Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ԾԱՆՕԹՈՒԹԻՒՆ

 

589. Առ ի շարակարգել մեր զթիւ յաջորդութեան կաթուղիկոսաց Աղուանից ունէաք ի ձեռին զերկուս օրինակս պատմութեանն ի Մովսէսէ Կաղանկատուացւոյ. Ա օրինակն կարի մեծադիր խոշոր գրով գրեալ ի Յօհանավանս, որ մերձ ի Կարբի գիւղաքաղաք, իբր յամի Տեառն 1279, յաւուրս առաջնորդութեան նոյն վանաց Համազասպայ եպիսկոպոսի ըստ ցուցանելոյ յիշատակարանի գրոցն արձանագրութեանց այնր վանաց, որ ի Զաքարիա Սարկաւագէ: Հեղինակն այնր պատմութեան ի վերջին ԻԳ–րդ գլուխն Գ հատորոյ մատենին, որ յաղագս անուանց կաթուղիկոսացն, այսպէս խօսի ի սկզբանն. «Սակս հայրապետական անուան պարտ պատշաճ վարկանելի էր զստոյգն յիշատակի դրոշմել ի գրի, բայց զի յիսկզբանցն յոլովեալ նախաշաւիղ առաջնորդաց գործք ժամանակք անուանք հրկէզ եղեալ յանօրինաց կտակարանք սպասք տեղիք կալոյ նոցա անյայտ մեզ ո՛չ բերեալ ի լուր. այլ զայս փոքր ի շատէ արտայայտեալ բացատրեցաք առ ի գիտութիւն այնոցիկ, որք փոյթ յանձին կալեալ իցեն այսմ խնդրոյ»: Եւ ապա սկսեալ յԵղիշայ աւարտէ ի Մովսէս Դ հաշուէ զթուականս տեւողութեան իշխանութեան նոցա յԱպասայ ցնոյն Մովսէս Դ, ոչ ինչ թիւ կամ ժամանակ նշանակեալ վասն առաջնոցն. ի սկզբան անդ անմիջապէս զկնի Եղիշայ կարգէ զսուրբն Գրիգորիս Պահլաւիկ. ապա զկնի վեց եպիսկոպոսաց յիշէ զմիւս եւս տէր Գրիգոր նախքան զԶաքարիայն. յայսմ վերջին տեղւոջ դասաւորէ Կիրակոս Գանձակեցի զսուրբն Գրիգորիս Պահլաւիկ՝ ոչ ինչ յիշատակելով յառաջագոյն զայլ ոք Գրիգոր անուն: Իսկ Բ օրինակն մանրագիր փոքրադիր առանց թուականի գրչութեան, բայց շարք անուանց կաթուղիկոսացն ըստ առաջնոյն սկսեալ՝ հասանին ցՊետրոս Գ, որ վախճանեցաւ ի թուին ՌՃԻԴ (1675). յորում ժամանակի երեւի լինել գրչութեան մատենին. ի սմա եւս շարակարգութիւն անուան սրբոյն Գրիգորիսի է զկնի Ղազարու նախքան զԶաքարիայն. այլ զկնի այլ գրիչ ան եղծեալ զայն՝ գրեալ է նախքան զՇուփհաղիշոյ եւ է յիրաւունս. զի շարունակ իմաստ պատմութեան Կաղանկատուացւոյն ժամանակք թագաւորացն Աղուանից զնոյն տան ընթերցողին դատել. քանզի բաց յեպիսկոպոսէն, զոր տարաւ ընդ իւր Ուռնայր արքայ յԱղուանս, չի՛ք այլ ուրեք յիշատակութիւն ինչ անուան ուրումն եպիսկոպոսի նախքան զսուրբն Գրիգորիս Պահլաւիկ. այլ թէ Կիրակոս ուստի առեալ զայն այնպէս դասաւորէ՝ չյայտնէ ինչ. բայց զայս եւէթ ասէ զՇուփհաղիշոյէ «Այլ մեք որպէս գտաք եւ եդաք». թողեալ զդասաւորութենէն Պահլաւկին Գրիգորիսի զՇուփհաղիշոյին վիճէ. զի ո՛չ միայն յառաջ է ժամանակաւ սուրբն Գրիգորիս քան զՇուփհաղիշոյ, այլ նաեւ քան զհնգեսին եպիսկոպոսսն զայնոսիկ, զի զկնի եպիսկոպոսին, զոր տարաւ ընդ իւր յԱղուանս արքայն Ուռնայր, ո՛չ անցին աւելի ինչ ամք մինչցգնալն սրբոյն Գրիգորիսի յԱղուանս, զորմէ վկայեն պատմիչք լինել 340, յորում ամի Տրդատ արքայ Հայոց ըստ խնդրանաց հասարակութեան հաւատացելոցն Աղուանից ետ ձեռնադրել զսուրբն Գրիգորիս Պահլաւիկ առաքել անդր յԱղուանս. նոյն իսկ պատմիչն Աղուանից Մովսէս Կաղանկատուացի ի հատորն Ա, ի գլուխն Թ ասէ. «Առնու (Ուռնայր) զվերստին ծնունդն ի սրբոյն Գրիգորէ Հայոց Լուսաւորչէ գա լուսազգեստեալ ի Սուրբ Հոգւոյն՝ առաւել լուսաւորէ զԱղուանս կայ մնայ որդի մշտնջենակալ լուսոյն. վախճանէ զմարդկային կեանս. իսկ զկնի սորա մահուանն խնդրեցաւ յԱղուանից մանուկն Գրիգորիս ի կաթուղիկոսութիւն իւրեանց. զի Ուռնայր արքայն մեր խնդրեաց ի սրբոյն Գրիգորայ նորին սուրբ ձեռնադրութեամբն լինել եպիսկոպոս աշխարհին իւրոյ, որք այսու կանոնիւ կացին աշխարհս Հայոց Աղուանից» այլն: Ըստ այսմ տեսանի ի թուղթն Գիւտայ եպիսկոպոսի, որ առ Վաչէ արքայ Աղուանից. նախքան զայս ո՛չ ուրուք եպիսկոպոսի անուն կամ յիշատակութիւն առնէ պատմիչն, բայց եթէ զսրբոյ Եղիշայ զեպիսկոպոսին այնորիկ, որ ընդ Ուռնայր արքայ. զայլ եպիսկոպոսունս զկնի Գրիգորիսի դասէ՝ որպէս Մխիթար Այրիվանեցի կամ Անեցի ի շարակարգութեան անդ ժամանակագրութեան իւրոյ յիշէ նախ զԵղիշա, զսուրբ Գրիգորիս ապա զՇուփհաղիշոյ զայլսն. այլ թէ Կիրակոս ուստի առնու՝ չի՛ք ինչ յայտնութիւն:

Զայս կնճիռ յարմարութեամբ լուծանէ Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի ի Ջամբռ անուանեալ մատենին ի ճառն որ վասն երկպառակութեանց Աղուանից ապստամբութեան կաթուղիկոսաց նոցին յաթոռոյ Էջմիածնի ի պատճառս ինքնագլուխ լինելոյ նոցա ի կաթողիկոսաց Հայոց ասէ, թէ զկնի վարդապետք նոցին Աղուանից դասաւորեցին այնպէս նախքան զԳրիգորիսն զայնոսիկ եպիսկոպոսունս, որպէս զի ունիցին իրաւունս ձեռնադրութեան կաթուղիկոսի իւրեանց յիւրեանց եպիսկոպոսաց. ապա թէ ոչ՝ շարակարգողն այնր գաւազանի կաթուղիկոսաց պարտ էր ընթանալ ըստ շարակարգութեան Կաղանկատուացւոյն՝ երբ չունէր առաջի զայլ ոք պատմիչ նախքան զնա. չէ՛ ցարդ եւս յայտնեալ. ըստ գրուածոց նորա արդարչի՛ք այլ ոք. զի եթէ գտանէր՝ անհնա՛ր էր թէ ո՛չ յիշատակէր զանուն նորա: Եւ Կիրակոս եւս զայս դասաւորութիւն տեսանելով առանց դատողութեան մտաց պատմութեանն շարակարգէ զՊահլաւիկն զկնի վեց եպիսկոպոսաց: Վասն որոյ մեք հայեցեալ ի միտս գրուածոց Կաղանկատուացւոյն ի թուղթն Գիւտայ եպիսկոպոսի առ Վաչէ արքայ՝ երրորդ դասեցաք զնա յԵղիշայ առաքելոյ, իսկ զՇուփհաղիշոյ թողաք ըստ դասաւորութեան նորին Կիրակոսի՝ թէգտանի ժամանակաւ վերջին քան զԵրեմիա Ա:

 

[ՇԱՐԱԿԱՐԳՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԱՑՆ ԱՂՈՒԱՆԻՑ]

 

590. Շարակարգութիւն կաթուղիկոսացն Աղուանից սկսեալ ի սրբոյն Եղիշայ աշակերտէ Թադէոսի առաքելոյ Հայոց հասուցեալ ցվախճան կաթուղիկոսութեան նոցին՝ այն է ցտէր Սարգիս վերջին՝ հանեալ ի պատմութենէ նոցին Աղուանից Հայոց:

 

ամք Տեառն

տեւող. իշխան.

 

 

Ա. Սուրբն Եղիշայ, որ զկնի նահատակութեան վարդապետին իւրոյ Թադէոսի առաքելոյ չոգաւ յԵրուսաղէմ, ձեռնադրեցաւ անդ յեպիսկոպոս վերադարձաւ յԱղուանս ի քարոզութիւն անդէն կատարեցաւ նահատակութեամբ յամի 79՝ զկնի աշակերտելոյ զբազումս շինելոյ զեկեղեցի ի Գիսն անուանեալ տեղւոջ (163):

Բ. Այր ոմն երանելի եպիսկոպոսական պատուով շնորհեցաւ առաջնորդ Աղուանից՝ այնինչ Ուռնայր արքայ նոցին մկրտեցաւ ի Մեծէն Գրիգորէ Լուսաւորչէ Հայոց. զորմէ Գիւտ եպիսկոպոս Հայոց ի թուղթ իւր առ Վաչագան արքայ Աղուանից, որ ի պատմութեան Մովսէսի Կաղանկատուացւոյ (հատոր Ա, գլ. ԺԱ) Կիրակոս Գանձակեցի:

Գ. Սուրբն Գրիգորիս Պահլաւիկ որդի սրբոյն Վրթանիսի որդւոյ մեծին Գրիգորի Լուսաւորչի, որ զկնի մահուան Մեծին Տրդատայ նահատակեցաւ յԱղուանից անտի՝ կացեալ անդ զամս Բ:

Դ. Սուրբն Շուփհաղիշոյ եկեալ յԵրուսաղէմէ, յորոյ աւուրս եղգիւտ նշխարաց սրբոյն Գրիգորիսի՝ այն է յամի 488. իսկ ըստ Մխիթարայ Այրիվանեցւոյ ի միջոցս 500–530 թուոցն:

Ե. Տէր Մատթէոս Ա:

Զ. Տէր Սահակ Ա:

Է. Տէր Մովսէս Ա: Ը. Տէր Պանտ:

Թ. Տէր Ղազար:

Ժ. Տէր Զաքարիա Ա: ԺԱ. Տէր Դաւիթ Ա:

ԺԲ. Սուրբն Յովհան, որ էր եպիսկոպոս Հոնաց:

ԺԳ. Տէր Երեմիա Ա, յորոյ աւուրս գիրն Աղուանից ի սրբոյն Մեսրովպայ [1]:

ԺԴ. Տէր Ապաս ի գաւառէն Մեծարանց. սա փոխադրեաց զաթոռն հայրապետական ի Չօղա քաղաքէ ի մայրաքաղաքն Պարտաւ յամի 552, ի պատճառս հինիցն թշնամեաց:

ԺԵ. Տէր Վիրոյ. սա ձեռնադրեցաւ յԱբրահամ Ա կաթուղիկոսէ Հայոց. գերեցաւ ի Պարսս եդաւ ի բանտի յերկար ժամանակս՝ մինչցքսան հինգ ամ յաւուրս Խօսրովու Բ արքային Պարսից. որոյ զկնի մահուանն ազատեցաւ եւ եկն յաշխարհ իւր յԱղուանս եւ ազատեաց զբազում գերիս յազգէ Հայոց, Վրաց Աղուանից ի Շաթախազրէ որդւոյ Ջեբուխաքանայ:

ԺԶ. Տէր Տիրանուն, զորմէ Մխիթար Այրիվանեցի ի Ժամանակագրութեանն ի միջոցս Ծ–Կ հայ թուականին. ուր ասէ՝ թէ արար զԼուծմունս Շ դժուարիմաց բանից: ԺԷ. Տէր Զաքարիա Բ, այր սուրբ. սա յերաշխի էառ զմեծ քաղաքն Պարտաւ աղօթիւք իւրովք զերծոյց ի գերութենէ զբազում անձինս. ձեռնադրեաց եպիսկոպոս Սիւնեաց զՎրթանէս անուն ոմն:

ԺԸ. Տէր Յովհան Բ, յեպիսկոպոսութենէ Ամարասայ կոչեցեալ յաթոռն:

ԺԹ. Տէր Ուխտանես. սա ձեռնադրեցաւ ի Կոմիտասայ կաթուղիկոսէ Հայոց. անէծ զնախարարսն Աղուանից վասն ազգաշաղախ ապօրէն ամուսնութեան նոցին՝ պատուհասեալ բարձան ի միջոյ յանցաւորքն ի նոսին: Ի. Տէր Եղիազար յեպիսկոպոսութենէ Շաքուայ. սա եգիտ զխաչն՝ զծածկեալն ի մեծէն Մեսրովպայ ի Գիս գիւղ. ի նոյն կենարար փայտէն մասն առեալ եդ ի ՃԻ դահեկան ոսկւոջ գրեաց՝ Եղիազարայ է. կարգ եդ յօր խաչին տօնել ի Գիս:

ԻԱ. Տէր Ներսէս Ա, յեպիսկոպոսութենէն Գարդմանայ ձեռնտուութեամբ Սպրամ տիկնոջն Աղուանից. որք ի միասին այնինչ կամէին փոփոխել զեկեղեցական կարգսն, աղաղակեաց հասարակութեանն առ Եղիա կաթուղիկոս Հայոց. թէ՝ միտս ունին երկոքեան նոքա առ յոյնս. Աբդլմէլիք ամիրայ հագարացւոց լուեալ զայն՝ արձակէ ի Հայս առ նոյն Եղիա կաթուղիկոս զներքինի մի յիւրոցն հրամայէ գնալ յԱղուանս ընկենուլ զնա յիշխանութենէ ընդ տիկնոջն ուղարկել յարքունի դուռն կապանօք. Ներսէս լուեալ զայն տեսեալ եւս՝ զկնի ութն աւուր մեռանի. իշխանք Աղուանից տան ձեռագրով ցԵղիա կաթուղիկոս Հայոց՝ մի՛ եւս միւսանգամ դնել կաթուղիկոս առանց գիտութեան հրամանի կաթուղիկոսի Հայոց: Սա ինքն Ներսէս կալաւ զաթոռն ի խաղաղութեան զամս ԺԴ ի խռովութեանն Գ կէս: ԻԲ. Տէր Սիմէոն Ա. սա սարկաւագապետ եկեղեցւոյն Աղուանից՝ ընտրեցաւ յիշխանացն ձեռնադրեցաւ յԵղիա կաթուղիկոսէ Հայոց եբարձ զտարաձայնութիւնն ի Ներսէսէ եդ կանոնս եօթն գլխով:

ԻԳ. Տէր Միքայէլ, որ էր յառաջն սարկաւագ ի Շաքու. սա կոչեաց զՍողոմոն զհայր Մաքենոցաց վանացն նովաւ հանդերձ նզովեաց զիշխանս Աղուանից՝ որք զերից ազգաց զծնունդս ամուսնացուցանէին զԹալիլէ առաջնորդ Վրաց՝ որ հրաման տայր այնպիսի ամուսնութեան:

ԻԴ. Տէր Անաստաս: ԻԵ. Տէր Անանիա:

ԻԶ. Տէր Յովսէփ Ա, յեպիսկոպոսութենէ Ամարասայ. ի սորա հինգերորդ ամին լցաւ թուականն Հայոց յՄ [751]:

ԻԷ. Տէր Դաւիթ [2] Բ. սա ազատեաց զկալուած եկեղեցական զսպաս սրբութեանցն. ապա դեղ մահու ի դաւողաց ընկալեալ յանգէտս՝ վախճանի:

ԻԸ. Տէր Դաւիթ Գ, յեպիսկոպոսութենէ Մեծ Կունենից. սա վաճառեաց Այլադենից զդաստակերտսն եւ զՍահմանախաչ կոչեցեալ տեղին:

ԻԹ. Տէր Մատթէոս Բ, յեպիսկոպոսութենէ Կապաղակա. սա եւս թիւնօք ընկալնու զվախճան:

Լ. Տէր Մովսէս Բ:

ԼԱ. Տէր Ահարովն:

ԼԲ. Տէր Սողոմովն Ա:

ԼԳ. Տէր Թէոդորոս յեպիսկոպոսութենէ Գարդմանայ:

ԼԴ. Տէր Սողոմովն Բ:

ԼԵ. Տէր Յօհաննէս Գ. սա փոխադրեաց զկաթուղիկոսարանն ի Պարտաւ քաղաքէ ի Բերդակոր ի տեղի հովանոցաց իւրեանց:

ԼԶ. Տէր Մովսէս Գ:

ԼԷ. Տէր Դաւիթ Դ, յեպիսկոպոսութենէ Կապաղակա. սա օրհնեաց զանօրէն ամուսնութիւն տեառն Շաքուայ ընկալաւ յեղբօրէ ամուսնացելոյն զնախատինս:

ԼԸ. Տէր Յովսէփ Բ, յեպիսկոպոսութենէ Մեծկունենից. ի սորա երրորդ ամին լցաւ թուականն Հայոց յԳՃ [851]:

ԼԹ. Տէր Սամուէլ յեպիսկոպոսութենէ Մեծկունենից. սա անձամբ առեալ զպատիւն՝ լուծաւ ի Գէորգ Բ կաթուղիկոսէ Հայոց. այլ զկնի գնացեալ ի Դուին առ նա՝ անդրէն հաստատեցաւ յաթոռն:

 

Խ. Տէր Յովնան. սա էր դրան եպիսկոպոս Հայոց. մինչ ի գերութեան էր Գէորգ Բ կաթուղիկոս Հայոց՝ գնաց յԱղուանս ձեռնադրեցաւ յաթոռն Աղուանից առանց կամաց նորա. իբրդարձաւ Գէորգ Բ, միջնորդութեամբ իշխանացն Աղուանից՝ ելոյծ զնա ի պատւոյն, այլ միջնորդեալ նոյն իշխանացն՝ հաստատէ զնա անդրէն յաթոռն:

ԽԱ. Տէր Սիմէոն Բ. սա էր դրան եպիսկոպոս Աղուանից առաւել զարդարեաց զսուրբ խաչն սպասուք. եւ գտաւ հանդերձ եպիսկոպոսօք իւրովք ներկայ ի հանդիսի նաւակատեաց եկեղեցւոյն Տաթեւայ՝ որ հիմնարկեցաւ յամի 895, ի Հայոց ՅԽԴ:

ԽԲ. Տէր Դաւիթ Ե, յառաջնորդութենէ Փառիսոսա վանաց:

ԽԳ. Տէր Սահակ Բ, յեպիսկոպոսութենէ Մեծկունենից:

ԽԴ. Տէր Գագիկ Ա, յեպիսկոպոսութենէ Գարդմանայ. ի սորա չորրորդ ամին լցաւ թուականն Հայոց ի ԴՃ վախճանեցաւ ի ՆԷ յամի 958:

ԽԵ. Տէր Յովհաննէս Դ. զսա յիշատակէ Միքայէլ Չամչեան (հատոր Բ, երես 837, 840). ասէ թէ գտաւ յԱնի ի ժողովի անդ որ վասն օծման Աշոտոյ թագաւորի: Եւս անդ յընտրութեանն Վահանայ ի կաթուղիկոսութիւն՝ յամսն 961, 965:

ԽԶ. Տէր Դաւիթ Զ, յեպիսկոպոսութենէ Կապաղակա: ԽԷ. Տէր Դաւիթ Է, ի Խոտակերաց վանացն. սա առնու ձեռնադրութիւն յԱնանիա կաթուղիկոսէ Հայոց:

ԽԸ. Տէր Պետրոս կամ Պենեղաս Ա. յեպիսկոպոսութենէ Գարդմանայ:

ԽԹ. Տէր Մովսէս Դ, յառաջնորդութենէ Փառիսոսա վանաց:

Մինչցաստ շարակարգին ի 23–րդ գլուխն Գ հատորոյ պատմութեանն Աղուանից ի Մովսէսէ Կաղանկատուացւոյ բացի չորիցն՝ ի նախորդէն Պահլաւկին Գրիգորիսի, ի Տիրանունայ, զոր յիշատակէ Մխիթար Այրիվանեցի յԱնանիայէ, զոր Կիրակոս յիշատակէ ի Յովհաննիսէ Դ՝ զոր Չամչեանն յառաջ բերէ:

Ծ. Տէր Մարկոս Ա, այր Աստուծոյ:

ԾԱ. Տէր Յովսէփ Գ. սա ի ՆՂ թուին Հայոց գտաւ ի զօրս Դաւթի՝ որ ընդդէմ Ապուսվարայ. իսկ ըստ Միքայէլի Չամչեան ի ՆՁԵ թուին, եւս կոչեցաւ յԱնի քաղաք ի ժողովն որ վասն Պետրոս Ա կաթուղիկոսի անկմանն Թէոսկորոսի. այլ այս թիւ ՆՁԵ յառաջ բերեալ ի Չամչեանէ երեւի պակաս հինգ ամօք. քանզի արձանագիրն այգւոյ ի մեծ եկեղեցին հին Թալնայ (379) գրի յաւուրս Թէոսկորոսի կաթուղիկոսի դնի թուական արձանագրութեանն ՆՁԹ. գիտեմք ստուգիւ՝ թէ Թէոսկորոս յաթոռոյն յԲ ամի իշխանութեան իւրոյ անդրէն յաջորդեաց Պետրոս Ա. ապաքէն Յովսէփ Գ, կաթուղիկոս Աղուանից գնաց յԱնի ի թուին Հայոց ՆՂ ո՛չ ի ՆՁԵ: Եւ որպէս երեւի նա ինքն Յովսէփ Գ, ընդ երկար եկաց յիշխանութեանն, քանզի ասէ Մխիթար Այրիվանեցի ի միջոցս ՇԼ–ՇԼԴ հայ թուականին. «Կիւրիկէ որդի Դաւթի ետ ձեռնադրել Յովսէփայ Աղուանից կաթուղիկոսի զտէր Բարսեղ. զդրան էրէցն զՍարգիս ետ ձեռնադրել եպիսկոպոս Հաղբատա. յայնմ հետէ եղեւ  աթոռ»:

Բայց Միքայէլ Չամչեան զձեռնադրութիւն Բարսղի դնէ ի Ստեփաննոսէ Ա:

ԾԲ. Տէր Մարկոս Բ:

ԾԳ. Տէր Ստեփաննոս Ա. սա վախճանեցաւ ի ՇԾԲ թուին Հայոց (1103) ըստ Մատթէոսի Ուրհայեցւոյ:

ԾԴ. Տէր Յովհաննէս Ե, եղբայր Ստեփաննոսի Ա, ձեռնադրեցաւ ի Բարսեղ կաթուղիկոսէ Հայոց անդրէն լուծաւ, ի Պատմութեան Չամչեանի (հտր Գ, համար 25): ԾԵ. Տէր Ստեփաննոս Բ. սա վախճանեցաւ ի տիս պատանեկութեան՝ կալեալ զաթոռն ամ մի ամիսս վեց:

Զկնի Ստեփաննոսի Բ ո՛չ ումեք յաջորդեալ՝ անցանէ միջոց պարապոյ ԻԵ ամաց. ապա. ԾԶ. Տէր Գագիկ Բ, անուանեալ Գրիգորիս: Ձեռնադրեցաւ ըստ միջնորդելոյ Աղուանից աշխարհին՝ հրամանաւ Գրիգոր Գ կաթուղիկոսի Հայոց ի Սահակայ եպիսկոպոսէ Կարնոյ ի ՇՁԹ թուին Հայոց յամի 1140: ԾԷ. Տէր Բժգէն. սա եթող զկարգն էած կին:

ԾԸ. Տէր Ներսէս Բ. զսա յիշատակէ յիշատակարանն Պատմութեան Կաղանկատուացւոյ յերկրորդ օրինակի ի հայ թուական ՈԻ, յամի 1171:

ԾԹ. Տէր Ստեփաննոս Գ. սա գտաւ յԲ ժողովն Հռոմկլայի:

Կ. Տէր Յովհաննէս Զ. սա շինեաց եկեղեցի հրաշալի ի գաւառն Միափոր ի վանքն կոչեցեալ Խամշի. իսկ Մխիթար Այրիվանեցի դնէ զսա ի միջոցս հայ թուոցն «ՈԽ–ՈԿ զԽամշի վանս Աղուանից կաթուղիկոսացն աթոռ հաստատեցին»:

ԿԱ. Տէր Ներսէս Գ, այր հեզ մարդասէր, եղբայր Յովհաննու Զ. ձեռնադրեցաւ ի ՈՁԴ Հայոց՝ յամի 1235. սա կոչեցաւ յԷլթինայ խաթունէն Չարմաղանայ գնացեալ ի տես նորա պատուեցաւ ի նմանէ պատուով վերադարձաւ ի տեղի իւր. օրհնեաց օծ զեկեղեցին Գանձասարայ զկառուցեալն ի Ջալալ Դօլ Հասանայ որդւոյ Վախթանկայ որդւոյ մեծին Հասանայ ի թուին Հայոց ՈՁԹ, յամի 1240. որպէս ցուցանէ արձանագրութիւն նոյն եկեղեցւոյն: Զսմանէ վախճանեալ ասէ Վարդան պատմիչ ի ՉԺԱ թուին Հայոց՝ յամի 1262, ցաւով ջրգողութեան:

Մինչեւ ցսոյն Ներսէս Գ շարակարգէ զթիւ կաթուղիկոսացն Կիրակոս պատմիչ Գանձակեցի բացի հինգ անձանց՝ ի Տիրանունայ, ի տէր Անաստասայ, ի տէր Յովհաննիսէ Դ, ի տէր Դաւթայ Զ ի տէր Ներսէսէ Գ: Եւ ապա անտի այսր առեալ յինչ ինչ հատուածական թղթոց գտելոց առ Բաղտասարայ արքեպիսկոպոսի ի յիշատակարանէ մատենից յօրագրութեանց ոմանց կաթուղիկոսաց Հայոց. ստուգեալ զոմանս ի նոցանէ արձանագրութեամբք շիրմաց նոցին եկեղեցեաց աշխարհին այնորիկ՝ շարակարգեսցուք մինչցվախճանն՝ այն է ցտէր Սարգիս Բ:

ԿԲ. Տէր Ստեփաննոս Դ [3]. սա յաջորդէ յաթոռն ի թուին Հայոց ՉԺԱ [1262] վախճանի ի թուին ՉՀԲ, յամի 1323. յիշատակի յարձանագրութիւնսն եկեղեցւոյն գաւթի նորին ի գիւղն Ուրեկայ ի թիւսն հայկական ՉԻԸ [1279], ՉԼԳ [1284]. յիշատակի սա առ Միքայէլի Չամչեան (հտր Գ, համար 284):

ԿԳ, ԿԴ. Տէր Սուքիաս, տէր Պետրոս Բ. Ի ՉՀԲ թուականէն Հայոց մինչցՊԾԵ [1406] թիւն՝ երկու կաթուղիկոսունք յիշատակին նստեալ յաթոռ, որոց անուանք Սուքիաս Պետրոս. իսկ ամք որոշ տեղեկութեամբ իշխանութեան նոցին անյայտ:

ԿԵ. Տէր Կարապետ յաջորդեաց յաթոռն ի ՊԾԵ [1406] թուին. հատուածական թուղթն որ առ Բաղտասար արքեպիսկոպոսն եւ յիշատակարանն Բ, Պատմութեան Կաղանկատուացւոյն հասուցանեն զթիւ տեւողութեան իշխանութեան սորա ցՊՀԳ [1424]. բայց տապանագիրն, որ ի վանս Ճալէթու ի վերայ երից կաթուղիկոսացն, ցուցանէ զվախճան սորին ի ՊԿ [1411] թուին. լրութիւն շինութեան եկեղեցւոյն եւս ի նոյն թիւ ըստ արձանին վանաց:

ԿԶ. Տէր Դաւիթ Ը. սա ո՛չ ուրեք յիշատակի ի գրուածս, այլ տապանագիր սորա ցուցանէ ըստ այսմ. «Այս է հանգիստ Դաւիթ կաթուղիկոսին, ՊԿ թուին (1411)»:

ԿԷ. Տէր Մատթէոս Գ:

ԿԸ. Տէր Աթանաս:

ԿԹ. Տէր Գրիգոր Բ Հանեցի անուանեալ Միքայէլէ Չամչեանց. յորոյ ժամանակս ասէ՝ գրեաց յԱղուանս թուղթ Կիրակոս կաթուղիկոս Վիրապեցի (հտր Գ, համար 488):

Հ. Տէր Յովհաննէս Է, որդի Ջալալին. սա ըստ տապանագրի շիրմին իւրոյ վախճանեալ է ի թուին ՋԺԹ, յամի 1470:

ՀԱ. Տէր Մատթէոս Դ: ՀԲ. Տէր Արիստակէս Ա:

ՀԳ. Տէր Ներսէս Դ. սա հաստատեցաւ յաթոռն իւր ի ՋԻԷ թուին, յամի 1478:

ՀԴ. Տէր Շմաւոն Ա:

ՀԵ. Տէր Թումա Սօկութլուեցի. սա վախճանի ի թուին ՋԽԴ, յամի 1495, որպէս ցուցանէ տապանավէմն սորին անդ ի վանս Ճալէթու:

ՀԶ. Տէր Առաքեալ՝ եւս Սօկութլուեցի. յիշատակի սա ի յիշատակարանի Աւետարանի միոյ եղելոյ ի թուին ՋԻԸ [1479], ՋԾԳ [1504]. իսկ արձանագրութիւն տապանին, որ ի վանս Ճալէթու, հասուցանէ ցՋԿ [1511]:

ՀԷ. Տէր Արիստակէս Բ:

ՀԸ. Տէր Սարգիս Ա Ղշլաղեցի. սա գնեաց գեօղս իւրովք դրամովք յաւել ի կալուածս վանացն Գանձասարու ըստ ցուցանելոյ արձանագրութեանն ի թուին ՋՂԵ, յամի 1546. վախճանեցաւ յամի 1555, ի մեհեկի ԺԹ, յաւուր երկուշաբաթի:

ՀԹ. Տէր Գրիգոր Գ. յիշատակի սա ի յիշատակարանի Յայսմաւուրի միոյ գրելոյ ի թուին ՌԸ. 1559: Իսկ յամի 1573 ուրանայ զհաւատ իւր:

Ձ. Տէր Դաւիթ Թ Արջաձորեցի. զսա ի նոյն ամի կախեալ ի զանգակատանէն եկեղեցւոյն Գանձասարու խեղդամահ առնեն խաչենեցիք:

ՁԱ. Տէր Փիլիպպոս Պումեցի:

ՁԲ. Տէր Յովհաննէս Ը. յիշատակի սա ի ձեռագիր մագաղաթեայ Աւետարանի միոյ յիշատակարանի՝ յերկրորդումն կազմի նորա ի թուին ՌԻԷ [1578]. իսկ բուն գրչութիւն Աւետարանի յամի 1337. իսկ վախճան սորին եղեւ ի թուին ՌԼԵ, 1586: Յիշատակէ զսա Զաքարիա Սարկաւագ Յօհանավանաց (Ա հտր, գլ. ԻԹ):

ՁԳ. Տէր Շմաւոն Բ Քօլատակեցի. սա վախճանի ի թուին ՌԿ յամի 1611:

ՁԴ. Տէր Արիստակէս Գ Քօլատակեցի: ՁԵ. Տէր Մելքիսէթ Արաշեցի:

ՁԶ. Տէր Սիմէոն Գ, հայրենեօք Քօլատակեցի՝ բնակեալ ի Շահմասուր:

ՁԷ. Տէր Յովհաննէս Թ. սա շինեաց զեկեղեցին Գանձակայ՝ Էլիսավէտապօլսոյ:

ՁԸ. Տէր Գրիգոր Դ. սա վախճանեցաւ ի թուին ՌՃԲ, 1653, որպէս ցուցանէ արձանագիր գերեզմանի նորա: Յիշատակի սա ի յիշատակարանի ձեռագիր Շարակնոցի միոյ գրելոյ ի թուին ՌՃԱ [1652]:

ՁԹ. Տէր Պետրոս Գ Խանձկեցի. զսա յիշատակէ արձանագիրն որ ի ճակատ բեմի վանացն Սաղիանու ի թիւն ՌՃԹ (1660) յիշատակարան Մաշտոց գրքոյ միոյ եղելոյ ի թուին ՌՃԺԱ [1662]. յիշատակէ Զաքարիա Սարկաւագ Յօհանավանաց (հտր Բ, գլ. 38), որ վախճանեցաւ ի ՌՃԻԴ թուին, յամի 1675:

Մինչցաստ եւս շարակարգէ յիշատակարանն երկրորդ օրինակի պատմութեան Կաղանկատուացւոյ բաց յութն անձանց՝ յեպիսկոպոսէն որ ընդ Ուռնայր արքայ ի Տիրանունայ ի տէր Անանիայէ, ի տէր Յօնանայ, ի տէր Յովհաննիսէ Դ, ի տէր Դաւթէ Զ, ի տէր Յովհաննիսէ Զ ի տէր Դաւթայ Ը:

Ղ. Տէր Սիմէոն Դ Խոտրաշինեցի՝ կոչի Չարաբերդցի. սա անձամբ առեալ զպատիւն առանց հաւանութեան կաթուղիկոսի Հայոց ժողովեալ զինչս կաթուղիկոսական՝ թողու զաթոռն բնակի ի գեղջ իւրում յենլով յայլազգի իշխանն վախճանի ի թուին ՌՃԾ (1701):

ՂԱ. Տէր Երեմիա Բ Գանձասարցի Ջալալեանց. սա ձեռնադրեալ ի Յակոբայ Ջուղայեցւոյ կաթուղիկոսէ Հայոց՝ տիրէ աթոռոյն. այնպէս հակառակութեամբ վարեն զիշխանութիւն ինքն Սիմէոն Դ, մինչՅակոբ կաթուղիկոս կոչեալ առ ինքն զերկոսեան եւս՝ առնու գիր երդման նզովից ի Սիմէոնէ՝ չլինել միւս անգամ ի խնդիր կաթուղիկոսութեան, ո՛չ ինքեան ո՛չ ազգայնոց նորա. այնպէս յանձնէ զպատիւն ցԵրեմիա: Դարձեալ ի ՌՃԻԶ [1677] թուին հակառակին ընդ իրեարս՝ յորոց տաղտկալի գրութեանց ձանձրացեալ Եղիազարու կաթուղիկոսի Հայոց, տայ բերել զերկոսեան եւս առ ինքն յԷջմիածին խրատուք հաշտեցուցեալ միաւորէ զնոսա՝ վարել զիշխանութիւնն միաբան խորհրդով ըստ գրաւոր կանոնացն տուելոց յիւրմէ. դնէ վճիռ, զի ի շեղել յայնց կանոնաց՝ զրկեսցէ իրաւանց. յետոյ շեղեալ Սիմէոնի՝ զրկի: Իսկ Երեմիա հասեալ ի ՌՃԽԹ [1700] թիւն՝ վախճանի:

ՂԲ. Տէր Եսայի Գանձասարցի՝ Քուլաթաղեցի եւս կոչի. սա նստաւ յաթոռ ի թուին ՌՃԾԱ (1702), առանց գիտութեան կաթուղիկոսի Հայոց. զոր կոչեալ առ ինքն Նահապետ կաթուղիկոս՝ խրատէ եւ անդրէն կոնդակաւ հանդերձ դարձուցանէ յաթոռ իւր: Սա հոգ տարեալ ետ նորոգել զարձանագրութիւնս ինչ ինչ եկեղեցեաց, մենաստանաց եղելոց ի սահմանսն անդ վիճակին իւրոյ ի թուին ՌՃԿԷ (1718) վախճանեցաւ ի թուին ՌՃՀԷ (1728), ըստ ցուցանելոյ տապանագրի նորին. զայս թուական երկու ամաւ պակաս դնէ Սիմէոն կաթուղիկոս Երեւանցի:

ՂԳ. Տէր Ներսէս Ե, յազգականաց Սիմէոնի Գ, օծանի հակառակ Եսայեայ ի ՌՃԾԵ թուին, յամի 1706: Ըստ բողոքելոյ ժողովրդոցն կոչէ զերկոսեան եւս առ ինքն Ջուղայեցի Աղէքսանդր կաթուղիկոս Հայոց ի թուին ՌՃԾԶ քննեալ ի մէջ երկոցունցն գտանէ զՆերսէս պարտաւոր, զոր լուծանէ ի կարգէն արձակէ: Յոչ դադարելն նորա ի յարուցանելոյ զվէճս, վերստին կոնդակաւ բանադրէ զնա նոյն Աղէքսանդր կաթուղիկոս ի յաջորդ ամին. զկնի վախճանի Եսայեայ այնու կապանօք բանադրանացն յանզղջութեան վարէ զիշխանութիւնն կաթուղիկոսական. հուսկ ուրեմն արձակի ի կապանաց անտի ի Ղազար կաթուղիկոսէ Ջահկեցւոյ. կացեալ այլ եւս ամս՝ վախճանեցաւ ի թուին ՌՄԺԲ (1763):

ՂԴ. Տէր Իսրայէլ թոռն եղբօր Ներսէսի Գ. սա ամսօք ինչ յառաջ նախքան զվախճան նորին Ներսէսի օծանի կամակցութեամբ նորին ի կաթուղիկոս ի թուին ՌՄԺԲ [1763]. ամենեւին անլուր եղեալ բանից Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ ոչ գնացեալ յԱթոռ Էջմիածնի ի կոչ նորա առ ի տնօրէնութիւն երկպառակութեան ժողովրդոցն Աղուանից, որ ի պատճառս կաթուղիկոսաց նոցին, լուծանի ի կաթուղիկոսական պատւոյն ի ՌՄԺԴ [1765] թուին կացեալ այնպէս՝ վախճանի:

ՂԵ. Տէր Յովհաննէս Ժ Գանձասարցի. սա եւս կամակցութեամբ միւս բաժնի ժողովրդեանն օծանի կաթուղիկոս առանց հաւանութեան, մանաւանդ ընդդէմ հրատարակեալ կամաց Սիմէոն կաթուղիկոսի Երեւանցւոյ, այլ յապստամբիլ Իսրայէլի յանկանել ի պատւոյն՝ հաստատի ինքն յաթոռ կաթուղիկոսութեան՝ ընկալեալ զկոնդակն ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ աստ ի տաճարի Էջմիածնի ի ՌՄԺԴ [1765] թուին ի 25 դեկտեմբերի. ապա այնպէս կացեալ յիշխանութեան իւրում՝ վախճանի ի թուին ՌՄԼԵ [1786], ըստ տապանագրի շիրմի նորին:

ՂԶ. Տէր Սիմէոն Ե Խոտրաշինեցի՝ եղբայր վերոյիշեալ Իսրայէլի՝ ձեռնադրեցաւ ի կաթուղիկոսութիւն յամի 1794 վախճանեցաւ ի 1810:

ՂԷ. Տէր Սարգիս Բ Գանձասարցի, եղբայր Յովհաննու Ժ, ձեռնտուութեամբ Ջաւատ խանին մէլիք Մէջլումայ հայազգի իշխանին ձեռնադրեցաւ կաթուղիկոս ի Գանձակ՝ յԷլիզավէտպօլ ի թուին ՌՄԽԴ [1795], դեկտեմբերի. ապա զկնի քանի աւուրց գրէ թուղթ առ Ղուկաս կաթուղիկոս Հայոց հանդերձ յայտարարական գրովք ժողովրդեանն սուտ համբաւով թէ Իսրայէլ կաթուղիկոսն վախճանեցաւ վասն այնորիկ ես ձեռնադրեցայ՝ զի մի՛ դարձեալ երկպառակութիւն ծագեսցէ ի մէջ հասարակութեան ժողովրդոց վիճակիս Աղուանից այլն: Կացեալ սորա մինչցամն 1815 իշխանութեամբ կաթուղիկոսութեան, ապա ի նոյն ամի հոգեւոր իշխանութեամբ Աթոռոյ Էջմիածնի ըստ ձեռնտուութեան աշխարհական իշխանութեան օրհնաբանեալ տէրութեանն Ռուսաց վեր առաւ պատիւ կոչումն կաթուղիկոսական տուաւ միեւնոյն անձին փոխան այնր կոչման պատիւն մետրապօլտութեան յարքեպիսկոպոսական պաշտաման. կացեալ այնու վերտառութեամբ՝ վախճանեցաւ յամի 1828: