարժն սաստկութեամբ.	1679
19.	Մուրթուզայ Ղուլի՝ որդի Մահմատ Ռզայ խանին Նախիջեւանայ. տեղակալ Բ ամ կէս.	1679
20.	Մահմատ Ղուլի. տեղակալ եկաց Գ ամ կէս ամենայն բարելաւութեամբ.	1679
21.	Զօհրայ խան.	1691
22.	Ֆարզալի խան ի թոռանց Ամիրգիւնայ նախարարին. այր գերփիչ կաշառառու.	1699
23.	Մէհրալի խան.	1709
24.	Ալլահղուլի խան.	1719
	Անդրէն առին Օսմանեանք յաւուրս սուլթան Ահմէտայ, յամի	1722
25.	Ռաջաբ փաշայ.	1725
26.	Իբրահիմ Մուստաֆայ փաշայք.	1728
27.	Ալի փաշայ. սա մեռանի ի 12 նոյեմբերի.	1734
28.	Հաճի Հիւսէյին փաշայ տեղակալօղ նմին էր տեղեաւ Տէրէնտէցի.
	Վերստին տիրեցին Պարսիկք ի 22–էն սեպտեմբերի յամի	1735
29.	Մահմատ Ղուլի խան յազգէ Մուսաբէկեան Սիւնեցւոյ կացուցաւ յառման անդ բերդին.
30.	Փիրմահմատ խան.	1736
31.	Խալիլ խան Օզբէկ՝ հրամանաւ Աղուան Ազատ խանին.	1752
32.	Հասան Ալի խան Ղաջար.	1755
33.	Հիւսէյին Ալի խան՝ եղբայր վերնոյն.	1764
34.	Ղուլամալի խան, որդի վերնոյն, որ ի նոյն ամի սրախողխող լինի.	1778
35.	Մահմատ խան փոքր հասակաւ. եղբայր յիշեալ Ղուլումալի խանին յայլմէ մօրէ.	1779
	Այսոքիկ վերոյիշեալ չորեքին խանք ի շփոթիլ իշխանութեան աթոռոյ Պարսից գոլով ինքեանք ինքնագլուխք, երբեմն նուաճեալք ընդ իշխանութեամբ Վրաց՝ հարկս նոցա հարկանէին.
36.	Մէհտի Ղուլի խան.	1805
37.	Ահմատ խան Մարաղացի.	1806
38.	Հիւսէյին խան Ղաջար եկն յԵրեւան յամի 1807, հանդերձ եղբարբ իւրով Հասանաւ ընդ իշխանութեամբ շահին Պարսից. ապա ի տիրել զինուորութեանցն Ռուսաց՝ անց, գնաց անդրէն ի Պարսս
39.	Ի տիրել զինուորութեանցն Ռուսաց յամի 1827, կացուցաւ նահանգապետ ղեներալ լէյտենանտ Կրասովսկին.	1827
40.	Ղեներալ մայիօր կնեազ (իշխանազն) Ալէքսանդր Գարսեվանեան Ճավճավաձէ.	1828
41.	Արտիլերիի պօլկովնիկ Կանտիբօ՝ տեղակալ.
42.	Պօլկովնիկ կնեազ Մովսէս Զաքարեան Երկայնաբազուկ Արղութեանց՝ տեղակալ.	1829
43.	Ղեներալ կնեազ Բարսեղ Յովսէփեան Բէհպուտեանց.	1830
44.	Ղեներալ մայիօր Պացովսկի.	1838
45.	Պօլկովնիկ Գէորգ Ստեփաննոսեան Սմբատեանց. յամի 1841, փոխարկեցաւ անուանադրութիւն երկրիս Արարատայ կոչեցաւ գաւառ Երեւանայ: Ուստի իշխողքն՝ գաւառապետ	1839
46.	Կօլլեժսկի սովետնիկ Զինովի Կանդրատիչ Կրասիլեւսկի.	1839
47.	Կօլլեժսկի ասսեսօր Պօպով.
48.	Սիմոն Ֆէօդորովիչ Կալաչեւսկի, որ կայ այժմ ի պաշտամանն:

 

420. Երեւան քաղաք բաժանի ի վեց թաղս. Ա՝ կոչի ըստ այլազգականին Շհար, ուր բնակին հայք այլազգիք խառն բազում գերդաստանք ունին զպարտէզս զառաջեաւ տանց. երկու եկեղեցիք են Հայոց ի սմա ի կոփածոյ քարանց. մին անուանեալ Կաթուղիկէ եկեղեցի, կառուցեալ ի վերայ չորից հիւսածու սեանց օրոցաձեւ. ունի զմի եւեթ սեղան յանուն սրբուհւոյ Աստուածածնի, որոյ կամարայարկն փոքր ինչ խորագոյն երկայնեալ ընդ արեւելս քարակերտ Կաթուղիկէ կրկին ի վերայ սեղանոյն ի վերայ տանեաց նորին զերկուս աւանդատունս զերկուս դրունս ընդ արեւմուտս ընդ հարաւ: Են երկու փոքրիկ սեղանք հանդերձ քարակերտ կաթուղիկէիւք ի միջոցի աստիճանաց բեմի սեղանոյն դրանց աւանդատանցն յանուն սրբոցն Յովհաննու Մկրտչի Ստեփաննոսի Նախավկայի: Ունի շրջապատ պարիսպ ցսենեակս քահանայից: Այս եկեղեցի չունէր արձանագրութիւն շինութեանն որպէս միւս եկեղեցիք քաղաքիս, այլ գտանի ի ճակատ արեւմտեան որմոյն արտաքուստ թուական Հայոց ՌՃԽԲ (1693). ո՛չ միայն սա, այլմիւս եկեղեցիք այլ շէնք մզկթաց պանդոկաց այլն: Շինեցան զկնի մեծի երկրաշարժութեանն դիպելոյ յամի 1679, յորում միջոցի որ ինչ շինուածք էին յառաջնոց կործանեցան իսպառ: Իսկ միւսն՝ յանուն առաքելոցն Պետրոսի Պօղոսի, մեծ դրութեամբ քան զկաթուղիկէ եկեղեցին քան զմիւսսն՝ նոյնպէս ի վերայ չորից հիւսածու սեանց: Ունի զերիս սեղանս. մին ի միջին տեղւոջ ի կիսաբոլորակ կամարայարկի երկուքն ի միջոցս դրանց աւանդատանց աստիճանաց բեմին՝ նոյնպէս ի խարտեալ քարանց՝ յանուն Ստեփաննոսի Նախավկայի Յովհաննու Մկրտչի: Այսոքիկ Բ սեղանք հանդերձ կաթուղիկէիւքն ի նորոյ կառուցան արդեամբք պարոն Ստեփաննոսի Ջալալեանց Վարդանայ Կարապետեան բնակչաց Երեւանայ: Ունի զերկուս դրունս՝ յարեւմտից ի հարաւոյ շրջապատ պարիսպ: Յայս եկեղեցի ի տանիսն յորմունսն եղեալ են ինչ ինչ նորոգութիւնք՝ ի թիւսն Հայոց ՌՄԻԷ, ՌՄԿԹ այլն: Իսկ այժմ լաւապէս նորոգեալ պատեհ ահա զտանիքն տախտակօք ժեշտից, Գ մզկիթք են այլազգեաց յայսմ մասին քաղաքիս. Ա՝ շինեալ ի Զալ խանէն, Բ՝ ի հաճի Նաւրուզալի բէկէ, Գ՝ կարի փոքր ի Մահմատ խան Սարթիպէ:

 

421. Բ. Նոր թաղ՝ կոչեցեալ յանուն խանլըղ այգւոյ, քանզի ի միջոցս առաջին թաղի, շուկայի, Կոնդի եկեղեցւոյն Զօրավարի էր ընդարձակ տարածութեամբ մեծ այգի խանիցն Երեւանայ, որ աւելի քան 30 ամ կայր յաւերութեան: Այլ ի գաղթիլ հայազգեաց յԱտրպատականէ յայս նահանգ ի քաղաքս Երեւան յամի 1828, կառավարութիւն իշխանութեանն զայն տեղի ձեւեալ ըստ յարմարութեանն ետ նորեկ գաղթական հայազգեաց՝ յորս կառուցեալ զտունս տնկեալ զպարտէզս բնակեցան ի նոյնս. ուստի կոչի Նոր թաղ, ի ձեւացութեան անդ գերդաստանացն թողին զտեղի եկեղեցւոյ միոյ՝ որ կայ ցարդ անձեռնարկելի: Ուստի յաղագս անկարութեան ժողովրդոցն ի շինութիւն եկեղեցւոյ յայսմ տեղւոջ, սրբազնագոյն կաթուղիկոսն Յովհաննէս վերակոչեալ զվանահայր վարդապետն յանապատէ եկեղեցւոյն Անանիա առաքելոյ՝ յանձնեաց զայն եկեղեցի միոյ մասին ժողովրդեան մարաղացի նորեկ գաղթականացն ըստ յարմար մերձաւորութեան գերդաստանաց նոցին յայն եկեղեցի, որ է ի հիւսիսակողմն քաղաքին ի ստորոտս այնր կողման առապարի: Յայս տեղի եղեալ է յառաջագոյն փոքրիկ մատուռն մի քայքայեալ յանուն Անանիա առաքելոյ միոյն յեօթանասնից. ապա այն ինչ Մովսէս վարդապետ Սիւնեցի (որ զկնի կաթուղիկոս) ելեալ ի Սիւնեաց անտի կամէր անցանել ընդ այս քաղաք գնալ ի Կարին, արգելաւ յԱմիրգիւնայ խանէ ի հայ ժողովրդոց քաղաքիս՝ յաղագս անարատ վարուցն յորդառատ քարոզութեանն, որոյ կալեալ բնակութիւն աստէն ձեռնտուութեամբ հայազգի վաճառականացն նորոգեալ զայս տեղի՝ պարսպէ շուրջանակի կառուցանէ բնակարանս տուն աղօթից ժողովեալ զմանկունս կրթեաց զնոսա ի հոգեւորական մաքուր վարս յուսումն արար զտեղին կրօնաստան, որպէս պատմէ Առաքել Դավրիժեցի (ի գլ. ԻԴ, յերես 289): Այլ ի գալ զօրաց երկուց թագաւորացն՝ սուլթան Մուրատայ Օսմանեանց շահ Սէֆիի Պարսից ի վերայ քաղաքիս, աւերեցան բովանդակ շէնք մենաստանիս բաց յեկեղեցւոյն՝ որ էր քարաշէն մատուռն փոքրիկ, զորս անդրէն նորոգեաց Փիլիպպոս կաթուղիկոս Հաղբակեցի քարամբք կրով՝ ըստ նորուն Առաքելի (յերես 312). իսկ ի ժամանակս Նահապետ կաթուղիկոսի Ուրհայեցւոյ խօջայ Փանոս անուն ոմն հայ ազգաւ քակեալ զայն փոքրիկ մատուռն՝ տայ կառուցանել տաճար գեղեցիկ միջակ մեծութեամբ ի վերայ չորից սեանց ի խարտեալ քարանց, որ ունի զմի սեղան զերկուս աւանդատունս զմի դուռն ընդ արեւմուտս գաւիթ վայելուչ ի վերայ այսր դրան ընդ լայնութիւն տաճարին երկայնեալ՝ սիւնազարդ, որ ունի զանգակատուն ի միջին բաժնի որ ի վերայ դրանն անուն եկեղեցւոյն ըստ արձանագրութեանն Սուրբ Աստուածածին:

Արձանագիր շինութեան տաճարիս յորմն արեւմտեան արտաքուստ ընդ յարկաւ գաւթին ի հիւսիսակողմն դրան՝ յայս օրինակ.

«Ի թուականիս Հայկազունի,
... որ աստ շարագրի, Ի քառեակ Ժ երորդի
Երկեակ թուով յարաբարդի,
Ի հայրապետութեան սրբազանի
Տեառն Նահապետ կաթուղիկոսի
Արի քաջ հովուապետի,
Լուսաւորիչ Հայոց ազգի,
Մեծ ազնիւ բարեպաշտի,
Աստուածասէր երկուղածի,
Խոջայ Փանոս վերաձայնի,
Սուրբ Աստուածածինս շինողի,
Յիշատակ ուրն նախնի,
Ծնողաց ուրոց հարցն առաջի,
Որդոց ուրոցն Էլիազի,
Եւ Մովսէսի քաղցր ողկուզի,
Թոռան ուրոյ Ահարոնի,
Զանգակատնօք սա զարդարի,
Սուրբ անապատս Անանիայի,
Մեսրոբ առ սուրբ հեզահոգի,
Որ յաջորդ է սուրբ տեղիս, Վերակացու համագորձի,
Դաւիթ անուամբ վերաձայնի»:

Ապա յամի 1793, Գաբրիէլ հարիւրապետ այր երեւելի ի բնակչաց քաղաքիս ետ նորոգել զբովանդակ տանիք տաճարիս ի նոյն խարտեալ քարանց. ունի արձանագիր այս նորոգութիւն յորմն արևմտեան արտաքուստ ընդ յարկաւ գաւթին ի հարաւակողմն դրան՝ ըստ այսմ.

«Թիւ մեր է հազար երկերիւր հասեալ,
ԽԲ ընդ նոյն համաթուեալ [1793],
Սուրբ Էջմիածնի մինչ էր գահակալ,
Ղուկաս սրբազան հայրապետն ընտրեալ,
Յաջողմունք շնորհաց Տեառն ժամանեալ,
Տանիք տաճարիս եղնորոգեալ,
Ծախիւք բարեպաշտ անձին գովելի
Պարոն Գաբրիէլ հարիւրապետի,
Ի պատճառ անեղծ յիշեցման բարի,
Իւրն իւրայնոցն առ հասարակի,
Հօրն Ալլահվերդի Իւզբաշոյ մեծի,
Եւ մօրն երկիւղած Եփրոսինէի.
Եւ եղբարցն իւրոց պարոն Ստեփանի,
Եւ Յօհաննիսի քաջ զինաւորի,
Իսկ կրտսերի պարոն Գրիգորի,
Սոյն գործառնութեան ժիր վերակացուի.
Նաեւ որդեկացն ազնուականի,
Պարոն Բարսեղի Աստուածատրի,
Որոց յիշատակն օրհնութեամբ լիցի,
Այժմ ի գալուստ Տեառն կրկնակի»:

Մուտ գետնափոր դամբարանի հռչակելոյ յանուն Անանիա առաքելոյ է ի մէջ եկեղեցւոյն մերձ ի սիւնն արեւմտեան հիւսիսոյ, ընդ որ մտեալ իջեալ ընդ աստիճանս ինչ յարեւմուտս կոյս. ապա իբրքայլս հինգ՝ է փոքրիկ կամարայարկ ի նմա դամբարանն սրբոյն, որ անկանի ուղղակի ի ներքոյ հիւսիսային բաժնի գաւթին. յանուն այսր սրբոյ յաճախեն ուխտաւորք ի բնակչաց քաղաքիս յայս եկեղեցի յանուն հրաշագործ Աւետարանի միոյ՝ յորոյ անուն կոչի երբեմն այս եկեղեցի Զօրաւոր: Ի մենաստանի աստ սկսեալ ի Մովսէսէ Սիւնեցւոյ նստէին յաջորդաբար վանահայր վարդապետք մինչցամն 1835. ի սնունդ այսց վանահարց տուեալ էր արդիւնք յուխտաւորացն յայս եկեղեցի բերքն այգւոյն որ առ մենաստանաւս հասոյթքն ըստ հոգեւոր մասին յորոշեալ առանձին ինչ ժողովրդոց յանուն այսր մենաստանի՝ բնակելոցն ի թաղն Կոնդի: Ապա այն ինչ ի յիշեալ 1835 ամի յանձնեցաւ այս եկեղեցի (որ ունի շրջապատ պարիսպ քարաշէն սենեակս) հայազգի գաղթականացն մարաղեցւոց, վերակոչեցաւ վանահայրն յԷջմիածին, այն որոշեալ առանձին ժողովուրդ համաթուեցաւ ընդ ժողովրդեան վիճակին. այգին մնաց ընդ իշխանութեամբ Աթոռոյ Էջմիածնի արդիւնք ուխտաւորացն յանուն նոյն եկեղեցւոյ:

 

422. Գ թաղ քաղաքիս է Կոնդ անուանեալն՝ զոր այլազգիք կոչեն Թէփէպաշի, որ է մեծ քարուտ բլրակ լայնեալ ստորոտովք յարեւելից ի հարաւոյ. իսկ ի հիւսիսոյ՝ Կոզեռն կոչեցեալ բլրակ յարեւմտից արդիւնաբեր խորաձորն Հրազդան գետոյ: Բնակիչք այսր թաղի նոյնպէս հայք մահմէտականք. եկեղեցի Հայոց ի հիւսիսակողմն բաժնի այսր թաղի կառուցեալ ի տաշածոյ քարանց: Եւ ըստ մասին յանհարթ որձաքար վիմաց ի թուին Հայոց ՌՃԾԷ (1708) ի վերայ չորից սեանց օրոցաձբաւականաչափ մեծութեամբ է յանուն Յովհաննու Մկրտչի. ունի զերիս սեղանս, զերկուս աւանդատունս յաջմէ յահեկէ զերկուս դրունս յարեւմտից ի հարաւոյ. ունի պարիսպս շուրջանակի սենեակս քահանայից: Եւ ի հարաւային բաժնի է մզկիթն մահմէտականաց ի թրծեալ աղիւսոյ՝ մերձ ի բաղանիսն որ անդր:

 

423. Դ թաղն կոչեցեալ Ձորագիւղ, որ ի Զաքարիա Սարկաւագէ յիշատակի Խնկելոյ ձոր. բնակիչք սորա կիսով են ի ձորի անդ գետոյն, կիսով ի սարահարթի նորուն՝ նոյնպէս խառն ի Հայոց ի մահմէտականաց. ի սարահարթի աստ է Ձորագիւղ Անապատ կոչեցեալ տեղին՝ որ է իջեւան կաթուղիկոսաց Աթոռոյ Էջմիածնի. տեղին բովանդակ սեպհականութիւն նոյն կաթուղիկոսական Աթոռոյն Էջմիածնի որոշեալ է ընդարձակ պարսպաւ յայլոց գերդաստանաց. նոյնն բաժանեալ է ի չորս մասն. Ա մասն շինուածք կաթուղիկոսարանին՝ շրջապատեալ յերից կողմանց այլով պարսպաւ անմիջապէս ի վերայ քարափան ձորոյն, յորում էր փոքրիկ եկեղեցի կաթուղիկոսական, զոր ի 1837 ամի յարդարեցին տեղի հոգեւոր ատենի վիճակին Երեւանայ՝ բաժանեալ յերկուս սենեակս՝ մին խորհրդարան միւսն գրագրանոց (դիւանատուն): Այս եկեղեցի փոքրիկ յանուն սրբոյն Գէորգայ գոյր շինեալ յառաջագոյն՝ թերեւս յԵղիազար կաթուղիկոսէ, զոր զկնի ի մերում ժամանակի Դաւիթ կաթուղիկոս Էնէկեթեցի նորոգ հիմնարկութեամբ ետ կառուցանել հանդերձ ներքնատամբ ի վիմի անդ. իսկ իջեւան կամ տունն կաթուղիկոսական յառաջագոյն շինեալ ի Նահապետ կաթուղիկոսէ, զկնի ապա նորոգ ի հիմանէ ետ կառուցանել Յակոբ կաթուղիկոս Շամախեցի յամի 1779, յանեփ աղիւսոյ ի փայտէ այն շինութիւն է որ տեւէ ցարդ: Ուրանօր նստի այժմ արքեպիսկոպոս փոխանորդն թէմակալի. Բ մասն ի հիւսիսակողմն վերնոյն՝ նոյնպէս ի վերայ նոյն քարափան ձորոյն, յորում է եկեղեցի յանուն սրբոյն Յակոբայ հայրապետի կառուցեալ ի վերայ չորից սեանց՝ որմունքն ի հասարակ քարանց ի հողոյ, իսկ սիւնքն կամարքն հանդերձ առաստաղօք ի թրծեալ աղիւսոյ. այժմ հայազգի բնակիչք այսր Ձորագեղջ աստ աղօթեն. յայսմ բաժնի կային յառաջագոյն բազում սենեակք փուռն հացի՝ ուր յաճախէին երթեւեկք հայազգի վաճառականաց յորոց շինեալ ասի այս եկեղեցի ըստ աւանդութեանն. այլ այն սենեակք փուռն հացի յաւերութեան եղեալ, վերջացեալ են երթեւեկք վաճառականաց: Դ մասն յարեւելից սորա է ծառատունկ պարտեզ բանջարոյ: Դ մասն ի հարաւոյ տան կաթուղիկոսարանին, յորում էր իսկական եկեղեցի ժողովրդոցն յանուն սրբոյն Սարգսի զօրավարի՝ շինեալ ի Նահապետ կաթուղիկոսէ, այլ յաղագս կարի հնութեանն վտանգաւոր գոլոյն աղօթաւորացն ի նմա ժողովրդոց ըստ խարխուլ շինուածոյն՝ յամի 1835, ի ժամանակի պաշտաման մերում հոգեւոր այցելութեամբ՝ տուաք քակել զայն բոլորովին ի հիմանց՝ հրամանաւ վեհափառ կաթուղիկոսին նոր ի նորոյ ի նոյն տեղւոջ ընդարձակ եւս հիմնադրութեամբ տուաք կառուցանել զորմունսն, որոյ շէնք հանդերձ չորս սեամբքն ի տաշածոյ ի հասարակ քարանց ի կրոյ հասանի գրեա թէ ի կատար յայս ամ:

Յայսմ անապատ անուանեալ տեղւոջ նստէր առանձին վարդապետ ոմն առաքեալ յԱթոռոյ Էջմիածնի, յաղագս պահպանութեան տան կաթուղիկոսարանին վերահասութեանն այլոց կալուածոց Աթոռոյն՝ այգեաց ջրաղացից եղելոց յայս քաղաք Երեւան տուեալ էր նմա երթեւեկացն յԱթոռոյն ի սնունդ՝ վարձք յառաջագոյն աստէն եղեալ կրպակացն, արդիւնք ջրաղացիցն որ ի ձորամիջի աստ, յատկացեալ առանձին այգւոյ միոյ, նուէրքն ըստ հոգեւոր մասին ի ժողովրդոց այսր թաղի: Այլ ի փոխարկութեան իշխանութեանն նահանգիս ի 1827 ամի վերջացաւ այն յաջորդութիւն վարդապետաց աստի:

Հայր Ղուկաս վարդապետ Ինճիճեան յառաջին հատոր Աշխարհագրութեան Ասիոյ, ի ստորագրութիւն Երեւանայ՝ յերես 254, առեալ ի Շարտինէ՝ դնէ մերձ յառաջնորդարանն Երեւանայ Աշտարակ ինչ հնագոյն շինուածովք այլն: ՅԵրեւան քաղաքի բացի մենաստանէն Անանիա առաքելոյ յԱնապատէն Ձորագեղջ չի՛ք այլ այնպիսի առաջնորդարան կամ արքեպիսկոպոսարան: Անապատն Անանիայի չունի մերձ իւր այնպիսի շինուած աշտարակի ո՛չ եղեալ է յառաջագոյն, իսկ Անապատն Ձորագեղջ եւս չունի այժմ առ ինքն զայնպիսի ինչ. այլ մեր չբաւականացեալ այսու տեսութեամբ մերով ո՛չ հաւանելի դատեալ զմակաբերութիւն նորին Ինճիճեանի յաղագս պալատանն Խոսրովիդխտոյ ի Գառնի, որ բացակայ է յԵրեւանայ ընդ արեւելս իբրերից ժամուց: Հետաքրքիր եղաք ստուգեցաք այսպիսի ինչ: Հանդէպ Անապատին Ձորագեղջ յայնկոյս գետոյն և ձորոյն ի վերայ քարափանն եղեալ է արդարշինուած ինչ այնպիսի, այլ իբրնախքան զամս 30 աւելի եւս, այլազգի ոմն մահմէտական գնեալ զայն տեղի շրջակայիւք հանդերձ առ ի տնկել զորթս անդէն՝ զայն շինուած հիմնովին քակեալ ամացեալ է ի ձորն առաջակայ: Եւ աւանդեն եւս թէ՝ գտեալ է անտի ինչ ինչ հնութիւնս ի հիմանց կամ ի ներքնայարկ դարանաց նորա: Գոն արդարմերձ նմին փոքր ինչ բարձր քան զայն՝ անդր քան զայգին աւերակք ինչ. զառաջեաւ նորա ի վերայ գետոյն ձգեալ յառաջագոյն կամուրջ, որոյ հետք աւերանացն երեւին տակաւին: Զայն այգի գնեալ են այժմ հայք ի տեղին այնր աշտարակի շինեալ են հնձան. է հանդէպ Անապատին Ձորագեղջ:

 

424. Ե. Թաղն Տէմիրպուլաղ. զի ելանեն անտի սեւորակ աղբիւրք ջուրց: Կոչի ի Հայոց Քարահանքի թաղ, զի գտանի մերձ անդր հանք հասարակ քարանց: Այս թաղ է ի ստորոտի անդ առապարին այգեացն նորքեցւոց, ի հարաւոյ կողմանէ Ա թաղին Շհար կոչեցելոյ յարեւելից ամրոցին, բնակեալ ի մահմէտականաց, որք ունին մզկիթ ի սակաւաթիւ գերդաստանաց Հայոց՝ որք չունելով յատուկ եկեղեցի՝ գնան յեկեղեցի սրբոցն Պետրոսի Պօղոսի:

 

425. Զ. Թաղն Նորք կոչեցեալ գիւղն, ըստ այժմեան կառավարութեան, քանզի ի ժամանակս Պարսից էր ի հաշուի գիւղօրէիցն է յարեւելից քաղաքիս ընդ զառիվեր ի բարձրավանդակի, որոյ այգիք խառն են ընդ այգեաց բուն քաղաքացեացն՝ ի դարէ անտի մինչցքաղաքն: Եւ այս տեղի կոչի յայլազգեաց Չեօմշէկճի, զի գոն անդ կաւագործ բրուտք, որք կազմեն զխեցեղէն անօթս և են բնակիչքն յազգէ Հայոց եւեթ. ունին եկեղեցի քարաշէն ի հին աւուրց՝ յանուն Սիմէոնի ծերունւոյ. այլ ի ժամանակի անդ մեծի երկրաշարժութեանն դիպելոյ յամին 1679, զրկեալ է ի գմբեթէն խախտեալ մեծ մասամբ, թէ մինչ ցայժմ տեւէ կարի երկիւղիւ աղօթեն ի նմա:

 

426. Վաճառանոց քաղաքիս կամ շուկայն առեւտրութեան է ի միջոցի Նոր թաղին, արեւելեան ստորոտի Կոնդի, վերին թաղի Ձորագեղջ Տէմիրպուլաղայ. մեծ մասամբ կրպակքն վաճառականաց են ի ներքոյ երկայնեալ կամարայարկաց ի թրծեալ աղիւսոյ ի կրոյ՝ որպիսի է Մսըր չարսըն ի Կոստանդինուպօլիս: Իսկ միւսքն հասարակ շինուածովք, գոյ ի սմա պանդոկ մեծ՝ կոչեցեալ Գիւրճի քեարվանսարայ քանի եւս փոքր պանդոկք: Է ի սմա մեծաշէն մզկիթ մահմէտականաց ըստ ձեւոյ Պարսից՝ ի թրծեալ աղիւսոյ ի կրոյ. գմբէթ մզկթին ծայր մինարէյին պատեալ են յախճապակեօք. ունի ի հիւսիսակողմն բակ ընդարձակ շուրջանակի պարսպապատ օթեւանս՝ յորս ուսանին մանկունք նոցին մահմէտականաց: Եւ ի միջին տեղւոջ նորա մեծ աւազան ջրոյ. ունի զերիս դրունս՝ մին փոքր ընդ արեւելս, միւսն մեծ ի կողմն շուկայի ընդ հարաւ երրորդն նոյնպէս մեծ՝ յարեւմտից. զայս մզկիթ հանդերձ այսու շինուածովք ետ կառուցանել Հիւսէին Ալի խան քաղաքիս ի հիճրէթին 1186: Յարեւելից շուկային յընդարձակ հրապարակի ի նորոյ կառուցաւ յարքունեաց նահանգական ուսումնարան բազմասենեակ՝ ուրանօր ուսանին մանկունք հպատակաց յիւրաքանչիւր ազգէ յերիս լեզուս՝ ի ռուս, ի հայ ի տաճիկ:

 

427. Ամրոց կամ բերդ քաղաքիս ի հարաւոյ կողմանէ բաժանեալ ի նոյն իսկ ի քաղաքէն մեծ հրապարակաւ. կառուցեալ է ի տափարակ դիրս ի վերայ արեւելեան սարահարթի քարակտուր ձորոյն Հրազդան գետոյ. յերից կողմանց՝ յարեւելից, ի հարաւոյ ի հիւսիսոյ պատեալ է կրկին պարսպաւ հանդերձ հաստատուն մեծամեծ բրգամբք, այլ ի հողոյ որպէս պարիսպն նոյնպէս յիսուն բրգունք նորին, թէպէտ ի հիմունս յայլ ինչ տեղիս ի գործ եդան քարինք յաւերակաց անտի եկեղեցեաց բնակութեանց քաղաքացեացն ի շինութեանն ամրոցիս, որ իսպառ քայքայեալ էր ի վերոյիշեալ երկրաշարժութենէն: Իսկ յարեւմտից ի վերայ քարափան ձորոյն կարգաւ կառուցեալ են ապարանք բնակարանք մեծամեծ անձանց: Ապարանք խանիցն սկսեալ ի հիւսիսոյ կողմանէ է ընդարձակ մեծանիստ բաժանեալ ի զանազան դիրս՝ որոշ խանիցն որոշ տիկնանց նոցին. ի պալատի անդ խանիցն անուանի է այն որոշ շինուած, որ կոչի ըստ տաճկականին Շուշապանտ այվան, անմիջապէս ի վերայ քարափանն: Բովանդակ առաստաղ նորա սիւնքն, որ փոխանակ հիւսիսային որմոյ, կիսով որմունքն պատեալ են մեծ մանր ապակի հայելեօք զարդարեալ է նկարուք պատկերօք ոմանց շահ արքայից նոցին խանից. զայս ետ կառուցանել Մահմատ խան՝ որդի Հիւսէյին Ալի խանին ի հիճրէթին 1208, իսկ պալատն տիկնանց նոյնպէս ի վերայ քարափան՝ է կարի մեծանիստ երկար քառանկիւնի բազմասենեակ՝ կրկնայարկք եռայարկք, այս տեղի նորոգեալ վայելչապէս յայժմեան իշխանութենէ՝ պատրաստեցաւ հիւանդանոց՝ բաժանեալ յինչ ինչ մասունս ըստ ցաւոց ախտակրացն:

 

Բ մզկիթք էին յամրոցի աստ՝ մին շինեալ յիշխանութեան անդ Օսմանեանց ի Ռաջաբ փաշայէ ի հիճրէթին 1135 (1725) է քառակուսի ի վերայ չորից սեանց բաւական մեծութեամբ ընդարձակ կամարօք. զայս մզկիթ յառման անդ ամրոցիս յամին 1827, իշխանութիւնն ետ յարդարել օծանել եկեղեցի յանուն հովանաւորութեան Տիրամօր կուսին. զաղիւսակերտ մինարէ նորին որ մերձ յորմն արեւմտեան, խոնարհեցուցին ցյատակն, իսկ միւսն շինեալ ի մերում ժամանակի ի Հիւսէյին խան սարտարէ ի թրծեալ աղիւսոյ՝ ըստ ձեւոյ նոցին պարսից հանդերձ սրահօք սենեկօք. զգմբէթն զճակատն հիւսիսային ետ պատել կապոյտ կանաչ յախճապակեօք. այս տեղի է այժմ զինարան իշխանութեանն:

Յոլով բնակութիւնք էին յամրոցի աստ՝ նոցին պարսից, այլ այն ամենայն քանդեալ հարթեցան բացի սակաւուց եղելոցն ի վերայ սարահարթի ձորոյն. նոյնպէս կան մեծամեծ համբարանոցքն եւ այլ ինչ ինչ հարկաւոր շէնք:

Ածեալ է յերից կողմանց շուրջ զպարսպօքն խրամ (խանդակ) խոր լայն. ունի այս ամրոց զերիս դրունս, զմեծն ի հիւսիսոյ՝ կոչեցեալ Բաբի շիրվան զերկրորդն ի հարաւոյ՝ կոչեցեալ Թէվրիզ գաբուսի. իսկ զերրորդն ի թագնութեան ի պալատի անդ խանին՝ որ ընդ երկրաւ իջանէ ի գետն Հրազդան ի գործ ածի յաւուրս պաշարման:

Այս ամրոց, որպէս պատմեցաւ, գոյր յառաջագոյն ի ժամանակս իշխանութեան Հայոց անուանէր Բերդ Երեւանայ ըստ Սեբէոսի. այլ թէ յումմէ կառուցեալ զինչ նորոգութիւն ընկալեալ մինչցամ Տեառն 1583, չի՛ք ինչ յայտնութիւն ի գիրս. իսկ ի նոյն ամի այն ինչ առին Օսմանեանք պատերազմաւ ի ձեռաց Պարսից կացուցաւ իշխող երկրիս Ֆահրատ փաշայն, նորոգեաց բոլորովին զպարիսպ բերդիս. ե՛ւ զկնի այնր ի ժամանակս իշխանութեան Պարսից յամին 1679 եղեալ մեծ երկրաշարժութիւն՝ կործանեաց զբազում տեղիս ընդ որս զպարիսպ բերդիս զկամուրջն որ առ նովաւ ի վերայ գետոյն. իշխողն երկրիս յայնմ ժամանակի Զալ անուն խան ծանոյց շահ արքային Պարսից ընկալեալ զհրաման ընդ ձեռն Միրզայ Իբրահիմ Հատրպէջան վէզիրի անուանելոյ՝ կառոյց անդրէն զպարիսպն զկամուրջն. զորդոր եղեալ բովանդակ բնակչաց երկրիս՝ ետ նորոգել զաւերեալ տեղիսն ըստ կարելոյն՝ մանաւանդ զեկեղեցիս Հայոց զմզկիթս նոցին մահմէտականաց. ահա այն նորոգութիւն է, որ տեւէ ցարդ:

 

428. Կամուրջն քարաշէն ձգեալ ի վերայ Հրազդան գետոյ մերձ առ անկիւնն ամրոցիս արեւմտեան հիւսիսոյ՝ ուր է պալատ խանին, շինեալ կայր յառաջնոց անտի, այլ ի շարժէն 1679 ամի քակեալ իսպառ՝ շինեցաւ անդրէն ընդ ամրոցին ի խարտեալ քարանց է քառակամար, մին ի միջին կամարաց կարի բարձր ընդարձակ՝ ընդ որ եւեթ հոսի գետն: Իսկ միւս կամարքն են փոքր, ընդ որս անցանեն ջուրք առուացն ստորին գիւղօրէից այգեաց. գտանի հետք կամրջոյ միոյ փոքր ինչ ի վեր ի թաղի անդ Ձորագեղջ:

 

429. Այս քաղաք առատ է ի մասին ջրոց, զի ունի զերկուս առուս ընկալեալ ի Հրազդան գետոյ անտի անդր քան զՔանաքեռ գիւղ. մեծն՝ որ կոչի Մամռի, է ի հնոց անտի է թերեւս այն՝ զոր ետ հանել Ապիրատ մեծ իշխանն Հայոց ըստ Այրիվանեցւոյ ի միջոցս թուոցն ՆՁ–ՆՂ. «Ապիրատ իշխան ԲԺՌ հեծելի. սա շինեաց զԿեչառուս եւ եհան զառուն Երեւանայ». իսկ երկրորդն կոչեցեալ Ապուհայեաթ, որ նախ մտեալ ի թաղն Կոնդի, մասամբ ինչ գնայ ի թաղն Ձորագեղջ եւ անտի եւս փոքր մասամբ գնայ ընդ երկրաւ յամրոցն. իսկ միւս մասամբ իջանէ ի Նոր թաղն. ունի զվերջացեալ գետակն այսր գաւառի (ջուր Ղրխպուլաղայ) զսեւորակ ջուրն որ ելանէ ի թաղի անդ Տէմիրպուլաղայ: Այսոքիկ ջուրք բաշխին ըստ մեծի մասին յամենայն պարտէզս յայգիս ապա աւելորդացն իջեալ ընդ հարաւ՝ ոռոգէ զբացակայ պարտէզսն զինչ ինչ արտօրայս քաղաքին: Այլ է եւ առուն Նորք կոչեցեալ Զ թաղի՝ որ ընկալեալ ի գետակէն յստորքան զԱւան գիւղ՝ գայ յարեւելից շինին բաշխի յայգեստանսն:

 

430. Են քաղաքիս այսորիկ բազում այգիք խաղողոյ ծառաստանք զանազան մրգեղինաց կոչին յանուն վայրացն Շհարի, Նորքայ, Ձորագեղջ ընդ գետն ի վեր ի ձորամէջսն ցՔանաքեռ, Նորագեղջ [1] Տալմայի. այգիք այսր վերջին տեղւոյ նորոգեցան ի մերում ժամանակի, քանզի առու ջրոյ նորա կայր ի վաղ ժամանակաց յաւերութեան՝ զոր ետ նորոգել Հիւսէյին խան սարտարն զընդերկրեայ ճանապարհ նորին մաքրել զջուրն յորդութեամբ հասուցեալ ի տեղին ի Հրազդան գետոյ անտի բաժանեաց զվայրն ի վերայ բնակչաց քաղաքին. ուրանօր տնկեալ այգիս՝ հասուցին ի բերս. եւ անկանի տեղին յարեւմտակողմն Ձորագեղի:

 

431. Ի մէջ այգեստանեայց Շհարի ի հիւսիսակողմն անդր է աւերակ մատրան միոյ Գէթսէմանի անուանելոյ, շուրջ զորով են բազմութիւնք շիրմաց: Այգին՝ յորում գտանի աւերակն մատրան, էր սեպհական կալուած Աթոռոյ Էջմիածնի վաճառեցաւ ումեմն հայազգւոյ բնակչի Երեւանայ:

Կոզեռն կոչեցեալ բլրակ ի հիւսիսակողմն քաղաքիս է գերեզմանուտ հայազգի բնակչացն. ուրանօր ի միջին տեղւոջ ի բարձրաւանդակի է մատուռն տեղի պատարագելոյ ի վերայ գերեզմանի Յովհաննու վարդապետի Կոզեռն անուանելոյ, յոր անուն կոչի բլրակն. առընթեր գերեզմանի յիշեալ վարդապետին ամփոփեցաւ մարմին Մովսէս կաթուղիկոսի Սիւնեցւոյ, որոյ տապանավիմին գրուած ունէր օրինակ զայս.

«Այս է տապան դամբարանի
Եդեալ շիրմի [2] ճանապարհի,
Տեառն Մովսէսի վարդապետի,
Ընտրեալ սուրբ հայրապետի,
Որ է տեղեաւ Տաթեւացի,
Նորոգող Սուրբ Էջմիածնի,
Բացող շինող գմբէթի,
Թուին ՌՁԲ (1633)-ին»:

Այս մատուռն յաւերութեան կայր ի վաղուց անտի, զոր նորոգ ետ կառուցանել մէլիք Սահակ Մէլիք-Աղամալեանց այրն մեծատոհմ՝ քարամբք կրով յամին 1829: Եւ ինքն եւս յամին 1834 վախճանեալ՝ եդաւ ի շիրմի ի մէջ մատրանս: Գոյ մատուռն մի ի մէջ այգեստանեայց թաղին Նորքայ յանուն Սուրբ Աստուածածնի, ուր յաճախեն ուխտաւորք ի բնակչաց քաղաքիս ի կիւրակէս յինանցն զկնի սրբոյ Զատկին:

 

432. Հաշիւ բովանդակ գերդաստանաց շնչոց նոցին բնակչաց Երեւան քաղաքի.

 

Ի Շհար ի Նոր թաղն ի միասին.

 

համար տանց				համար շնչոց
				արուաց			իգաց
742		մահմէտականք		1552			1513
191		բնիկ հայք		453			410
352		գաղթական հայք		890			794
Ի թաղն Տէմիրպուլաղ.
409		մահմէտականք		868			837
50		գաղթական հայք		132			110
	Ի Կոնդն ի Ձորագիւղն.
	517		մահմէտականք		1179		1111
	243		բնիկ հայք		632		522
	11		գաղթական հայք		23		17
	Ի թաղն Նորք կոչեցեալ.
	84		բնիկ հայք			287		241
	19		գաղթական հայք			58		47
	1668		մահմէտականք միանգամայն			3599		3461
	950		բնիկ գաղթական հայք միանգամայն			2474		2141:

ԳԻՒՂՈՐԱՅՔ Ի ԳԱՒԱՌԻՆ ԿՈՏԱՅԻՑ՝ ՀԱՅԱԲՆԱԿՔ [3]

433. Քանաքեռ գիւղ՝ տունք 57: Հեռի է յԵրեւան քաղաքէ իբրժամ մի ընդ հիւսիս ի բարձրաւանդակ վայելուչ տեղւոջ յարեւելեան եզեր Հրազդան գետոյ: Այս գիւղ յառաջագոյն եղեալ է բազմամարդ, որպէս ցուցանեն աւերակքն տանց: Զանուանադրութենէ այսր գեղջ աւանդեն ծերունիք թէ՝ երբեմն Քանան անուն կամ Քանանիդ ոմն թագաւոր (թերեւս իշխանազն) բնակէր աստ՝ որոյ զտեղի պալատանն ցուցանեն մերձ յայս գիւղ յարեւելակողմն եւ գտանին իսկ հիմունք շինուածոցն: Իսկ քոյր նորա աստէն ի բուն տեղւոջ գեղջս. յաճախակի ի գործ ածելոյ զանունս Քանանաքոյր կամ Քանանաքեռ՝ կոչեցաւ Քանաքեռ եհաս ցմեզ:

Կրկին եկեղեցիք են ի սմա կառուցեալք ի կոփածոյ խարտեալ քարանց: Մեծ եկեղեցին յանուն սրբոյն Յակոբայ հայրապետի Մծբին քաղաքի՝ օրոցաձի վերայ չորից սեանց: Ունի զմի սեղան, զերկուս աւանդատունս զերկուս դրունս արեւմտեան հարաւային: Ի վերայ արեւմտեան դրանն եղեալ է գաւիթ փոքրիկ, որ այժմ կայ խոնարհեալ: Իսկ եկեղեցին յամբողջութեան է՝ ուր աղօթեն բնակիչք գեղջս: Չունէր արձանագիր շինութեանն, այլ թուական միայն գտանէր ի ճակատի անդ արեւմտեան որմոյն արտաքուստ. ՌՃԽԴ (1695), զորմէ ասեն լինել շինութեանն: Իսկ նորոգութիւն տանեացն խաչկալին սեղանոյ յամին 1793, որ հանդերձ այլ գրուածովք ի վերայ դրանն հարաւային:

Իսկ միւսն փոքր քան զայն նմանապէս օրոցաձէ հեռի ի նմանէ իբրերկուս քարընկեցս ընդ հարաւակողմն ի բարձր տեղւոջ, ունի զմի սեղան, զերկուս աւանդատունս զերկուս դրունս արեւմտեան հարաւային. ի վերայ արեւմտեան դրանն լեալ է գաւիթ, այլ անկեալ խոնարհեալ կայ առ տեղեաւն. ունի արձանագիր շինութեանն ի վերայ արեւմտեան դրան ըստ այսմ.

«Աստուածաին շնորհաց հոգւոյն արքաեարան, որ կոչի Աստուածածին կոյս Մարիամ, գեղեցկաշէն բարձրաբերձ յոյժ աննման. անմարմնոց լուսեղինաց է բնակարան, քրիստոնէից մեղաց սրբիչ քաւարան, վաճառականքն ամենեքեան ժողովեցան, հալալ ընչից մթերից յօժար տ... վանս, կանգնեցուցին պայծառ դիմօք ազնվական, գլուխ կանգնեալ վերակացու խօջայ Աղաջան, թվին Հայոց որ է Ռ երկ ոբելին ԽԴ (1695)»:

Ունի շուրջանակի պարիսպ սենեակս առ պարսպօքն, ուստի երեւի լինել մենաստան կուսակրօն աբեղայից: Զաքարիա Սարկաւագ դնէ յայս գիւղ զմենաստան ինչ՝ յորոյ ի բնակչացն յիշատակէ զերկուս՝ զՓիլիպպոս եպիսկոպոս յՄիքայէլ աբեղայ, ի ժամանակս անդ իշխանութեան Ամիրգիւնայ խանին (հատոր Ա, գլուխ 29): Ապաքէն բաց յերկուց եկեղեցեաց աստի չի՛ք այլ եկեղեցի կամ տեղի մենաստանի ի գիւղամէջ այսր կամ ի շրջակայսն. ուստի յիշատակեալ մենաստանն ի Զաքարիա Սարկաւագէ՝ է սոյն այս եկեղեցի. եղեալ իսկ է նախքան զայս վերջին շէնք՝ միւս հնագոյն շինուած մենաստանի ըստ մտաց նորին Սարկաւագի գրութեանն:

Ի մեծի շարժին եղելոյ աստ ի նահանգիս Երեւանայ յամին 1679, մեռան ի բնակչաց գեղջս ընդ փլատակաւ շինուածոց 1228 անձինք, զորմէ յիշէ նոյն Զաքարիա Սարկաւագ (հատոր Բ, գլուխ 51):

Այս գիւղ ունի շուրջ զայգիս խաղողոյ զծառաստանս պէսպէս պտղոց՝ յորս ընտիր են տանձ խնձոր պահպանին ցնորն: Նոյնպէս ի ձորամիջի անդ յերկուս կողմանս գետոյն են ծառաստանք պտղոց, յորս ընտիր է սպիտակ թութն տեւէ մինչցամիսն օգոստոս:

Արձան քառակուսի հիւսեալ կոփածոյ քարամբք, յոր ագուցեալ կայ յարեւմտեան ճակատի անդ խաչվէմ մեծ ընտիր փորածու: Եւ է մերձ գեղջս Քանաքեռայ յարեւելեան հարաւ՝ ի վերայ ճանապարհին որ տանի ի Գեղարքունի ի Ծաղկունիս, կից յայգեստանսն այնր կողման շուրջ զորով են շիրիմք. ունի արձանագրութիւն յարեւմտեան ճակատի անդ ի շրջանակս փորածու խաչվիմին ի վերայ հիւսեալ քարանցն՝ ըստ այսմ. «Ահաւոր անուամբն Աստուծոյ, ես՝ Պետեին կենակից իմ Աւագ-Տիկին, կանգնեցաք զխաչս բարեխաւս մեզ յիշատակ հոգոց մերոց զաւակաց մերոց. հայրենիք այգիս զաւակաց մերոց՝ Տաւղասլանին այլ տղոցն. սահմանեցաք զտեղիս հանգստարան մեզ. խաչս գերեզմանաց մերոց պահապան:

Գրողս զՄխիթարիչս յիշէք: Ի թիւ ՉԺԴ (1265)»:

Գրուած ի հարաւակողմն անդր ի վերայ հիւսեալ քարանց արձանին.

«Յանուն Աստուծոյ, ես՝ Պարա... գի իմ ճաճնա մայր իմ քվերք իմ Մաթութս, Նասխաթունս, ծախեցաք մեր սրտայաւժարութեամբ զմեր հարենիք այգիս Պետեւանին: ԳՌ: ԲՃ: ՍՊ: Անպակաս առաք: Աստուած շնորհաւոր առնէ հալալ հայրենիք յորդեցէ յորեւ դիք. ոչում դաւի չկա՝ ո՛չ մերոց, ո՛չ աւտարաց: Ով դաւի անէ, ՅԺԸ–ից նզոված. տուգանք տայ Ծ դեկ. թվիս ՉԺԵ (1266): Վկա Աստուած Աղուչափն, Կուլալն, Տիրերն, Վահրամ, Մանթն, Դաւիթ, Առաքելն, Կարապետն, Ստեփաննոս, Մխիթար վդ, Խոցադեղ, Դեղ Յակոբ, Աշրափն, Խաչենեցի Վահրամ գբգ, Սնպատ, Բարսեղ էրէց, Ամիրդատն Բճնեցի Մխիթարիչ էրէց, որ զգիրս գրեցի: Դահիակն Յիսուսի պ. ի պարտն Ծ: Պ: Շահնաին Մեղունաին»:

 

434. Առինջ. բնակեալ ի Հայոց՝ տունք 30: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Գոյ մատուռն գերեզմանոցաց ի տաշածոյ քարանց յարեւելից գեղջն՝ կիսաւէր. յոլով գերեզմանատունք են յեզերս այսր գեղջ խաչվէմք ի շիրիմսն անդ:

 

435. Աւան. թերեւս Ովայից գիւղ՝ յորմէ էր Ե Յովհաննէս կաթուղիկոս: Տունք՝ 18: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Հին եկեղեցի գեղջս ի կոփածոյ քարանց յաւերութեան կայ, որոյ յորմն արտաքուստ արեւմտեան հիւսիսոյ գրի այս ինչ. «Ի թուիս ՉԼԴ (1285), յաշխարհակալութեան արքայից արքային Արղութեան, ի թագաւորութեան Վրաց Հայոց Դիմէտրէի, ես Դաւիթ, որդի Դէմէտրէ թագաւորին, թողի զԱւանայ զայգեաց շարէտն վասն միամտութեան սոցա երկարութեան կենաց մերոց թողութեան մեղաց մերոց: Արդ՝ որք ի մերոց կամ յօտարաց տէր լինի Աւանայ եւ զհաստատեալ գիրս մեր խափանել ջանայ շարէտ առնու կամ... նզովեալ լիցի ի սրբոց առաքելոցն ի սրբոց հայրապետաց. ընդ Յուդայի դատապարտի ընդ այլ խաչահանուացն, ամէն»:

 

436. Ջրվէժ. գիւղ ի հարաւակողմն գաւառիս ի վերայ բարձր լեռնաձառապարի, որ հայի հանդէպ դաշտին Դունայ. թերեւս այս լեռնաձառապար իցէ յիշատակեալ ի Ղազարայ Փարպեցւոյ յանուն Ջրվէժ լերին, զոր դնէ Ստորագրութիւնն Հին Հայաստանի (թղթ. 470) ի սահմանի դաշտին Դունայ. հին եկեղեցի սորա ի տաշածու քարանց կործանեալ յերկրաշարժութենէն դիպելոյ յամի 1679, ըստ Զաքարիա Սարկաւագի. կայ տակաւին աւերակն: Այժմեան եկեղեցին հասարակ շէնք՝ Կաթուղիկէ անուամբ բնակիչքն յազգէ Հայոց՝ տունք 22:

 

437. Տաճարաբակ. այժմ՝ Դժրաբակ. տունք՝ 21: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի. հին եկեղեցի սոցա եւս ի խարտեալ քարանց յաւերութեան կայ:

 

438. Կեամրիս. տունք՝ 41: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Յովհաննու Մկրտչի: Եւ է ի կոփածու խարտեալ քարանց ի վերայ երկուց սեանց օրոցաձունի զմի սեղան պատարագի. չէ՛ յայտ թէ ե՛րբ է կառուցեալ յումմէ. այլ որպէս նկատի՝ զկնի երկրաշարժութեանն եղելոյ յամին 1679: Այս գիւղ ունի զմեծ ակն աղբեր առատ ջրոյ ի հիւսիսային ստորոտէ (յորում ինքն) մեծի առապարին, որ բաժանէ զԿոտայս ի սահմանէն Գառնւոյ: Զկնի Ալափարս գիւղի՝ հաւանական երեւի թէ այս գիւղ է, որ ի հնումն կոչէր Այլաբերից կամ Աղբիւրից գիւղ ի Կոտայս գաւառի:

 

439. Ճաթղռան. տունք՝ 39: Եկեղեցին յանուն Սրբոյն Գէորգայ. է այս գիւղ յարեւելից Կեամրիս գեղջ ի ստորոտի վերոյիշեալ առապարին:

 

440. Աղասօր կամ Աղազօռ: Տունք՝ 7: Բաշգիւղ՝ տունք 29: Մերձ յայս գիւղ բղխին աղբերակունքն ջրոյ այսր գաւառի: Եւ ընդ հիւսիս իբրքառորդ մի ժամու ի հարաւային ստորոտի լերին Շամիրամայ ի ծոցաւոր ինչ տեղւոջ է գերեզմանուտ կիսաւեր մատրունք Բ ի նմա:

 

441. Արամուս. ի հնումն՝ Արամօնս ըստ ոմանց թերեւս Արախոյզ (341): Տունք՝ 45: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Յակոբայ: Դաւիթ Ա կաթուղիկոս, որ ի գեղջէ աստի էր, շինեաց աստ եկեղեցի փառազարդ տուն բնակութեան ինքեան, որ արդ յաւերութեան կայ: Եւ գտանին մասնաւոր որմունք եկեղեցւոյն ի սրբատաշ քարանց ի կրոյ անյայտ գերեզման նորին Դաւթայ Ա, որ առ եկեղեցեաւս ամփոփեցաւ: Սուրբ Աստուածածին մատուռն ինչ կիսաւեր ի վերայ բլրոյն եղելոյ մերձ յայս գիւղ Արամուս, յորում գտանի եղծուած արձանագիր այսպիսի.

«ՅԾԶ (907) թուականութեանս Թորգոմեան, ես՝ Գրիգոր Սիւնեաց տէր, որդի Վասակայ, շատածախ գանձիւք գնեցի ի Հագարացեաց... ընդ նմին նորոգեցի զսոր... »:

 

442. Շահապ. տունք՝ 28: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Պտղնի. տունք՝ 13: Յայս գիւղ գտանի աւերակ մեծի ընդարձակ եկեղեցւոյ ի կոփածու քարանց: Մէհուպ. տունք՝ 4: Էլառ. տունք՝ 26: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Ստեփաննոսի: Աստ է ճանապարհ արքունի անցորդաց: Նորգիւղ. տունք՝ 16: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Աստուածածնի: Բարցաբի. տունք՝ 29: Եկեղեցին անուամբ Սրբոյն Յովհաննու: Կեօք Քիլիսէ. տունք՝ 6: Եկեղեցին յանուն Սուրբ Յովհաննու: Մերձ յայս գիւղ յարեւմտից ի վերայ բլրակաձառապարի՝ յստորոտի անդ լերինն Շամիրամայ է փոքրիկ տաճար գեղեցկաշէն սրածայր կաթուղիկէիւք, այլ չունի գրուած ինչ հայացի կամ անուանակոչութիւն: Ուստի ի տաճկական լեզու վերաձայնի յայն անուն:

 

443. Ձագ. գիւղ ի հնումն ի պատմագիրս. է յայսմ գաւառի յարեւելից Առինջ գեղջ: Չի՛ք այժմ աստ բնակիչ հարկատու գերդաստանաց. յորում ըստ հրամանի իշխանութեանն կառուցին յարքունեաց զմեծամեծ բնակարանս դասաւորեալ կարգաւ վասն զօրաց, որք գտանին այժմ աստէն ըստ յատկացեալ ժամանակին փոփոխին այլուր անդրէն դառնան: Եւ է տեղին ի վայելուչ դիրս յարեւմտեան ստորոտի բլրակի միոյ, ուր գտանի հին եկեղեցի գեղջս ի կոփածոյ քարանց, այլ մեծ մասամբ յաւերութեան:

 

444. Ձագավանք. եւս՝ վանք Գետարգել Սուրբ Նշանի: Է յարեւմտից հարաւոյ Ձագայ ի հարաւային ստորոտի այլ բլրակի, յորում են Բ շէնք տաճարաց: Մին փոքր իբրմատուռն արտաքոյ աւերակաց տանցն, որոյ փոքրիկ գմբէթն՝ թերեւս յերկրաշարժութեանց, անկեալ դնի անդէն ամբողջ: Եւ սա է որ անուանի մատուռն Գետարգել Սուրբ Նշանի, քանզի պահէր այն սուրբ նշան երբեմն աստ. այժմ իսկ թէպէտ յաւերութեան՝ գնան յուխտս մերձակայ բնակիչք յաւուրս յինանց յանուն այնր սուրբ նշանի:

Յարեւմտեան որմն նորա ի հարաւակողմն դրան դնի սոյն արձանագիր.

«Թվ. ՉՀԴ (1325):

Ի պարոնութեան Զաքարիա, թոռն Աւագին, մեք՝ Դաւիթ Վահապ Եփաթա որդիք մեր Բահադնին որդիք մեր Սատրիկ եւ Բահադին Աւդուլավայու սոյն որ առ Աստուած մեր արեւուս համար թողաք զվանաց կոռս՝ զմարդո, եզին, իշո. զամենայն ցեղ կոռ զհասարա... քո միացուցաք. թէ ոք ի տերանց կամ աւտարաց կամ աւագաց խափանել ջանայ՝ մեր ազգի մեղացն պարտական է յերից սուրբ ժողովոյն նզոված. զԿայենին զՈւդային ժառանգէ ամենայն ազգաց նալաթ լինի. կատարիչքն աւրհնին յԱստուծոյ»: Ի հարաւային որմն արտաքուստ.

«Թվ. ... կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Գրիգոր կաթուղիկոս Ամենայն Հայոց, ամենայն վարդապետօք եւ եպիսկոպոսօք շնորհեցաք զՁագ ընծայ Գետադարձ Սուրբ Նշանիս: Մի՛ ոք իշխեսցէ հակառակիլ հրամանաց մերոց»:

Ի հիւսիսային որմն արտաքուստ.

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Մոծակենց Մկրտիչս Ձագավանաց հանդն (սերմնատեղիքն) գնեցի ետու վախմ Գետարգել Սուրբ Նշանիս. ով ոք ետ առաջ տանէ ԳՃԺԸ հայրապետացն նզոված լինի. թվին ՌՄԷ (1758)»:

Իսկ միւս տաճարն նոյնպէս ի խարտեալ քարանց մեծ դրութեամբ՝ փոքր ինչ հեռի ընդ արեւմուտս հարաւոյ մատրանն իբրտասն քայլ հանդերձ տամբք բնակութեանցն պարսպաւն իսպառ յաւերութեան գտանի, որոյ հիմունքն եւեթ տեսանին: Զքարինս յաւերակաց աստի վերածին ի Ձագ յաղագս նորոգ շինութեանց անդէն:

Անդաստանք այսր վանաց՝ թէ ջրարբիք թէ ոստին տեղիք (տէմի) են սեպհական կալուած այժմ Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի (147): 445. Արզնի, զորմէ յիշեցաք (341). աւերակն այսր գիւղաքաղաքի գտանի յարեւելեան եզեր Հրազդան գետոյ հեռի յԵրեւանայ ընդ հիւսիս իբրժամս երկուս, ի սարահարթի անդ ձորոյն ունի պարիսպ ի հասարակ քարանց. տունքն իսպառ պարիսպն մեծ մասամբ յաւերութեան կան. ի պարսպի անդ է աւերակ եկեղեցւոյ. գոն արտաքոյ պարսպին ի հիւսիսակողմն մատրունք երկու ի սրբատաշ քարանց՝ ուր է գերեզմանուտն, յորս գոն խաչվիմօք շիրիմք: Նախքան զամս ինչ իբր ութսուն գտանէին աստէն հայազգի բնակիչք, որք գաղթեալ յայլեւայլ տեղիս բնակեցան, յորոց ոմանք արդ եւս կոչին արզնեցիք:

446. Գտանին տաճկաբնակ գիւղորայք յայսմ գաւառի.

Քեանքան՝ տունք 16: Զար՝ տունք 41: Ղարաղալայ՝ տունք 11: Թութիա՝ տունք 19: Դամագիրմազ՝ տունք 14: Գիւլիւճայ՝ տունք 19: Թեզխարապ՝ տունք 2: Ագարակ՝ տունք 6: Ողջաբերդ՝ տունք 17: Քիւզաճիք՝ տունք 3: Մանգիւս՝ տունք 16: Դալակլու՝ տունք 8: Քեամալ՝ տունք 6: