Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԾՈՎԱԿ ԳԵՂԱՐՔՈՒՆՒՈՅ

518. Այս ծովակ շրջապատեալ ի լերանց՝ երկայնեալ է յարեւելից յարեւմուտս. շրջապատ նորա իբրչորից աւուրց ճանապարհի հետեւակ առն. ընդունի յինքն ի շրջապատ լերանց՝ յերից կողմանց զքսան չորս ընդ մեծ ընդ փոքր գետակս ջուրց, գրեա թէ մեծ մասամբ ի յորդայորդ աղբերականց մասնաւորապէս ի հալոցաց ձեանց լերանցն արձակէ յիւրմէ զմի եւեթ զայն ջուր (507)՝ որ համարի երկրորդ ճիւղ Հրազդան գետոյ, հազիւ համեմատի քսաներորդ բաժնի ջուրցն մտելոց ի ծովակ անդր. իսկ զմիւս զաւելորդսն ընդ երկրաւ ընդ ներքոյս շրջապատ լերանց գրեա թէ ընդ չորեսին կողմանսն թորէ զմեծ զփոքր աղբերակունս՝ ընդ արեւմուտս ի ձորամէջսն Հրազդան գետոյ ի սահմանսն Կոտայից, ընդ հարաւայինն ի ձորամէջսն Ազատ գետոյ, Վէտոյ գետոյն Շարուրայ, ընդ արեւելս ի սահմանն Արձախայ, ընդ հիւսիս յաշխարհն Գուգարացւոց, զի թէպէտ ծովակն ունի ի շրջապատս իւր զբարձր լերինս, այլ զդրութիւն իւր եւս ունի կարի բարձր ի յիշատակեալ սահմանացն: Համեղ է ջուր ծովակիս մարսողական սնուցանէ յինքեան զերկոտասան տեսակ համեղաճաշակ ձկունս, որք են՝ 1. իշխան, 2. ամար, 3. գեղաքունի, 4. կարմրախայտ, 5. կողակ, 6. բախտակ, 7. բօժակ, 8. ծուար, 9. բեղլու, 10. կռակտուց, 11. չալի, 12. աղնջան: Այսոքիկ ձկունք առատութեամբ իւրեանց լիացուցանեն զմերձաւոր զհեռաւոր բնակիչս շրջակայ սահմանաց՝ մանաւանդ Երեւանայ Տփխեաց, քանզի ի սահմանեալ ժամանակսն երթեւեկելն ձկանց երամովին ի շրջակայ գետակսն՝ կալնուն զայնս դիւրին եղանակաւ դիւրագին վաճառեալ բեռն՝ արձակեն զմեծամեծ կարավանս ի Տփխիս յԵրեւան. ի նոսա միայն զկողակ անուանեալ ձուկն դնեն յաղաջուր, զի առանց այնր ո՛չ ուտի նման փաշամուտ ձկան Կոստանդինուպօլսոյ: 519. Սեւան կղզի ի մէջ ծովակին Գեղարքունւոյ յարեւմտեան սպառուածի նորա՝ հեռի ի ցամաքէն այնքան, մինչի ձայնել ուրուք ի լաստադադար տեղւոջէ լսեն բնակիչք կղզւոյն. ցամաք նորին երկայնեալ յարեւելից յարեւմուտս նման ծովակին, իսկ ստորոտն արեւմտեան հիւսիսոյ ընդարձակեալ փոքր ինչ դիւր դրութեամբ՝ կացուցանէ զկղզեակն ըստ իմիք եռանկիւնի. յարեւելից ի հարաւոյ է վիմուտ ի տեղիս տեղիս զառընթափ առանց ստորոտի. շրջապատ տարածութիւն կղզւոյս ըստ գրուածով Զաքարիա արքեպիսկոպոսի Գուլասպեանց Տփխիսեցւոյ աւելի է քան զերկու հազար կանգուն կամ գազ պարսկային կամ զերկու վերստ ռուսաց: Խոտաւէտ ծաղկաւէտ է այս կղզեակ որպէս շրջակայ վայրք լերինք Գեղարքունւոյ ի գարնան վայելչանայ բուսովք հոտարձակ ծաղկամբք՝ յորս գտանի ծաղիկն մեխակ անուանեալ վարդ վայրենի. գտանին ի սմա սակաւ ծառք պտղատուք՝ շլորենի, ալոճի ուռենի. եւս պարտէզ բանջարոյ:

 

520. Աւանդութիւն բնակչացն միտք գրուածոց հայ հեղինակաց հետք աւերանացն թաղելոց ի ջուրս հաստատեն լինել աստ շինուածոց ամրոցի՝ թերեւս սկզբնաւորեալ ի Գեղամայ անտի. եւ յետ ժամանակաց կանգնեալ բագին, յորում տեղւոջ ի բարձրութեան անդ ի ժամանակի լուսաւորութեան քրիստոնէական հաւատովք ողջոյն ազգի Հայոց կառոյց մեծն Գրիգոր Պարթտաճար փոքրիկ յանուն սրբոյ Յարութեան յամի 305՝ զոր յիշատակէ կոնդակ վանացս զայսոսիկ. ի կառուցանել մեծին Գրիգորի զայս եկեղեցի՝ կոչեաց անուն տեղւոյս Այս է վան, որ հոլովեալ աղաւաղանօք ի լեզուս՝ եհաս առ յետագայսն առ մեզ անուամբս Սեւան. եւ եթող աստ սուրբն Գրիգոր Պարթզոմանս ի կրօնաւորացն եղելոց ընդ ինքեան ի փառաբանութիւն անուանն Աստուծոյ ի տաճարի անդ. այս եկեղեցի ի բազում դարուց անցելոց ի վերայ փլեալ կայ իսպառ, որոյ մասնաւոր որմունք ցարդ եւս երեւին. կայ տակաւին վիմեայ խաչն մեծ առընթեր աւերակի եկեղեցւոյս յարեւմտից, զոր ասեն օծեալ իւրով ձեռամբ նորուն մեծին Գրիգորի:

Երկիցս առաւ այս ամրոց ի հագարացի թշնամեաց. յառաջնումն՝ ի Մահմէտայ. ըստ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ՝ ի միջոցս թուոցն ՃԾՃԿ էառ Մահմէտ զՍեւան, այսինքն յամի իբր 706, յերկրորդումն՝ ի Մրուանայ ոստիկանէ ի մէջն անդ Ը դարուն՝ ըստ Զ Յովհաննու կաթուղիկոսի. «Իսկ Սեւան կղզի որ ի ծովակին Գեղամայ՝ թէպէտ յիսկզբան նուագի անդ ո՛չ ըմբռնեցաւ ի ձեռս նորա, սակայն զկնի երկեամ մի ամաց մատնեցաւ ի ձեռս նորա. որք միանգամ բնակեալք կային յամրոցի անդ՝ գերի առեալ տանէր. զկապուտ կողոպուտն յաւարի առեալ՝ սպառսպուռ քանդէր, աւերէր զամրոցն»:

Աստ ամրացաւ Աշոտ թագաւոր Բագրատունի հարիւր արամբք եւեթ, յամի 923. այլ ի յարձակիլ ի վերայ՝ թշնամւոյն իւրոյ Բշրայ վերակացուին Դունայ բազմութեամբ զօրաց, ել արքայ ինքնին ի կղզւոյ աստի եօթանասուն արամբք կորովեօք ի տասն լաստս այնպէս յարձակեալ յեզր կոյս ի վերայ թշնամեացն՝ հալածական արար անտի՝ ըստ նորուն Յովհաննու կաթուղիկոսի:

 

521. Զկնի Յարութեան տաճարին կառուցելոյ ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ կառուցան այլ երեքին տաճարք ի կոփածոյ քարանց ի սոյն կղզեակ. յերից անտի երկուքն կառուցան ջերմեռանդ արդեամբք ի Մարիամ թագուհւոյ դստերէ Աշոտոյ թագաւորի Հայոց՝ որ էր կին Գաբուռն Վասակայ Սիւնւոյ, ի յիշատակ հոգւոյ առն իւրոյ յամի 874, յաւուրս վանահայրութեան Մաշտոցայ Բ, նախքան զկաթուղիկոսանալն. պատմի ըստ այսմ՝ ի գրուածս հեղինակաց յաւանդութիւնս կրօնաւորաց կղզւոյս:

Վերոյիշեալդ Մարիամ թագուհի ընկալնու պատուէր յառնէ իւրմէ ի Գաբուռն Վասակայ ի վախճանի նորուն՝ տալ կառուցանել զեկեղեցի թուով քառասուն. զկնի շինութեան միւսոցն յայլեւայլ տեղիս ի Գեղարքունի՝ գայ ի վերջոյ ի կղզիս այս յայցելութիւն կրօնաւորելոցն անդէն ի յիշատակութիւն հոգւոյ առն իւրոյ յաղօթս նոցին ի լրումն կտակի առն վասն շինութեան եկեղեցւոյ եւ աստ. այլ արգելեալ լինի մտանել ի կղզին ի Մաշտոցայ սրբոյ հօրէ՝ թէ ո՛չ երբէք մտեալ է այսր կին մինչցայժմ, արդ եւս չէ՛ կարելի: Բայց ի թախանձանաց ջերմեռանդ տիկնոջն ստիպեալ՝ յղէ պատգամ առ նա, թէ դու այդր ի Ցամաքաբերդ տեղւոջդ աղօթեա՛ առ Աստուած ընկալջիր զհայցուածս քո. ինքն եւս երանելին Մաշտոց յոտնկացութեան աղօթելով առ Տէր անցուցանէ զայն գիշեր խնդրէ յԱստուծոյ, զի թէ հաճոյ իցէ ինքեան՝ գալ, մտանել տիկնոջն՝ յայտնեալ ցուցցէ վերնական տեսլեամբ. այնինչ երկոքեան՝ սուրբն Մաշտոց ի կղզւոջ Մարիամ թագուհին ի Ցամաքաբերդ ջերմեռանդ խնդրուածովք յաղօթս կային յայն գիշեր, ի մերձիլ ծագման լուսոյ՝ տեսանէին զտեսիլ միօրինակ. զի ահա՛ բացեալ հաստատութիւն երկնից ցոլացեալ լոյս իջանէր ի վերայ ծովուն. ընդ լուսոյն ի չորից կողմանց առաքեալքն երկոտասան ընթանալով ի վերայ ջրոյն ելանէին ի ցամաք անդր կղզւոյն մերձ ի տաճարն սրբոյ Յարութեան ի հարաւոյ կողմանէ ի տեղի ինչ տափարակ թափօր արարեալ՝ օրհնէին զտեղին ցսուրբն Մաշտոց ասէին. Աստ կառուցէ՛ք զեկեղեցի յանուն մեր: Եւ ապա վերանային յերկինս, որոյ վասն ըստ հրամանի սրբոյ հօրն ի կղզին մտանէր տիկինն ջերմեռանդ պատմելով իրերաց զցոյց յայտնութեանն նկատելով իսկ ի տեղւոջն զհետս ոտից առաքելոցն զցօղ լուսափայլ ի դալարիսն անդ՝ հիմնարկեալ տային կատարել զշինուած տաճարին ի թիւ Հայոց ՅԻԹ (880), ըստ կոնդակին. իսկ ըստ գրուածոց Ստեփաննոսի Օրբէլեան ի հայ թիւ ՅԻԳ (874), առ հայր Ղուկասու Ինճիճեան ի Հին Հայաստան (թղթ. 276): Եկեղեցին է կատարեալ խաչաձեւ առանց սեան. ունի կաթուղիկէ ի միջավայր տանեացն, զմի սեղան սրբազան խորհրդոյն զերկուս աւանդատունս յաջմէ յահեկէ. դուռն հիւսիսային աւանդատան է արտաքուստ ի ներքս եկեղեցւոյն ընդ դասն ունի լուսամտաձպատուհան մի՝ զորմէ ունին աւանդութեամբ կրօնաւորքն թէ՝ գիտութեամբ ետ այնպէս առնել տիկինն [1] Մարիամ ի ժամանակի անդ շինութեանն սակս ինքեան առանձին աղօթելոյ անդէն ի պահու ժամերգութեան:

Այս տաճար ունի զերկուս դրունս՝ արեւմտեանն ընդ փոքր փայտաշէն գաւթաւ է միափերտ փայտ ընկուզենի կարի կարծրացեալ ի հնութեանց ժամանակին (զոր ընդ միւս դրանն դնէ յաբանոզ փայտէ Զաքարիա արքեպիսկոպոս Տփխիսեցի). յորում գոյ մակագրութիւն յանուն ընծայողի զայն՝ յայս օրինակ. «Ի թվ. Հայոց ՈԻԵ (1176) նորոգեցաւ դուռն սուրբ եկեղեցւոյս հրամանաւ իշխանաց իշխան Քրդին ձեռամբ Յոհաննիսի հիւսան, որք ընթեռնոյք յիշեսջիք»: Հարաւային դուռն եւս միափերթ ի նոյն փայտէ, այլ յաւէտ ընտիր ճարտարարուեստ գործուած՝ փորուածոյ բոլորովին պէսպէս դրուակք պատկերաց ծաղկանց նման արդարշնորհաց եւրոպեան ձեռին. ունի սա յիշատակագրութիւն թուականի բաժանմունսն անդ քանդակացն ի շրջապատսն՝ ըստ այսմ.

«ՋՀԱ թուականի, ԼԵ թիւ աւելի (1557), յաթոռակալութեան տեառն Սարգսի, ի խանութեան Յաղուպ բէկի ծաղկեցաւ (քանդակեցաւ) դուռն տաճարիս առաքելոցն Քրիստոսի, հրամանաւ վարդապետի եռամեծիս Դանիէլի սիրելի որդւոյ սորին եպիսկոպոսիս տէր Ներսէսի, ձեռամբ սորին աշակերտի անարժանիս Աբրահամի: Նաեղբաւր մեր սիրելի շնորհաւք ի լի Գրիգորիսի: Ոտս անկանի յամենայնի, հայցել Տեառնէ պարգձրի, րաբունապետիս համայն ազգի ծնողացն իրոց բարի Կարապետ քահանայի մաւրն... »: Չունի այս տաճար արձանագիր շինութեանն առաջնոյ. գուցէ լեալ ի նորոգութեանն անհետացեալ. բայց նորոգութեանն գտանի արձանագրութիւն արտաքուստ յորմն հարաւային աւանդատան՝ ըստ այսմ.

«Շնորհօք ողորմութեամբ ամենազօրին Աստուծոյ մեք՝ երեք հարազատ եղբարքս՝ Սուլխան, Զալ Զօրապ, տվաք նորոգել սուրբ եկեղեցիս յիշատակ մեզ մեր ննջեցելոցն՝ հօր Թաղին մօրն Բէկի–Սուլթանին, հանգուցեալ եղբօրն Պապին ամենայն ազգայնոց:

Այլխոստացաք շահ ստացուածոց ընդ սմայ տասանորդեսցուք. միաբան սուրբ ուխտիս խոստացան յետ ութօրէիցն աւուր տօնի սուրբ Կարապետին պատարագ մատուցանել վասն մեր: Նորոգեցաւ ի թուականիս Հայոց ՌՃԳ (1654), ի հայրապետութեանն տեառն Փիլիպպոսի, առաջնորդի Մխիթար»:

Զկնի շինութեան այսր տաճարի յանուն առաքելոցն երկոտասանից տայ կառուցանել նոյն տիկինն Մարիամ զերկրորդ եկեղեցի ի լայնեալ ստորոտի անդ արեւմտեան հիւսիսոյ յանուն Մարիամայ մօր Տեառն ի կոփածոյ խարտեալ քարանց՝ որ ունի զմի սեղան պատարագի, զերկուս աւանդատունս, զերկուս սիւնս զերկուս դրունս. է օրոցաձառանց կաթուղիկէի, մեծ դրութեամբ քան զմիւսն. չունի սա թուական կամ արձանագիր նոյն առաջին շինութեան, այլ նորոգութեանն միայն դարձեալ ի նոյն արանց երից եղբարցն տփխիսեցւոց գրեալ ի մէջ տաճարին յարեւմտեան ճակատի հարաւային սեանն ըստ այսմ.

«Յամի Ռ-երորդի ՃԳԺ-աներորդի [1664] շնորհօք Աստուծոյ մեք՝ հարազատ եղբարք խօճայ Սուլխանս Զալս ի քաղաքէն Տփխեաց, ասքէն Չիթղենց, որդիք Թաղայի, եկեալ ի սուրբ անապատս ի Սեւան ծովապատ, զոր ի բազում ժամանակաց մեր կամաւ խոստացա... մեր ապրանաց շահն տասանորդի տանք Սեւանայ, ամէն: Զոր շինեցաք Սուրբ Աստուածածինս եկեղեցիս յիշատակ՝ մի արծաթի կանթեղ, խաչ, բուրվառ, սկի հոգոցն հօր մերոյ Թաղային, մօր՝ Բէկի–Սուլթանին, եղբաւրն Պապին, Զօրապին, քվերանց որդոց բաժինին. նամիաբանքս խոստացաք տարին Գ [3] ժամ մատուցանել. կատարողք վարձս առցեն. ի հայրապետութեան տեառն Յակոբայ»:

Ըստ մտաց սոյն արձանագրութեանս գտանի այլ գրուած յարեւմտեան ճակատ եկեղեցւոյս արտաքուստ ի ներքոյ լուսամտի՝ ըստ այսմ.

«Յամի ՌՃԳԺ-անիերորդի [1664], շնորհօք Աստուծոյ մեք հարազատ եղբարք Սուլխան, Զալս ի քաղաքէն Տփխաց, ասքն Չթաղենց, որդի Թաղայի՝ որդւոյ Միրվէլու, եկեալ ի սուրբ անապատ Սեւան՝ տեսեալ Սուրբ Աստուածածնի եկեղեցիս շինեալ յիշատակ մեր ապրանաց շահի Ժ–սաներորդ տալ զտեղի բնակողաց. միաբանքս խոստացաք տարին Գ ժամ մատուցանել սուրբ Զատկին, Վարդավառին, Ջրօրհնեաց տօնից: Այս եղհայրապետութիւն տեառն Յակոբայ. առաջնորդ Մխիթար եպիսկոպոս, Բարսեղ վարդապետ հանգուցելոյ»:

 

Ի հարաւակողմն սոյն վերոյիշեալ արձանիս գրի այս.

«Շնորհ[օքն] Քրիստոսի ողորմութեամբն Աստուծոյ նորոգեցաւ եկեղեցիս իւր կնածովն ի թուին ՌՃՁԹ (1740), ի հայրապետութեան տեառն Ղազարի առաջնորդ Մարտիրոս վարդապետի. Աստուած ողորմի ասացէք տուրք ողորմութիւն տվողացն սուրբ տանս աշխատողաց. եւս Մարտիրոս վարդապետի՝ որդի Աթաբէկի, որ տվաւ Բ թուման ողորմութիւն»:

Ի վերայ արեւմտեան դրան եկեղեցւոյս է փայտաշէն գաւիթ, յորում կան հանգուցեալ մարմինք ոմանց վանահարց մենաստանիս կրօնաւորաց, որոց տապանավէմք կան առանց գրուածոյ:

Յայս եկեղեցի աղօթեն սովորաբար կրօնաւորք մենաստանիս. շէնք կացարանաց նոցա եւս կից են ընդ եկեղեցւոյն յարեւելից ի հարաւոյ, այնպէս, զի ի մտանելն յեկեղեցի յելանելն ընդ յարկաւ ճանապարհի սենեկացն երթեւեկեն. այսմ անվայելչութեան պատճառ է արդարսաստկասառոյց ցրտութիւնն ձմեռնային, որ տիրէ անդ իբրամիսս վեց. շինուածք կացարանացն են ի հասարակ քարանց ի հողոյ ի փայտէ. կարի փոքր են սենեակքն, յորում հազիւ արկանին մահիճք միոյ անձին. են ըստ առաւել մասին կրկին՝ ի մէջ իրերաց: Այս անձկութիւն սենեկացն խոնաւութիւն նոցին՝ մանաւանդ ծուխ ճրագացն ի գիշերային ժամանակի վշտացուցանէին զկրօնաւորսն. ուստի միաբանութեամբ հանդերձ խնդրամատոյց եղվանահայրն Յովհաննէս վարդապետ առ տէր Յովհաննէս ներկայ կաթուղիկոս յամի 1834, կամ քակել զայնոսիկ կացարանսն նոր ի նորոյ փոքր ինչ ընդարձակել կամ առանց ձեռնամուխ լինելոյ յայնս, կառուցանել նորոգ սենեակս ըստ յարմարութեանն. ընկալեալ վանահօրն զհրաման վասն վերջնոյս՝ հոգացաւ, ետ կառուցանել յարեւմտեան կողմն եկեղեցւոյն առաջին սենեկացն զնոր սենեակս ընդարձակ բարձր դրութեամբ՝ թուով քսան հինգ. որոց միջին ճանապարհ դարձեալ ընդ յարկաւ մտանէ յառաջին ճանապարհ առաջին սենեկացն այնպէս յեկեղեցին ցամաք ոտիւք:

Մատուռն փոքրիկ յանուն սրբոյն Մինասայ է մերձ յայս եկեղեցի սրբուհւոյ Աստուածամօր կուսի ի հիւսիսոյ կողմանէ. է խարխուլ խոնարհեալ յաւեր: Այլ թէ երբ յորում ժամանակի՝ չի՛ք ինչ գրուած մակագրութիւն ոչ աւանդութիւն:

Եկեղեցի հինգերորդ յայս կղզի Սեւան մերձ յարեւմտից եկեղեցւոյ սրբոց առաքելոցն ի բարձրութեան անդ. է յանուն սրբոյն Յովհաննու Մկրտչի, զորմէ աւանդեն բնակիչք կղզւոյս՝ կառուցեալ արդեամբք տանուտեարց գիւղօրէից Գեղարքունւոյ. է փոքր դրութեամբ քան զեկեղեցի առաքելոցն, նոյնպէս առանց սեան ունի կաթուղիկէ փոքրիկ, յորոյ հարաւային կողման դնի թուական ըստ այսմ. «Թվին ՌՃԿԳ (1714). նորոգեցաւ Սուրբ Կարապետ»:

Ունի սա գաւիթ փոքրիկ փայտաշէն ինչ ինչ խուղս կրօնաւորաց, այլ խարխուլ կիսաւէր, որպէս եկեղեցին սրբոց առանքելոց:

 

522. Կրօնաւորական միաբանութիւն ի մենաստանի աստ՝ ըստ յառաջ բերելոյ կոնդակին աւանդութեան միաբանիցն, սկսեալ է ի ժամանակէ անտի սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչի՝ այնինչ եկեալ աստ կառոյց զտաճարն սրբոյ Յարութեան եթող յեղելոցն առ իւր զոմանս ի փառաբանութիւն ամենաբարձրելոյն յայնմիկ տաճարի. իսկ պատմիչք դնեն ի մէջն Թ դարուն առ ժամանակօք սրբոյն Մաշտոցայ՝ յորոյ աւուրս շինեցան վերոյիշեալ երկու եկեղեցիքն բազմացան կրօնաւոր անձինք անդէն ըստ կանոնի սրբոյն Բարսղի [2] միակրօնք ի տան Աստուծոյ եղեալ յամենայն դէպս ընկերութեան. յօրէ անտի այսր տեւեաց այն հաւասարութիւն ուխտի կրօնաւորական կենաց յայս կղզի յայլ ինչ ինչ մենաստանս Հայաստան աշխարհի, յոր միտ գրէ Առաքել վարդապետ Սիւնեցի ի Լուծմունս սահմանացն՝ յասելն. «Հարց. Զի՞նչ է արդարութիւն... Պատասխանի. Արդարութիւն կրկին է՝ այսինքն կշռողապէս արժանապէս. արդ կշռողապէս արդարութիւն ի վանորայս լինի ի միաբանատանն՝ որք ըստ Բարսղի կանոնացն միաբան լինին, զի անդ կշռողապէս հաւասարապէս լինին ամենայն ինչ. այսինքն՝ կերակուր հանդերձ միապէս տան ամենեցուն. կշռողապէս, միաչափ մեծի փոքու՝ հանդերձ կերակուր ամենայն ինչ: Իսկ արժանապէս այլն»:

Ի բուն արեւելեան ծայրի կղզւոյս փոքր ինչ ընդ հարաւակողմն յեզեր անդ ծովուն են երկու փոքրիկ խրճիթք՝ տեղի ճգնութեան սիրողի զառանձնութիւն իսպառ. ունին մի մի կարի փոքրիկ դրունս լուսամուտս ընդ արեւելս. թէպէտ շէնք սոցա ի նորոյ են՝ ի հասարակ քարանց, ի հողոյ ի փայտէ, բայց աւանդութեամբ ասեն՝ լինել տեղւոյն ի ժամանակէ անտի սրբոյն Մաշտոցայ տեղի առանձին ճգնութեան նորա. ուր երբեմն առանձնացեալ ի միաբանութեանց անտի՝ աղօթից խնդրուածոց պարապէր հազիւ ուրեմն երեւէր յետ քանի ինչ աւուրց. խրճիթքն այնք իսկ անուանին ցարդ Մաշտոցներ: Ճանապարհ սորին կարի դժուարին է՝ գոլով ընդ զառիվայր, թէդիւր. ուստի բազումք իջանեն ելանեն յափսիթերս:

 

 

523. Գտանէին արդարյայսմիկ մենաստանի արք գրագէտք եկեղեցական վարդապետական մատենից՝ թերեւս ի ժամանակէ իսկ անտի սրբոյն Մաշտոցայ. ոյր վասն յոլով մատեանք Սուրբ Գրոց հաւաքեցան անդէն ըստ պատմելոյ Ասողկայ: Քաջայա՛յտ է թէ անձինքն այնոքիկ չկարէին հասանել ցմեզ, այլ հեղինակութիւնք նոցին այլ զանազան հազուագիւտ մատեանք հոգացեալք ի նոցունց մնային ցարդ յաւիտեանս ժամանակաց ի ձեռս յարգողաց զայնպիսիս, այլ չի՛ք ինչ նշմարանք այնօրինակ թանկագին հնութեանց այժմ անդէն. քանզի որպէս լսեմք, ի ժամանակի անդ կաթուղիկոսութեան Սիմէոնի Երեւանցւոյ՝ այն ինչ յաւուր միում լսեն կրօնաւորք այսր մենաստանի թէ կաթուղիկոսն ունի յայց ելանել յայնոսիկ կողմանս ի մենաստանն իսկ, աճապարեն, փութան մաքրել զմենաստանն վայելուչ դրութեամբ զկնի աւարտելոյ զամենայնն՝ փութան իբրի յետին գործ ի մատենադարան վանացն տեսեալ թէ չի՛ք հնար մաքրելոյ զայն ի փտութեանցն ի մկնակեր ի ցեցակեր խեշերանաց թղթոց մատենիցն յայնմիկ համառօտ միջոցի, զի ջուրք անձրեւաց եւս իջեալ ի ծակտեաց տանեացն միջոց առ միջոց իսպառ փչացուցեալ են զմատեանսն թէ՝ եկեալ կաթուղիկոսն տեսանէ յայնպիսի դրութեան զգրանոցն, ունի անպատուեալ զնոսա պատժել խստապէս, միաբանութեամբ հանդերձ ժողովեալ ի մի զաշխատութիւն մեծ ստանձնեալ ի բախտաւորութիւն ինքեանց յանբախտութիւն ազգի՝ զամենայն ի միասին զոչնչացեալսն զամբողջսն զբովանդակ մատենադարանին զպահեստն հնութեան տան կերակուր ալեաց ծովուն. աւաղ յետին թշուառ տգիտութեանն երանի թէ նոքին իսկ անոպայքն էին լեալ խորասոյզ ի ծով անդր, քան այնպիսի անձնամաշ ճգամբք բազմաժամանակեայ դարուց ժողովեալ պահեստն նախնեաց՝ յորոց միջի անտարակոյս եմք թէ էին այնպիսի մատեանք, որք տակաւին անծանօթ են հասարակութեան ազգի:

Առաջնորդք կամ վանահարք մենաստանիս

524. Մաշտոց սուրբ հայրապետն յամի 874. այլ թէ որչափ ժամանակ եկաց աստէն նախքան զկաթուղիկոսանալն, չէ յայտ:

Ստեփաննոս. որ զկնի կաթուղիկոս՝ իբր յամի 965: Սարգիս. որ զկնի կաթուղիկոս՝ իբր յամի 985:

Սարգիս Բ, այր գիտնական լեզուագէտ, որ թարգմանեաց զինչ ինչ գիրս արար ճառս մեկնութիւնս. էր անդ ի մէջ ԺԱ– րդ դարու, առ որ գրեաց Գրիգոր Մագիստրոս զԹուղթ:

Սարգիս Գ, թերեւս վանահայր, որ գտաւ ի Լոռի ի ժողովն առ Զաքարիա Սպասալարիւ յամի 1205:

Դանիէլ, որ յիշատակի յարձանագրութեանն եղելոյ ի վերայ փորածոյ դրան եկեղեցւոյն Սրբոց Առաքելոց յամի 1557: Կարապետ եպիսկոպոս Սրբոյ Էջմիածնի, զոր Առաքել վարդապետ Դավրիժեցի յիշատակէ (թղթ. 250): Սա թերեւս զկնի աւերանացն շահ Ապասի եկեալ աստ անդրէն նորոգեաց զմենաստանն:

Մխիթար եպիսկոպոս. սա էր յառաջն քահանայ ի Դալիղարտաշ գիւղ Գեղարքունւոյ, զկնի վախճանի ամուսնոյն մտանէ ի Սեւան. եւ ապա ի Փիլիպպոս կաթուղիկոսէ ձեռնադրեալ եպիսկոպոս կարգի վանահայր, յոր պաշտաման առնու զվախճան կենաց յամի 1662 ըստ Զաքարիա Սարկաւագի (հատոր Ա, գլ. 45):

Օնոփրիոս յաւուրս Յակոբ կաթուղիկոսի Ջուղայեցւոյ առ ժամանակ ինչ. զորմէ Զաքարիա Սարկաւագ (Բ գլ. 38):

Բարսեղ վարդապետ, որ վտանգեալ ի սառուցէ ծովակին սուզաւ ի ջուր անդր ընդ իւր եղելովքն, յորոց Բ անձինք եւեթ զերծան յամի 1660 (յԱռաքել վարդապետ Դավրիժեցի, թղթ. 619):

Մխիթար եպիսկոպոս, յորոյ աւուրս նորոգեցան երկու եկեղեցիք վանացս յերից եղբարց անտի Տփխիսեցւոց յամի 1664, ըստ արձանագրութեանցն. վախճանեցաւ ըստ գրելոյ Զաքարիա արքեպիսկոպոսի յամի 1695:

Մարտիրոս եպիսկոպոս Չէրքէզեանց ի Շահրիզ գեղջէ Ծաղկունեաց. յաւուրս սորա եւս նորոգեցաւ տանիք եկեղեցւոյ սրբուհւոյ Աստուածածնի ըստ արձանագրութեանն եղելոյ անդէն՝ յամի 1740:

 

Յովհան վարդապետ ի Նորատուաց գեղջէ Գեղարքունւոյ. յաւուրս սորա յերկրորդ յարձակման լէզկեաց ի Գեղարքունի, ժողովին շրջակայ բնակիչք ծովակիս յայս կղզի իբր յանքոյթ տեղի՝ յորս էին յերեւելեաց անտի մէլիք Սարգիսջանն Ալլահվէրդի իւզբաշին (421) ի 5 յունվարի իբր ամի 1755, այնինչ տեսանեն լէզկիք թափուր զԳեղարքունի լի ժողովրդեամբ զկղզին՝ աճապարեն ընդ սառուցեալ ծովակն ի կղզի անդր. յորում միջոցի սոյն վանահայր վարդապետ կատարէր զսրբազան խորհուրդ պատարագին յայնմ երեկոյի ճրագալուցին յեկեղեցւոջ Սրբոց Առաքելոց. այն ինչ ազդեն սրբազան պատարագչին՝ ասէ ցնոսա. Յաղօթս կացէք պատրաստեցէք զանձինս ի հաղորդութիւն սուրբ խորհրդոյն. ահա նոր հանդէս պատժոյն փարաւոնի, զի այն ինչ սուր ի ձեռին մերձ էին լէզկիք մտանել ի կղզին ի սպանումն ի գերութիւն, ահագնագոչ դղրդմամբ բեկեալ սառին՝ ընկղմեաց զբազմութիւն նոցին ի խորս ջրոյն, որոց սակաւք զերծեալ փախեան ուստի եկինն: Ապա զկնի ամաց ինչ վախճանեցաւ յիշեալդ Յովհան վարդապետ ի դոյն պաշտաման:

Աթանաս վարդապետ Մակուեցի յԱրտազ գաւառէ, որոյ կացեալ ի վանահայրութեանն ամս 5, վախճանեցաւ:

Ազարիա Գանձակեցի եպիսկոպոս յԱղուանից անտի ամիսս ինն: Յաւուրս սորին գայ ի Լիմն անապատէ այսր Գրիգոր վարդապետ ոմն այր ճգնասէր յաւուր միում առեալ ընդ իւր զմի սարկաւագ զերկուս կրօնաւորս մահտեսիս՝ գնայ լաստիւն յաղագս հարկաւոր ինչ գործոյ արտաքոյ ծովակին. զի նորոգ սառիլ սկսանէր ջուր ծովակին՝ կոտորելով զսառն ընթանային դժուարութեամբ: Ապա ծանրացեալ լաստին ի սառուցից անտի՝ ընկղմի յիշեալ վարդապետն մին ի մահտեսեաց միւս երկուքն զերծանին կիսահեղձ:

Եղիազար եպիսկոպոս ի Գանձասարայ՝ յերիս ամս կացեալ վախճանի ի կենաց աստի:

Գրիգոր վարդապետ Գանձակեցի, ամս 8: Սա գնացեալ ի Ղզլար սակս ժողովարարութեան մենաստանին՝ անդ առնու զվախճան կենաց:

Սարգիս վարդապետ յՈսկանապատ գեղջէ Գանձակայ. սա վախճանեցաւ ի մերում ժամանակի:

Յովհաննէս վարդապետ ի գաւառէ Գուգարաց առ կենդանութեամբ նորին Սարգսի: Սա եւս կացեալ ամս ինչ զկնի կառուցանելոյն զնորոգ կացարանսն կրօնաւորաց՝ ետ հրաժեշտ ի վանահայրութենէ գնաց յԵրուսաղէմ յերկրպագութիւն սուրբ տեղեացն. անտի վերադարձեալ ի կարանթին Ալէքսանդրապօլսոյ անդ հիւանդացեալ՝ վախճանի զմահկանացու կեանս յամի 1840, յամսեանն յունիսի:

Մինաս վարդապետ ի Ճաթղռան գեղջէ Կոտայից իբր ամ մի: Յարութիւն եպիսկոպոս Գանձակեցի յԷջմիածին ձեռնադրեալ. յորում պաշտաման կացեալ ամիսս ինչ՝ առաքի ի յաջորդութիւն վիճակին հին Նախիջեւանայ կայ այժմ անդէն:

Յովհաննէս վարդապետ Տփխիսեցի Անտօնեան, որ վարէ այժմ զպաշտօն վանահայրութեանն:

Ապրուստ կենաց կրօնաւորելոցն յայս մենաստան

525. Յառաջ ժամանակաւ յաւուրս իշխանաւորութեան Հայոց ելանէր ապրուստ կենաց ի սնունդ ի զգեստ կրօնաւորաց մենաստանիս ի սեպհական կալուածոց գիւղորէիցն՝ ընծայելոց յիշխանաւորաց անտի հոգեկան նուիրմամբ, զորս յառաջ բերէ հայր Ղուկաս Ինճիճեան ի գրուածոց յՕրբէլեան Ստեփաննոսէ. յայլոց եւս գիւղորէից պատկանելոց մենաստանիս՝ զորս աւանդեն կրօնաւորքն լինել քսան չորս: Եւս յաւուրս Մխիթարայ Բ առաջնորդի վանացս պարգեւեցան ի ջերմեռանդ հայազգեաց բնակչաց Տփխիս քաղաքի հինգ կրպակք՝ յորոց մին ի խոջայ Բեհպուտէ իշխանապետէ Հայոց Վրաստանի հանդերձ միով մեծ զանգակաւ. հետզհետէ ստացան յանուն մենաստանիս ջրաղացք չորք. այգի մի ի Նորք թաղի անդ Երեւանայ կրպակ մի ի գաւառի Գեղարքունւոյ:

Եւ այնինչ լի էր բնակչօք ժողովրդեամբ Գեղարքունի գաւառ, ելանէր հարկաւոր պիտոյքն ի կալուածոց անտի գիւղորէից. ապա զկնի աւարանաց յիշեալ գաւառին տարագրութեան բնակչացն յայլեւայլ հեռաւոր սահմանս օտար իշխանութեանց, մնացին միայն արդիւնքն վերոյգրեալ կրպակաց կամաւոր նուէրքն հայազգեաց բնակչացն Երեւանայ, Արշարունեաց (Սիւրմարի), Գուգարաց (Ղազախու) նուիրմամբ յաղքատին ձեռս միումն ի կրօնաւորաց առաքելոցն ի մենաստանէն յայն սակս. իսկ ի վերջին ժամանակս այնինչ սակաւ առ սակաւ սկսան նորոգիլ գիւղորայք ինչ ի Գեղարքունի, ի Պարսից անտի վերադարձան ի սեպհականութիւն մենաստանին երկու գիւղորայքն եւեթ Ցամաքաբերդ Գոմաձոր, զոր ունին այժմ. ի հոգեւոր իշխանութենէ յատկացան ինչ ինչ գիւղորայք յանուն մենաստանին յաղագս արդեանցն ի հոգեւոր մասին մինչցբացումն լուսաւորչեան Հայոց Սիւնհոդոսի ի կարգաւորումն յատկացեալ վիճակաց. ապա այն գիւղորայք անդրէն հաշուեցան ընդ վիճակաւորելոցն արքեպիսկոպոսութեանն Երեւանայ: Եւ յայնժամ ապա ի կարգի եդաւ այս մենաստան ի հոգեւոր ատենէ վիճակին Երեւանայ ընդ միւս վանորէիցն. տուաւ նմա տումար, զի յիւրաքանչիւր ամի զբնական արդիւնս ի կալուածոց անտի վերոյիշատակելոց ցուցցեն ի տումարի անդ, նոյնպէս զհարկաւոր ծախսն մենաստանին: Եւ այնպէս ի լրութիւն ամին ներկայացուսցէ զայն տումար՝ ում հարկն է, յատեան վիճակին Երեւանայ ի վերազննութիւն. զի թէ մուտք բնական կալուածոցն բաւական լիցի ծախուցն յաւելցի եւս ինչ, յաւելուած մնասցէ ի սեպհականութիւն մենաստանին. իսկ թէ ոչ՝ յայնժամ վասն պակասորդին տնօրինեսցէ այն հոգեւոր ատեան ըստ կանխագոյն յայտարարութեան իւրում առ ծայրագոյն հոգեւոր իշխանութիւնն:

Իսկ վասն եկեղեցական պաշտամանցն վասն բարուց վարուց նոցին կրօնաւորելոցն աստէն, դիցուք առաջի զգրուածս նորին Զաքարիա արքեպիսկոպոսի Տփխիսեցւոյ՝ որ եկաց առ նոսա յամին 1825:

Եկեղեցական պաշտամունքն

526. «Զօր հանապազ ի մէջ գիշերի վաղայարոյց լեալ՝ հնչեցուցանեն զզանգակս երամովին գան ժողովին յեկեղեցւոջ, իբրձայնիւ փողոյ ի հոգեւոր մարտ. սկսանին ասել զմի կանոն Սաղմոս զգիշերային ժամերգութիւնն ըստ պատշաճին, մինչցզքէն գոհանամք: Ապա զերկու կանոն եւս ասեն հանդերձ կանոնագլխով՝ ըստ հասարակ աւանդութեան մեծի Աթոռոյն: Յետ որոց անընդմիջաբար զմնացեալ ժամերգութիւնն արեւագալի երգօքն հանդերձ ի պահոց աւուրս. կատարեալ զայնոսիկ՝ գնան իւրաքանչիւրքն ի սենեակս իւրեանց, ուր զառանձնականն առնեն աղօթս ըստ կամաց: Գումարին յերրորդ ժամուն ասեն զճաշուն երգօք մեծ աղօթիւք պահոց: Ապա գնան ի ճաշել, ուր ընթեռնու ոմն զվարս հարանց սրբոց, որում ունկնդիր լինին լռելեան ճաշակելով զպարգեւսն Աստուծոյ: Եւ զկնի քանի ժամուց անցանելոյ, զերեկոյեանն սկսանին նախ զի նեղութեանն ասելով, զհետեւեալսն: Քանի ինչ րօպէ մնացեալ, զեկեսցեն ասեն, զոր պսակեալ՝ գնան ի սենեակս առանց ինչ ճաշելոյ: Են ոմանք ի նոցանէ, որք իսկ ննջեն են որք ի վերայ այնոցիկ երկար աղօթից ի ժամս ձիգս առանձնականաց պարապին մաղթանաց: Եւ որ մեծն է՝ գրեթէ ի մեծի պահոց զսակաւ ժամս գտանեն ննջելոյ առ աղօթից երկար լինելոյն, յորում են ոմանք, որ զօր ամենայն զութն կանոնն լրացուցանեն ի ծածուկ: Հանդերձեալ ժամարարն նոցին հսկէ զգիշերն ողջոյն պաշտօնէիւք հանդերձելովք ի սպասաւորել սրբոյ պատարագին. իսկ ի տարւոջ տասն գիշեր խմբովին հսկեն: Հինգ աւուրս նաւակատեաց, հնգիք՝ Տեառնընդառաջի, Ծաղկազարդի, Մեծի Ուրբաթու, Նոր Կիւրակէի Հոգւոյ Գալստեան, յորս ամենեքեան գրեթէ ի բերան սաղմոսեն այնպէս զգիշերս զայնոսիկ անքուն անցուցանեն ի պատիւ ի փառս անքուն ակամբ պահպանողին Իսրայէլի Աստուծոյ»:

Վարք բարք նոցին

527. «Կրթութեամբ ունին զբարս հեզս խոնարհս ամենայն հլութեամբ հպատակութեամբ. ո՛չ երբէք լսելի լինի ի նոցին բերանոց բան տգեղ տաղտկացուցիչ լսելեաց պատուականաց, զորս ծանեայ արդարկատարող բանից քրիստոսեան...: Եւ եթէ կարի վշտանան յիրերաց, զայս միայն ասեն՝ թէ քո հայրն օրհնեմ. բայց դու մի՛ զճարտասանականն իմանար զհեգնութիւն, այն զի նոցա բանն է անպատրուակ՝ այոն այո, ոչն՝ ոչ: Ո՛չ բնաւ ննջեն ոխս ի սրտի ունելով՝ ըստ առաքելական պատգամաց, այլ նոյն ժամայն փոքրն, եթէ յանդգնեալ իցէ մեծին անհնազանդութեամբ իւիք, համբուրմամբ ձեռացն ասէ զմեղայն կատարեալ զղջման. յորմէ զթողութիւնն գտանէ առանց նենգութեան: Իսկ վարուք են գոգցես հանգէտ նախնի սրբոց հարց, մաքուր յարատոց ի մարդկային բնութեանց կարելեաց: Հասարակաբար յաւուրն միանգամ ուտեն զկերակուր՝ կազմեալ ի լոբիայէ, յոսպէ յայլ ընդեղինաց. գրեթէ զամն ողջոյն պահեն՝ բացի շաբաթէ ի կիրակէէ, յորս նաւակատեաց կերակրով շատանան: Եւ ի վերայ այսոցիկ ամենայնի, են ոմանք՝ որ զջերմն կերակուր ո՛չ ուտեն, այլ լոկ հացիւ ջրով բաւականանան. են ոմանք որք երբեմն զաւուրս հինգ անսուաղ անցուցանեն, բայց որքան կարելին է գաղտաբար. սակայն ի յայտ ելանէ գործն բարութեան. ո՛չ ապաքէն աստուածային է հրամանն, որ ոչ անցանէ, ոչինչ է ի ծածուկ, որ ո՛չ յայտնեսցէ այլն: Եւ որպէս զմարմնաւորն պահեն պահս հրաժարմամբ ի կերակրոց, ըստ այնմ զհոգեւորն պահեն՝ հրաժարմամբ ի մեղաց ըստ կարի՝ զոր տեսեալ եմ: Ապա ցուցանել յօժարեցայ. ի սաստիկ ձմեռան ո՛չ վառեն զհուր ի սենեակս իւրեանց, այլ աստուածեղէն վառեալ հրով ջերմանան: Եւ են յիրաւի ըստ ամենայնի անկեղծ ի վարս, զի որով օրինակաւ կեան ի մենաստանիս, նովիմբ վարին յաշխարհի: Զգեստ մարմնոց նոցին են խարազն յոյժ մեկին (այսինքն անզարդ)՝ սկսեալ ի վանահօրէն մինչցյետինն միօրինակ, որպէս տեսանէք: Վանահայրն ո՛չ կարէ առանձին վասն իւր տալ եփել ինչ առանց հաճութեան հասարակութեան. ամենայն ինչ հասարակաց է. ո՛չ ոք ի նոցանէ ունի մինչ ցմի դրամ, այլ զոր ինչ ունին՝ պահէ արկեղապահն, որ հաշուիւ զայնոսիկ ծախէ ի պէտս մենաստանիս: Ահա քեզ իսկապէս կրօնաւորութեան ուղիղ սահման պայմանի, որք չեն այլն:

Թիւք կրօնաւորացն

528. Զաքարիա արքեպիսկոպոս դնէ հանդերձ վանահարբն զանձինս քսան մի, յորոց եօթն աբեղայք, եօթն սարկաւագունք, երեք դպիրք չորս մահտեսիք, այսինքն՝ առանց աստիճանի կրօնաւորք:

Այժմ գտանին հանդերձ վանահարբն երեքտասան անձինք. հինգ աբեղայք, մի սարկաւագ, երկու դպիրք հինգ մահտեսիք. թէպէտ աբեղայքն մետասան էին, բայց ամօք ինչ յառաջ ըստ տնօրէնութեան հոգեւոր ատենին Երեւանայ Գ ի նոցանէ փոխադրեցան ի մենաստանն Այրիվանաց (Սուրբ Գեղարդայ), Գ եւս առաքեցան՝ մին, այսինքն Անտօն Տփխիսեցի ի մենաստանն Ագուլեաց, երկրորդն՝ Յովսէփ, ի Գեղարքունի ի նոյն գաւառ յաղագս վիճակային գործակալութեան, երրորդն՝ Թադէոս յԱտրպատականէ՝ յԱրագածոտն գաւառ նոյնպէս յաղագս վիճակային գործակալութեան. գտանին այժմ անդէն վարձաւոր ծառայք վեց. Դ ծառայող լաստին Բ ի պաշտաման հաց կերակուր եփելոյ:

Լաստ մենաստանիս

529. Այս լաստ կազմեալ է յեօթն մեծամեծ գերանաց ի մայր փայտից ամրացեալ ընդ իրեարս դարձեալ փայտեայ ստուար գօտեօք բեւեռակապ է առանց առագաստի. այլ վարեն զայն երկու մեծամեծ թիակօք՝ ի մի թի երկու անձինք. յերկոսին կողմանս ի վերայ լաստին են երկու տախտակամած անշուք վանդակք, յորոց վերայ զծանրոցս զմարդիկ առեալ՝ տարուբերեն ընդ կղզին ընդ ցամաքակողմն. զայս պաշտօն վարէին յառաջագոյն կրօնաւորքն, այլ այժմ վարձաւոր ծառայք. կարի տարժանմամբ վարեն զայս լաստ ի ծովակին յաղագս ծանրութեան անհեթեթ գոլոյ այնր յաղագս բուռն լինելոյ երբեմն ալեաց հողմոյն, մանաւանդ երբ հնչէ արեւելեանն հողմ՝ անուանեալ առ նոսա յանուն Սօթայ. ուստի ի դադարելն ի վարելոյ՝ թէ ի կղզի անդ թէ ի Կեամադուռն կոչեցեալ տեղւոջ, որ է հանդէպ կղզւոյն ի ցամաքի, հաստագոյն շղթայիւք պրկագոյն կապեն ի պրկոցի, զի մի՛ կորզեալ ի բռնութենէ հողմոց վարեսցի տարադէպ: Ունէին կանխաւ զհարկաւոր պարագայս առ ի նիւթ օրինաւոր նաւակի՝ պատրաստեալ զայն ի Տփխիսայ, այլ չգտանելոյ վասն նաւակաշէն հիւսան՝ մնայր այնպէս. զկնի եւս շինեցաւ թէպէտ ի ռուս արհեստաւորի, այլ յաղագս անհմուտ գոլոյ ծառայողացն մնայ այնպէս անգործ. ի գործ դնեն դարձեալ զնոյն լաստ տարժանակիր:

Եւս ի գրուածոց Զաքարիա արքեպիսկոպոսի Տփխիսեցւոյ յաղագս ոմանց հանգուցեալ վարդապետաց միաբանից տեղւոյս

530. «Առ առաջնորդութեամբ Սարգիս վարդապետի (Ոսկանապատեցւոյ) փայլէին աստուածահաճոյ վարուք երեք վարդապետք, որոց անուանքն էին Ռափայէլ, Մխիթար Մակար. նախայիշատակեալ Ռափայէլ վարդապետն ծնեալ էր ի Գանձակ, ի թուականի Հայոց ՌՄԺ (1761), ի 5 նոյեմբերի, որոյ գնացեալ ի մեծ անապատն Տաթեւու կրօնաւորեալ էր անդանօր: Ապա տենչալով հասանել եւս գերազանց կրօնից, եկեալ այսր ՌՄԽԲ (1793), որ ի նմին ամի ձեռնադրեալ աբեղայ, անցուցանէր զկեանս ճշմարիտ անկեղծ կրօնաւորութեամբ, որ էր խոստովանահայր միանգամայն վարժապետ կրօնաւորացն: Ասեն զնմանէ թէ զամենայն աւուրս իւր կենայ հացիւ ջրով շատանայր. թէ՝ ո՛չ վայրկեան ինչ անցուցանէր առանց ծնրադրութեան աղօթից, զի զաւուրն հազար ծունր կրկնէր այնմ, որում կրկնի ծունր յամենայն արարածոց: Երանելին այն փոխեցաւ առ Տէր ՌՄԿԶ (1817), Է (7) հոկտեմբերի, գոլով յիսուն վեց ամաց թաղեցաւ փառաւորապէս ի կողմն հիւսիսոյ եկեղեցւոյ Սուրբ Աստուածածնի, որոյ հռչակեալ անունն սրբութեան քարոզի շուրջ զգաւառաւս այլուր:

Ո՛չ պակաս քան զնա համբաւեալ էր յառաքինական ներգործութիւնս աշակերտ նորին Մխիթար վարդապետն Շամքորցի, նմանօղ ըստ ամենայնի լինելով նմա, որպէս նայն Քրիստոսի, որ հանգեաւ պատուական մահուամբ ՌՄԿԷ (1818), ԻԱ (21) մարտի թաղեցաւ հանդիսութեամբ ի գաւթի եկեղեցւոյ Սուրբ Աստուածածնի:

 

Իսկ Մակար վարդապետն Շամշադինեցի (Շամշոյլտէ) համանմանն Ռափայէլի Մխիթարայ՝ պատահական դառն մահուամբ ել յաշխարհէ, սովին օրինակաւ. ի սոյն ամի (որ է 1825) ի 1 մարտի՝ որ էր կիւրակէն տնտեսի, պատարագեալ էր զՔրիստոս. ի 2 յաւուր երկու շաբաթի մինչ կամեցեալ նորա գնալ յայցելութիւն Պօղոս վարդապետին, արտաքս կան զկղզեակս եղելոյ այն ի վերայ սառին թուլացելոյ մերձ էր ի ցամաք կոյս, բեկեալ սառին հեղձոյց զնա. զորոյ զմարմին որոնեցին այսր անդր թէպէտ կրօնաւորքն կարի հետազօտութեամբ զաւուրս բազումս, բայց ո՛չ գտին: Եւ այնպէս մնաց զամիսս ութն ի յատակ ծովակին. այն զի չեւս էր փթեցուցեալ ջուր զհանդերձս, զոր զգեցեալ ունէր, որ գտաւ սքանչելեօք այսպէս: Երեւեալ երկիցս նորա՝ վարդապետի ումեմն ինքեանց միաբանակցի ի տեսլեան քնոյ, ասացեալ էր, թէ՝ Է՞ր զիս ո՛չ բերեալ թաղէք, զի ես ելեալ եմ առ եկեղեցին, բայց առանց յատկացուցանելոյ, թէ որո՛յ եկեղեցի է այն: Եւ կրօնաւորքն կարծելով զմին յեկեղեցեաց կղզւոյս, մանաւանդ զՍուրբ Աստուածածնին, որ մերձ է առ ծովեզրն. ստիպաւ որոնեցին զժամս բազումս յեզր ծովակին յայսկոյս յայնկոյս, սակայն ո՛չ գտին: Այնինչ տրտմեալ էին կրօնաւորքն մինչյոյժ առ ոչ գտանելոյ զնա, ահա եկն տաճիկ մի պատմեաց կրօնաւորաց արտաքոյ կղզւոյս եղելոց, ընդ որս էի ես (Զաքարիա արքեպիսկոպոս), թէ՝ գտի զմարմին Մակար վարդապետին առ ծովափն հանդէպ եկեղեցւոյ Գանձավանից՝ որ ի գիւղն Պորտակ, ծանեայ զնա ի կտորոյ գօտւոյ նորին: Զայս լուեալ կրօնաւորացն՝ առ խնդութենէն յարտասուս հարեալ՝ ետուն պարգեւս տաճկին առաքեցին ընդ նմա զոմն յինքեանց բերել զմարմին նորա, զոր բերեալ թաղեցին մերձ ի գերեզման Ռափայէլ վարդապետին մեծաւ յուղարկաւորութեամբ ցօղով արտասուաց ի 22 նոյեմբերի 1825»: