Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմիածնի

ՈՐԴԻՔ ԵՒ ԹՈՌՈՒՆՔ ԴՈՓԱՅ ԵՒ ՎԱԽՄ ՆՈՑԱ

 

«Դոփ բարեպաշտուհի դուստր Սարգսի իշխանաց իշխանին. սա ունէր ամուսին իւր զբարեպաշտ իշխանն զՂարա Գրիգորն որդի սոցա քաջ յաղթօղ զօրավարն մեծ իշխանն Հասան տէր Ականոյ, Հանդաբերդոյ, Սոթից, Շաղվաքու այլ բազում գաւառաց. քան զամենայն առաւել սիրէր զգեօղն Ծար, հայրենից պարգեւք քաջութեան, որ են գինք արեան տուեալ աշխարհակալացն Հայոց: Սա ունէր զկին Մամքան դուստր Քրդին. որդի սոցա զբարի Գրիգորն ամուսինն իւր Ասփայ դուստր կոմսի Տարսայիճին իշխեցողի կողմանն Սիւնեաց. սա բազում ընչիւք ծախիւք փարթամացոյց զսուրբ ուխտն զԴադի վանս զԽաթրի վանս, զի շինեաց զտաճարսն, որ է դարպասներն այլ բազում արդիւնս արար. միւս որդին տէր Յովհաննէսն, որ շինեաց զսուրբ ուխտն Գետամէջ որդի Գրիգորին Վահրամն, որդի սորա Սարգիսն, զոր բազում արդիւնս արարեալ՝ մի ի բազմացն այս է՝ զգեղեցիկ զանգակնին ի Դատի վանս, ի Խաթրի վանս, ի Գատամէջ, ի գեօղաքաղաքն Ծար է մինչցայսօր: Որդի սորա Հասանն. այս Հասանէս բաժանին Դոփայ ցեղն, որք են այսոքիկ. Շահանշէն Ուլուբէկանց պապ, Աղբուղէն՝ Այտինեցւոց պապ, Ջհանշէն՝ Ջհանշեցւոց պապ. որդի Հասանայ Աղբուղէն որդի սորա Տուրսունն որդի սորա Այտինն ի ժամանակի սորա ի զօրանալ իսմայելացւոցն ի նուազիլ տանս Հայոց, ցիր ցան լինելն իշխանացն Հայոց, յարեան այլազգիքն եւ զմուլքն մեծ իշխանին Հասանայ պէթալմալ արարին. գնաց պարոն Այտինն ի դիւան երեք ամ աշխատեաց բազում ինչ տուեալ ազատեաց ի ձեռաց այլազգեացն զվանորայքս զշինարէնքն, զոր Տէրն ամենայնի տացէ զվարձս վաստակոց իւրոց»:

«Կամաւն ամենակալին Աստուծոյ Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի, այս մեր գիր է իշխանական հրամանի. Ես՝ Տուրսունս, Սէյտիս, Պռօշս, Գրիգորս, Հասանս եղբարքս որդիքս մեր զայս հաստատ սիկիլս տուաք տէր Աւագ եպիսկոպոսին իւր եղբայր Մանուէլ աբեղային, որ մեր հայրենի աթոռն զԴադի վանս, զԽաթրի վանս, զԳետամէջն, որ մեր գերեզմանատուն է ի մեր պապանցն մեզ մնացած, վասն սոցա լաւ միամտութեան համար. զի վանորայքս մարդ չկար՝ որ յառաջն կայր շէն պահէր զեկեղեցիքս լուսաւորէր. յայս պատճառէս երես դրաք զայս սուրբ աթոռնին ի նոքա ապսպարեցաք, զերկու իշխանութիւնն, որ է եպիսկոպոսութիւնն պարոնութիւնն էլ հէնց ի նոսա յանձնեցաք, որպէս առաջին մեծ կաթուղիկոսն մեծ տէր Զաքարիային, տէր Աթանասին տէր Սարգսին էր տուեալ զԴադի վանս, զԽաթրի վանս, զՀաղբաթ իւր վիճակաւն, նոյնպէս այս հոգեւոր տէր Գրիգոր կաթուղիկոսն զայս երեք աթոռս հաստատեաց վիճակաւ շրջաբերական թղթիւ»:

«Կամաւն ամենակալին Աստուծոյ, ես՝ Սէյտիս որդի պարոն Շանշին, թոռն պարոն Հասանայ. ես Գրիգորս, Հասանս, Պէկիս, Ալթունս, որդիք պարոն Վահրամայ, թոռունք պարոն Հասանայ. ես՝ Այտինս, որդի պարոն Տուրսունին, թոռն պարոն Աղբուղին. ես՝ Շանշանս, որդի Հասանայ, թոռն պարոն Ճահանշին, մեք չորս եղբարքս տուաք մեր վանորէիցս Ապահէն, զԽութ, զԽոզենակս իւր չորս սահմանովն, ի Չափարէն հանդէն Ձագունանց Ագարակ գեղովն, Բռնչի աղբիւրովն, Թաղանանց գետովն, Պետրոսապակ, որ մեր պապերն տուեալ են, զՍոխանանց զԾովատեղն, Ջաջոռանց, Չօլբէկանց, զՑրտնոտն, յՇիռմանանց, զԳրիգորաթաղս, զԴատի վանս իւր Քօլատակերովն, զՀերանանց Հակառակաբերդովն, զՆաւի աղբիւրովն, Բերդաքարովն, Կռապաշտուցովն, Ողնովն, Խոզենակուց մեծ այգին՝ Մանանա ձորովն, Ծաղիկանց, Եզնարածանց տուաք Աւագ եպիսկոպոսին, որ մեր ճոճաւոր էր, քանի որ իւր պէտքն է՝ վարէ Աստուծով ազատ է. իսկ թէ այլ մարդ վարէ (հերկէ) տասանորդն առնու տայ վանքին անպատճառ. այս եղմեր ուխտ առաջի Աստուծոյ սուրբ Դադի առաքելոյս: Արդ՝ ո՛վ ոք զկնի մեր այս վախմիաթերս այլայլէ կամ խլէ՝ թէ յորդւոց թոռանց մերոց յազգայնոց իցէ, առաջի Աստուծոյ պարտական սեւերես լինի, ՅԺԸ [318] հայրապետաց նզոված է, Կայենի Յուդայի դասակից. իսկ թէ այլազգեաց կամ թուրքաց իցէ՝ իւր հալալն հարամ լինի իւր փէղամբարէն ապիզար լիցի, ամէն»:

«Աւգնականութեամբն Աստուծոյ ես՝ Մամքան, ամուսին արիականին Հասանայ որդիս մեր տէր Գրիգոր տեարք գոլով տեղւոյս հայրենօք, որ մեր պարոնայքն հաստատեալ էին մեք տուաք ի սուրբ ուխտս զծովատեղն, զՃաճոռանց, զՉօլպէկանց: Ես՝ Գրիգոր, տուի զԾագունանց հողերն զմեր բաժինն իւր չորեցովն որդին իմ ի տէր Սարգիսն. ո՛վ ոք հանէ սուրբ ուխտէս, դատի Աստուծոյ: ՉԺԶ (1267): Եւ միաբանքս սահմանեցին սուրբ Ստեփաննոսի տօնին ժամն, որ լինի մօրն իմ ամուսնոյն իմոյ Ասփին. թէ ոք զժամն խափանէ կամ ընծայն՝ դատի Աստուծոյ: Այլեւ Մոխրապակս մեր բաժինն եւս տուաք ի սուրբ ուխտս, ՉԿԱ (1312) թուին»:

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Սմբատ իշխանս որդի մեծին Լպարտին, միաբանեցայ սուրբ ուխտիս Դադի վանացս առաջնորդութեամբ տէր Աթանէսին գնեցի զԽռանտաշանց այգին Եղեգիս իմ գնած ձիթահանքն այլ արդիւնք ըստ կարի զԿանանչաւոր գեղն այլ, որ հաստատեցի ամէն խարճովն անչար եւ ետու սուրբ կաթուղիկէս: Տէր Աթանասն այլ միաբանքս սահմանեցին մեզ Զատկին յարութեան կիրակի օրն զամէն եկեղեցիքս մեզ ժամ: Արդ՝ ով խլէ զմեր տուածն կամ զժամն խափանէ, ՅԺԸ հայրապետացն նզոված եղիցի. թուին ՉԺԴ (1265)»:

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Վախտանկ որդի Սմբատայ, ծառայ Յիսուսի, ամուսին իմ Նանայ աղախին Քրիստոսի, միաբանեցաք Դատի վանացս տուաք ի հայրենեաց մերոց զՉիչայձորին բերդէն մինչ ի յայգին Խոզենակս, զՄանանայս: Արդ՝ մեծածախ մասամբ խաչ մի մեծաւ յուսով բնակիչքս տէր Գրիգորիս միաբանքս սահմանեցին մեզ Բ [2] օր ժամ զամէն եկեղեցիքս զտօնն Յօհաննու՝ Նանային. տօնն Վարդանանց՝ Վախտանկայ: Արդ՝ ո՛վ ոք զընծայս հայրենիքս հանէ ի սուրբ վանիցս կամ զժամն խափանէ, ՅԺԸ [318] հայրապետաց նզոված է մեր մեղացն տէր է»:

«Կամաւն Աստուծոյ, ես՝ Հասան որդի Վախտանկայ, տէր Հաթերքու Հանդաբերդու, Խաչենաբերդու Հաւքախաղացին կացի յաւագութեան ամս Խ. շատ պատերազմաւ յաղթեցի թշնամեաց իմոց օգնութեամբն Աստուծոյ, եղեն ինձ վեց որդի, զբերդերս եւ զգաւառս ետու նոցա ես եկի ի վանքս մօտ իմ եղբայր պարոնտէր Գրիգորէս եղէ կրօնաւոր բերի զխաչաքարս ի յԱզուայ շատ աշխատութեամբ բազում հնարիւք կանգնեցի սուրբ նշան հոգւոյ իմոյ: Արդ՝ վասն ձեր հոգւոյդ որք ընթեռնոյք՝ զիս յաղօթս յիշեցէք. ՈԼԱ (1182) թուիս»:

«Ես Մամայ թագուհի, ամուսին Հասանայ, դուստր Կուրիկայ թագաւորին, կացաք յաւագութեան ամս Լ [30]. ես այր իմ. թողեալ զհայրենիքս որդւոց մերոց եկաք ի վանքս մօտ տէր Գրիգորիս որդին մեր համանուն նորին, զգեցաք զձմիանձանց. կանգնեցի զխաչս յիշատակ հոգւոյ իմոյ. որք երկրպագէք՝ յաղօթս յիշեցէք. ՈԼԱ [1182] թուիս»:

 

598. Խաթրայ վանուց արձանն է.

«Շնորհիւն Քրիստոսի, ես՝ Ասփէ, դուստր արքայաշուք իշխանին Տարսայիճին, թագազարմ մօրն իմոյ Մինա–Խաթունին՝ նպաստ եղեալ քրիստոսապսակ գլխոյ իմոյ մեծափառ իշխանին Գրիգորի ի շինութեան լուսանուէր սուրբ եկեղեցւոյս՝ կամեցաւ ի ձեռն քահանայապետին մեծի տեառն Յովհաննէսի, զիմ յարդար ընչից կանգնեցի բեմբ սեղան ի զենմանն Քրիստոսի, զի ամենայն կիրակէ շաբաթ տօն ծննդեան Տեառնընդառաջին, Զատկին, Վարդավառին, Աստուածածնին Սուրբ Խաչին ինձ կատարի պատարագ զամէն եկեղեցիքս. որ տուի զմեր խաս հողն բլրի հանդի զնենեկպան. Ա բահի ջուր: Թէ ոք ի մերոց կամ յօտարաց զայս՝ այս եկեղեցւոյս հանէ կամ զպատարագն խափանէ, ի փառաց որդւոյն Աստուծոյ որոշեալ եղիցի»:

«Այս ձախակողմ խորանի սուրբ Պռօկօպիոս է, զմեծ տէր Յովհաննէս շինող եկեղեցւոյս որդին Դօփին՝ եղբայր մեծ իշխանին Հասանայ յաղօթս յիշեցէ՛ք. ձախակողման սուրբ Մինաս, զՄինայ–Խաթուն դուստր մեծ իշխանին Ջալալին ամուսին Տարսայիճին յաղօթս յիշեցէք»:

 

Վանքի տակի գետամիջի խաչի գիրն է.

«Կամաւն Աստուծոյ ես՝ Ասփայ դուստր մեծ իշխանին Տարսայիճին Մինա–Խաթունին ամուսին հսկայազօր իշխանին Գրիգորի՝ որդւոյ մեծ իշխանին Հասանայ քաջի2 տեառն Աղուանից, կապեցի զխաչս, շինեցի զկարմունջս յիշատակ հոգւոց մերոց անցելոց, ներկայի ապագայի»:

 

Ջումի տակի խաչի գիրն է.

«Յորժամ թուականն էր ՈԾ (1201), բարեպաշտ պատրոնիկն Վասակ, թոռն Կիւրիկայ թագաւորին, որդի Հասանայ՝ որդւոյ Սակռայ տեառն Հաթերքոյ, Հանդաբերդոյ, Հաւքախաղացին, եղբայր Վախտանկայ նորին աթոռակալի եբեր զխաչս ո՛չ կարաց կանգնել վասն անպարապութեան, քանզի երթեալ եղեւ ի Գոլաշտեան. առ զնա յանօրինաց օգնութեամբն Աստուծոյ բնակեցոյց անդ զորդին իւր ինքն նահատակեցաւ ի վերայ քրիստոնէից իջեալ լոյս ի վերայ ի տեսութիւն բազմաց. յետոյ ՈԾ (1201) թուին կանգնեցին որդիք նորա Խոյտան Խօչախն4 յիշատակ հոգւոյ նորա զերկարութիւն կենաց իւրեանց. որ երկրպագէք յաղօթս յիշեցէք»:

«Ի թուին ՈՀԴ (1225)5 ես՝ Դօփս, դուստր Սարգսի, քոյր Զաքարէի Իւանի, շինեցի զգաւիթս մատուռս տուի Աւետարան եւ զՅանկաբակուց երկիրն Հակուռինայ զիմ մատաղիս իմ հոգւոյս, Աստուածածնին ժամն Գ օր արարէք. ով խափանէ, չունի թողութիւն յԱստուծոյ»:

 

599. Ըղերձու Կարմիր Աստուածածին եկեղեցւոյ արձանն է.

«Յուսով ամենակալին Աստուծոյ, ես՝ Տարսայիճս իշխանաց իշխան, որդի մեծին Լիպարտին ամուսին իմ Մինայ–Խաթուն՝ դուստր մեծին Ջալալ Դօլին, կողմնակալ յայսմ նահանգի, զոր ետ մեզ Աստուած ի Բարկուշատայ մինչ ի դաշտն Դվնայ, շինեցաք Աստուածածինս ի հալալ արդեանց մերոց ի փրկութիւն հոգւոյ յերկարութիւն կենաց մերոց. տուաք ի պէտս սպասաւորաց Սունակայ տափին հողն, նահատակի հողն, ներքի ծաղկոցն ի Շնհէր, ի Տաթեւայ լուսագին. կատարի ի տարին Ժ ժամ՝ Ե Յայտնութեան, Ե՝ Զատկին վասն ինձ Տարսայիճիս Մինայ–Խաթունին. եթէ ոք ի մերոց կամ յօտարաց խափանեսցէ զսահմանեալս մեր, ՅԺԸ հայրապետաց նզոված է. թուին ՉԻԱ (1272)»:

 

600. Արձանագիրք Ծարայ վանաց.

«Ի Ժամանակին յորում տիրեալ էր ազգն նետողաց բազում աշխարհաց մինչյովկիանոս ծովն Ստամպօլն, ի Պոնտոս մինչցգետն Եփրատէս տիրելով գոռոզաբար ծանր հարկապահանջութեամբ ցաւեցուցանելով զամենեսեան՝ զմեծամեծս եւ զփոքունս ի մահ ի գերութիւն մատնելով. յայսմ ժամանակի դառնութեան, որ էաք մեք տէր Յովհաննէս Դոփեանց տրուպ նուաստ տկար հոգի, հասաւ մեզ հրաման ի նախահարցն մերոց գնալ ի մեր հայրապետացն առաջնոց յաթոռն հռչակելին Հախպատ, այլ դարձ արարեալ ի մեր հայրենական ի բնակ տունս հարազատ աւագ եղբօր Հասանայ քաջ զօրականին հռչակաւոր արիացելոյն, որ որդի իւր Գրիգոր սիրող եկեղեցւոյ քահանայից ամուսինն իւր բարեհամբաւ Ասփայ, դուստր մեծի կոմսի Տարսայիճի իշխեցողի կողմանցն Սիւնեաց. մեր հայեցեալ ի ծորակս, զի հոսէին ջուրք աստի անտի ի միջի նոցա բլրակ մի գեղեցիկ, ես հաճեցայ ընդ սա մտա անապատս սկսայ շինել մատուռն մի. յայսմ խորհրդի եկն Գրիգոր եղբօրորդի մեր իշխան գաւառիս այլ շատ կողմանց իշխեցօղ կամեցաւ շինել զՍուրբ Աստուածածինս ի բարեխօս մեզ ամենայն քրիստոնէից. ես տէր Յովհաննէս արարի սկիզբն շինութեան եկեղեցւոյս ի թուին ՉԾ (1301)»:

 

Դրան խաչի գիրն է.

«Աստուծով ես Սայտի որդի պարոն Շանշին քաջ յաղթող զօրավարին մեծ իշխանաց յազգէն ի թուին ՊՀԹ (1430) տեղեացս տէր պարոն փոքր Սիւնեաց Ականոյ Հաթերքոյ Հանդաբերդոյ ծովակին Գեղամայ մինչ ի Շաղվաքայ՝ կանգնեցաք զխաչս հօր մերոյ Շանշին. որք երկրպագէք յաղօթս յիշեցէք»:

 

601. Մարչի Խոտակերաց վանից խաչի գիրն է.

«Կամաւ կարողին Աստուծոյ ես՝ Էաչի, որդի Հասանայ՝ որդւոյ Պռօշայ՝ որդւոյ մեծին Վասակայ յազգէն Յաղբականց տիրեցի հայրենի երկրիս իմոյ Շապունաց այլ յոլով գաւառաց՝ զօրավիգ օգնական ունելով զՔրիստոս զսուրբ նշանս Խոտակերաց, որով նախնիքն իմ զօրացան. ետու կազմել պահարան սմին անջինջ յիշատակ. որք հանդիպիք սմա զիս զծնողսն իմ զԱմիր Հասան զԹաճերն զհօրեղբայրն իմ զՊապաքն յաղօթս յիշեցէք. այլզամենայն նախնիսն մեր զազգատոհմն: Սուրբ նշան տէրունական, դու Էաչոյ լե՛ր օգնական: Թուին ՉԽԹ (1300)»:

Ի սմին արձանագրութեան յիշատակեալ սուրբ նշանն արծաթեայ պահարանաւ գտանի այժմ աստ ի գանձարանի սրբութեանց աթոռոյ Էջմիածնի ունի զմիեւնոյն օրինակն այսր գրուածոյ (52). տե՛ս Ա հատոր:

 

602. Քաթիշայ վանից արձանագիրն է.

«Յանուն Հօր Որդւոյ Հոգւոյն Սրբոյ ես՝ Սարգիս Վարդան եպիսկոպոս, հիմնարկեցաք զեկեղեցիս ի ՈՂ (1241) թուիս շատ աշխատութեամբ զաւագ խորանն խփեցաւ. եղբայրս իմ տէր Սարգիս ի Քրիստոս փոխեցաւ: Ես՝ տէր Վարդան2 կատարեցի բազում աշխատութեամբ հալալ արդեամբ իմովք ՈՂԷ (1248)3 թուիս, ի դառն ի նեղ ժամանակիս, որ ազգն նետողաց զբազում գաւառս աւերեցին մնաց այլասեռից աթոռ վիճակ սրբոյն Գրիգորիսի, որ է հաստատեալ աջով սուրբ նշանաւն գաւազանաւն սրբով. վիճակեցաւ սահմանով ի յԱղունայ գետոյ մինչ ի Երասխն, մինչ ի աւազն գատուհատի Վակունիս Վաղազնագետոյ, ի Քարատնիս Խոզանագետովն, զԱրիստ իւր գետովն, Հաքարի Հազարագետովն, Քրտագետ իւր գետովն սահմանովն, Դիզակ՝ Բէլուկան իւր գետովն հայրենիքն եկեղեցւոյս տուինք՝ փարախն գոտանոցն, Եկեղեցաձոր իւր սահմանովն. Ա լուծ ու հող ի Տայիս, Ա լուծ ի Դող, ի Գագս, Ա ի Մոխրենիս. ո՛վ որ այս սահմանէս յետ ունէ կաթուղիկոս6 կամ իշխան կամ հայրապետ, երեք սուրբ ժողովոյն նզոված եղիցի՝ յԱստուծոյ ամենայն սրբոց անիծեալ՝ մասն բաժին ընդ Յուդայի առցէ»:

 

603. Գօշայ վանից արձանն է.

«Ի ՈԽ (1191) թուին, զկնի չորս ամաց առնլոյ զԵրուսաղէմ Սալահադինին՝ սկսեալ եկեղեցիս սուրբ ի Նորս Գետիկ եւ կատարի ամս Է [7] ի խանգար Զատկին Յունաց ձեռամբ վարդապետին Մխիթարայ ի հայրութեան Վարդանայ, ձեռնտուութեամբ բարեպաշտ իշխանին Վախտանկայ եւ նորին զուգակցին Արզու-Խաթունին եւ նորին եղբարցն Սմբատայ, Վասակայ եւ խորդն Գրիգորայ եւ նոցին զաւակացն: Լիցի նոցա պատարագ յեկեղեցիս ի տօնի զսուրբ Աստուածածնին Գ (3) աւուրսն. բայց զմէկն Հասանայ հօր Վախտանկայ եւ մէկն մօր նոցին՝ Մամին եւ մէկն հօր Արզու-Խաթունին՝ Քրդին բարեպաշտի անխափան»:

 

Աւագ խորանի գիրն է.

«Յուսով ողորմութեան Աստուծոյ, ես՝ Ճարս, որդի պարոն Ումէկին, թոռն Ճարին, աշխարհաւ Մանծկերտեցի, աշխարհակալութեան Ղարանուին թագաւորութեանս Վրաց Դեմետրի Բագրատունւոյ. իմ հայրն Ումիկ գնեալ էր զԳետիկ ի քառասուն հազար կարմիր տուգատի. ես՝ Ճարս գնեցի զՅովս իւր ամէն սահմանօքն ի դառն ժամանակի, որ հայրենիքն արժան էր ու ոսկին թանկ, ի ԴՌ (4000) կարմիր տուկատ տուի Գետկա Աստուածածնին իմ հոգւոյ տանս յիշատակ անջնջելի՝ իմ ծնողացն Ումիկին Թագուհւոյն, ինձ իմ որդեացն Արղութին իւր եղբարցն, առաջնորդութեամբ Ղասապ վարդապետին. միաբանքս սահմանեցին զաւագ Ե [5] շաբաթ օրն եւ Զատկի օրն զամէն եկեղեցիքս պատարագ, որչափ մեք կենդանի եմք՝ մեր ծնողացն լինի յետ ելիցն մերոց յաշխարհէս՝ մեզ լինի: Արդ, ով

զայս գեղս հանել ջանայ յայս եկեղեցւոյս կամ զիմ յիշատակն խափանէ, ո՛վ ոք իցէ որ լինիցի ի ծննդոցն Ադամայ՝ եղիցի նզովեալ. ՉԼԲ (1283)»:

 

Զանգակատան գիրն է.

«Կամաւն ամենակալին Աստուծոյ, ի թուին ՉԽ (1291) մեք երկու եղբարքս Դասապետ վարդապետ Կարապետ եդաք հիմն ի վերայ եդաք զանգակատուն եկեղեցի յանուն հրեշտակապետացն Գաբրիէլի Միքայէլի սակաւ ընչիւք մերովք քեռոյն մերոյ Իգնատիոսի, արդեամբք բազմօք վերագրեալ պարոնացն դրաք պարիսպ շուրջ եկեղեցւոյս այլ աշխատութիւնս ըստ մերում կարի. Սարգիս վարդապետն զհայր վանիցս միաբանքս հաստատեցին Զատկին Ճրագալուցին պատարագ, որ յեկեղեցին Դասապետ վարդապետին Կարապետին սահմանեցին: Արդ՝ աղաչեմ զամենայն ժառանգաւորսդ յիշման արժանի արարէք զամենայն աշխատեալսն ի սմա. եւս առաւել Զաքէոսն Գրիգորն»:

 

Վարագայ Սուրբ Նշանի արձանն է.

«Ի թուին ՈՁ (1231) ընդ այլ աշխարհս յոլովս հարաւ գաւազան ցասմանն Աստուծոյ. գաւառն Խլաթայ ի ձեռն Խորազմին թագաւորին. ընդ որս մեծահռչակ սուրբ ուխտն Վարագ յիշեցեալ վասն մեղաց մերոց յայսմ ամի: Ես Ղուկաս հայր Վարագայ առեալ զտիեզերահամբաւ սուրբ նշանն՝ զշնորհեալն յԱստուծոյ ի փրկութիւն մարդկան ի ձեռն Պատրոնիկէի սուրբ Հռիփսիմեանց Թօթկայ. վեց ամ շրջեցայ թափառեալ տեղւոյ ի տեղ. ապա ի կամս յառաջատես խնամոց Տեառն հասի ի Նոր Բերդն առ քրիստոսասէր իշխանն Վասակ, աստուածաբնակ Անապատ կոչեցեալ վանքս. ազդումն ինչ լեալ առ իս՝ հաճոյանալ սուրբ նշանիս ի տեղւոջն նկատեցի եւ զգեղեցկաշէն եկեղեցիս արժանի հանգստեան սրբոյս մեծարեալ ի բնաւիցս առի զվանքս ետու զխաչս եկեղեցւոյս Աստուծոյ առաջնորդութեամբ վկայութեամբ տեառն Յովհաննու շինող եկեղեցւոյս առաջի հրեշտակաց մարդկան. հաստատեցաւ ինձ ի տօնի սրբոց առաքելոցն Պետրոսի Պօղոսի, Յակոբայ Յովհաննու զամէն եկեղեցիքս պատարագ: Արդ՝ եթէ ոք հանել ջանայ աստի, կապանս անէծս ժառանգեսցէ ի հոգի ի մարմին անբժշկելի ի սուրբ նշանէս ամենայն սրբոցն Աստուծոյ. որչափ այս եկեղեցիս շէն է, մի՛ ոք իշխեսցէ զխաչս հանել, կամ զիմ յիշատակս խափանել»:

 

Դրան գլխի գիրն է.

«Ի ՈՁԶ (1237) թուին ես՝ Վասակ, որդի Դաւթի՝ որդւոյ Վասակայ, ի տանէ Բագրատունի, ի տոհմէ Դաւթայ մարգարէի, ի փառս Աստուծոյ կատարեցի եկեղեցիս՝ զոր շինեցի ի ձեռն տեառն Յովհաննու ընծայեցի զծաղկափղի իւր կապարովն ի վանքս. հաւանութեամբ եղբարցս հաստատեցաւ պատարագ Յայտնութեան եւ Զատկին յիմ շինեալ մեծ եկեղեցիս, որպէս իմ հօրն իւր շինեալ փոքր եկեղեցին. գրեցաւ կնքեցաւ անուամբն Աստուծոյ, յաւուր յորում Վարագայ հայրն Ղուկաս զսուրբ նշանն ետ եկեղեցւոյս:

Արդ՝ եթէ ոք զմեր տուեալ գեղերս ի մեր եկեղեցւոյս հանել ջանայ մեր յիշատակն խափանել՝ թէ քրիստոնեայ է ի Քրիստոսէ իւր ընտրելոցն է նզոված, եթէ այլազգի է՝ յԱստուծոյ դինէն եւ յառաջնորդաց իւրոց մեր մեղացն պարտական է»:

 

604. Հաղարծնոյ վանից արձանն է.

«Ի թուին ՈԾԵ (1206), ի յաշխարհակալ տէրութեան Զաքարէի Իւանէի, յառաջնորդութեան Ստեփաննոսի, ես՝ Խալաթ որդի Սմբատայ, իմ գեօղն Քանաքեռ, Սկանդարանց հողն գնեցի ի Հաղարծին ետու վասն իմ հոգւոյս վասն երկարութեան կենաց Շահնշահի Աւագին. միաբանքս զԾառզարդարին զերկրորդ գալստեան ժամն ինձ ետուն զամէն եկեղեցիքս. ով զայգին աստից հանէ կամ զժամն խափանէ, մեր մեղացս տէր է»:

 

Դրան արձանն է.

«Կամաւն ամենակալին Աստուծոյ. այս մեր գիր յիշատակի է եւ արձան մշտնջենաւոր որդեաց մեծին Սարգսին, յազգէ Բագրատունեան Իւանէի Զաքարէի. յորժամ նախախնամութիւնն Աստուծոյ եհաս յարարածս ետ տիրել սեփհական ժառանգութեան նախնեացն մերոց, ետ ի ձեռս մեր յառաջ զանառիկ դղեակն զԱնբերդ թագաւորանիստ քաղաքն յԱնի. ապա զամուրն Բջնի, զՄարանդ մինչԳաւզանդ ի Թէվրիզ, Կարնոյ քաղաքէն մինչի Խլաթ, զՇաքի զՇրուան, զԲարտա մինչի Պէլուկան այլ բազումս իւրեանց սահմանօքն, զոր աւելորդ համարեցաք յիշատակել: Այլեւ զանբարկանալին Աստուած սիրեաց զթագ պարծանաց գլխոյ իմոյ զԶաքարիայն կոչեաց առ ինքն, որոյ ձեռն եղարիութիւն: Եւ ես շինեցի մեր հայրենի վանքն Հաղարծինս ժամատուն վիմարդեան կամարակապ ի դրան Սուրբ Գրիգորիս. մին այգի Երեւան ետու վասն յիշատակի եղբօրն իմոյ պարտ են սպասաւորք սորա զաւագ խորանի պատարագն Զաքարէի մատուցանել անխափան. կատարիչք գրոցս օրհնեալ լինին յԱստուծոյ, ամէն»: