Սիւնեաց Օրբէլեանների Բուրթէլեան ճիւղը

ՍԻՒՆԵԱՑ ՕՐԲԷԼԵԱՆՆԵՐԻ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆ ՃԻՒՂԸ

XIV-XV դդ. Պատմական Հայաստանի Սիւնեաց նահանգի մի շարք գաւառների աշխարհիկ ու հոգեւոր իշխանութիւնը կենտրոնացուած էր Օրբէլեան ֆեոդալական գերդաստանի Բուրթէլեան կոչուող ճիւղի պայազատների ձեռքում [1] ։

Շուրջ երկու հարիւրամեակ, սկզբից Սիւնեաց մի շարք գաւառների հզօր տիրակալներ, իսկ այնուհետեւ որպէս նոյն աշխարհի տարբեր մասերում որոշ կալուածքներ ունեցող սակաւազօր աւատատէրեր կամ հոգեւոր առաջնորդներ՝ XIV-XV դդ. սկզբնաղբիւրներում յիշատակւում են Օրբէլեանների Բուրթէլեան ճիւղից սերուած տասնեակ ներկայացուցիչներ։ Առ այսօր, սակայն, այդ տուեալների բաղդատական ուսումնասիրութեամբ դեռեւս չի ստեղծուած ֆեոդալական այդ գերդաստանի ճիւղագրութիւնը՝ ժամանակագրական վստահելի հիմքով։

Առաջին փորձն այս ուղղութեամբ կատարել է հայագիտութեան մեծ երախտաւոր Ղ. Ալիշանը [2] ։ Երկրորդ փորձը, շատ աւելի հարուստ նիւթերի հիման վրայ, ըստ իր հաւաստման, կատարելու էր Գ. Յովսէփեանը, Օրբէլեանների մասին գրելիք իր ուսումնասիրութեան մէջ [3] ։ Նրա անտիպ գործերի շարքում յիշատակուած է նաեւ Օրբէլեան իշխանութեան մասին անաւարտ մի երկ, որի մէջ, թերեւս, տրուած է նաեւ Բուրթէլեան գերդաստանի տոհմագրութիւնը. ցաւօք, այդ ձեռագիր աշխատութիւնը անմատչելի է մեզ։

Ալիշանի «Սիսականում» տպագրուած տոհմածառը, մեզ հետաքրքրող իր մասով, այսպիսի տեսք ունի (տե՛ս յաջորդ էջ)։

XIV- XV դդ. հայերէն ձեռագրաց յիշատակարանների եւ վիմական արձանագրութիւնների վերջին տարիներս կատարուած հրատարակութիւնների մէջ ամբարուած են բազմաթիւ տուեալներ ու ակնարկներ, որոնք հնարաւորութիւն են ընձեռում վերանայելու Ղ. Ալիշանի խիստ թերի տոհմածառը, եւ կազմելու Բուրթէլեան գերդաստանի շատ աւելի ամբողջական ու ստուգապատում ժամանակագրական պատմութիւնը։ Այդ աշխատանքը, անշուշտ, ինքնանպատակ չէ. յիշեալ դարերի հայ քաղաքական մշակութային կեանքի շատ իրողութիւններ առնչւում են Սիւնեաց աշխարհի հետ, եւ շատ անցուդարձերի ժամանակագրութիւնը աղերսուած է սերտօրէն Սիւնեաց այս կամ այն իշխանի ու եպիսկոպոսի աթոռակալութեան տարիներին։ Ըստ այդմ՝ Բուրթէլեան գերդաստանի տոհմածառն ու ժամանակագրական պատմութիւնը, անտարակոյս, իր դոյզն նպաստն է բերելու վերոյիշեալ ժամանակաշրջանի Հայոց պատմութեան ամբողջական ուսումնասիրութեանը։

Ահա այս ակնկալութեամբ մանրակրկիտ քննութիւն կատարելուց յետոյ ստորեւ ի մի ենք բերում մեզ յայտնի բոլոր կարեւոր վկայութիւնները Բուրթէլեան գերդաստանի պայազատների մասին։ Քիչ թէ շատ նշանաւոր անձանց կեանքի դրուագներին նուիրել ենք առանձին ամփոփ հատուածներ, Բուրթէլեանների պատմութիւնը, բնականաբար, սկսելով այդ գերդաստանի հիմնադրի կեանքի համառօտ տարեգրութեամբ։

ԲՈՒՐԹԷԼ ՕՐԲԷԼԵԱՆ

Բուրթէլը Տարսայիճ Օրբէլեանի թոռն է, Էլիկումի որդին, անուանի պատմիչ եւ Սիւնեաց մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբէլեանի եղբօրորդին։

Սիւնիքում ու նրա սահմաններից դուրս Բուրթէլը որպէս Սիւնեաց մեծ իշխան, յիշատակւում է 1306-1344 թուականներին։ Առաջին անգամ նրա անունը գտնում են 1306 թ. Սարգիս գրչի Եղեգիսում շարադրած յիշատակարանում (ԺԴ, 42) [4], իսկ վերջին անգամ՝ Նորատուսի 1344 թ. վիմական մի արձանագրութեան մէջ։

Ժամանակակիցները Բուրթէլին մեծարում են շռայլ տիտղոսներով. «մեծ ամիր» (ԺԴ, 100) «մեծ կոմս եւ կողմնակալ» (ԺԴ, 117), «մեծ քրիստոսազաւր իշխան» (ԺԴ, 167), «մեծ իշխանաց իշխան տանս Սիւնեաց», «յաղթող սպայապետ» (ԺԴ, 182), «Հայոց Մեծաց թագազարմ ժառանկ՝ տէր տանն Սիսակայ՝ մեծիմաստ պարոն» (ԺԴ, 292), «մեծ սպարապետ Հայոց եւ Վրաց՝ թագազարմ իշխան» (ԺԴ, 297), «հիւպատոս եւ սպարապետ Հայոց» (ԺԴ, 328) եւ այլն։ Շռայլօրէն մասնատրուած այս բնոյթի տիտղոսները, իհարկէ, հնարաւորութիւն չեն ընձեռում ճշգրիտ որոշելու այս կամ այն գործչի քաղաքական ու տնտեսական կշիռն իր ապրուած ժամանակաշրջանում։ Սրանք, այնուամենայնիւ, ցուցանիշ են այն իրողութեան, որ մոնղոլական իլղանութեան վերջին տասնամեակներում Սիւնեաց իշխանաց իշխան ամիր Բուրթէլը ազդեցիկ դիրք է գրաւում։ Մի յիշատակարանում ասուած է, որ նա «առաջի աշխարհակալացն մեծարեալ եւ բազում ընծայիւք պատուեալ» էր, եւ որ 1307 թ. իր զօրքերով (Ջեսար Օրբէլեանի հետ միասին) մասնակցել է Խարբանդա խանի դէպի Գիլանի կողմերը ձեռնարկաց մի արշաւանքին, որից «խաղաղութեամբ» տուն է դարձել՝ բայց կորցրել է իր զօրքի մի մասը («բայց զօրացն պակաս մնացին» [5] ։ Այս արշաւանքի մասին ուշագրաւ տուեալներ են գրանցուած «Վրաց ժամանակագրութեան» մէջ։ Անանուն հեղինակը յայտնում է, որ «Երբ բորբոքուեց ճակատամարտը, ոչ Վախթանգ թագաւորը, ոչ էլ նրա բանակը թիկունք չէին դարձնում, այլ տեղի նեղութիւնից այնպէս էին ջարդւում, որ տասից հազիւ երկուսն էր կենդանի մնում։ Մարտ մտան սոմխիթացիք՝ որքան հեծեալներ կային։ Նոյնպէս կոտորուացին... իսկ Վախթանգ թագաւորին ու նրա բոլոր դիդեբոյլներին քաջամարտութեան համար յարգեցին, ապա մեծ շնորհովուղարկեցին երկիր» [6] ։

Իր իշխանութեան տարիներին Բուրթէլը մասնակցել է նաեւ այլ պատերազմների, վաստակելով «քաջի եւ միշտ յաղթողի» համբաւ [7] ։

Ժամանակակից աղբիւրներում տուեալներ կան Բուրթէլի զօրահրամանատարի՝ Շահուռեցի Վահրամ իշխանի որդի Ամատա զօրավարի մասին (մեռել է 1349-ից առաջ), որ տէր էր կարգուած Վայոց ձորում գտնուող Երերան (Հերհեր), Վանք, եւ Քալատակ կոչուող բնակավայրերի (ԺԴ, 376)։ Տեղեկութիւն ունենք նաեւ Բուրթէլի նայիպ (հաւատարմատար) կոչուած ոմն Ալինախ իշխանի մասին, որը յիշատակուած է միջնադարեան ուշագրաւ մի զրոյցի մէջ [8] ։

Մեծարուել է Բուրթէլ իշխանը նաեւ որպէս բարեպաշտ մի անձնաւորութիւն, որ «էր խստակրօն ցայգաջան եւ գիշերաւաստակ ծնրադրող, առաւել քան զմիանձունս քարանձաւաց» [9] ։ Եղեգիսի Նորվանքում կառուցել է է Բուրթէլաշէն կոչուող հոյակապ եկեղեցին՝ հայ միջնադարեան ճարտարապետութեան գոհարներից մէկը, գրել է տուել ու շքեղ զարդարել ձեռագրեր [10] ։

Գլաձորեան համալսարանի րաբունապետ Եսայի Նչեցին, 1323 թ. գրած մի յիշատակարանում, մեծարում է Բուրթէլին ու նրա որդիներին եւ յայտնում, որ նրանց առատաբաշխութեամբ՝ «յոլով շինութիւն եւ խաղաղութիւն գործեցաւ մեզ եւ ամենայն եկեղեցեաց Քրիստոսի», եւ որ՝ «ի հասարակախնամ բարեաց սոցա ընդ ամենեսեան եւ մեք՝ մեր աշակերտաւք՝ բազում եւ անթիւ գութս գտաք ի սոցանէ» (ԺԴ, 182-183)։

1306-1315 թթ. Եղեգիսում շարադրուած յիշատակարաններում Բուրթէլի կողքին, որպէս տեղի տէր. յիշատակւում է նրա եղբայր Բուղտա (կամ Պուղտա) իշխանը, որը, սակայն, երիտասարդական հասակում՝ «յետ յոլով քաջ մրցմանց տիգախոցեալ զանթառամն ընկալաւ պսակ», այսինքն՝ սպանուեց (1318 թ. )։

Բուրթէլի մահուան ստոյգ թուականը չգիտենք. վերջին անգամ, որպէս ապրող անձնաւորութիւն, յիշուած է 1344 թ., մեռած էր արդէն 1348-ին։ Այդ թուականին շարադրուած մի յիշատակարանու ասուած է. «Փոխեցելոյն առ Քրիստոս յոյսն ամենեցուն պարոն Բիրթելին» (ԺԴ, 369)։

Բուրթէլի կինն է Վախախ իշխանուհին, որ հաւանաբար Ծարի Դոփեան կոչուող գերդաստանից է սերում։ Բուրթէլ եւ Վախախ ամուսիններից ծնուած զաւակներն են՝ Բեշքէնը, Իւանէն ու Սամէղը, որոնք միատեղ յիշատակուած են 1344 թ. Նորատուսում գտնուող վիմական մի արձանագրութեան մէջ [11] ։

Սամէղը (իմա՛ Սամուէլ)՝ եղբայրներից կրտսերն է, մեռած լինելով պատանի հասակու՝ չի յիշատակուած այլ աղբիւրներում, իսկ Բեշքէնի եւ Իւանէի մասին կան բաւարար տեղեկութիւններ։

ԲԵՇՔԷՆ ՈՐԴԻ ԲՈՒՐԹԷԼԻ

Անտարակոյս՝ Բուրթէլի աւագ որդին է. յիշատակագիրները ամէնուրեք, նախ սրա անունն են տալիս եւ նոր միայն Իւանէի։ Առաջին անգամ յիշատակուած է Արփա գիւղի եկեղեցու արձանագրութեան մէջ (1322 թ. ) եւ ապա՝ Եսայի Նչեցու կողմից՝ 1323 թ. (տե՛ս վերը)։

1337 թ. Բեշքէնը գտնւում էր իլղանութեան կենտրոններում՝ Թաւրիզում եւ Սուլթանիայում՝ զինուորական ծառայութեան մէջ։ Այս քաղաքներում Բեշքէնի պատուէրով նշանաւոր գրիչ Աւագն ընդօրինակեց փառայեղ մի Աւետարան, որ նա վաղամեռիկ իր տիկնոջ՝ Փաշայի յիշատակին նուիրեց Տաթեւի վանքին (ԺԴ, 232)։ Ձեռագրի յիշատակարանում Աւագը Բեշքէնին կոչում է «մեր տէրն ըստ մարմնոյ» եւ մեծարում նրան՝ «Հայոց Մեծաց թագազարմ ժառանգ, տէր տանն Սիսակայ, մեծիմաստ պարոնաց պարոն» տիտղոսներով։ Այստեղ յիշատակւում է նաեւ Բեշքէնի մանկահասակ որդի Էլիկումը։

Ուշագրաւ են Բեշքէնի եւ Իւանէի մասին Սարգիս մետրոպոլիտի շարադրուած տողերը՝ 1337 թ. յիշատակարանում. այստեղ ասուած է, որ սրանք ամէն բանով նման են իրենց բարեպաշտ հօրը՝ Բուրթէլ իշխանին՝ «Խոհականութեամբ եւ մատակարարութեամբքն զաշխարհս եւ զզօրս, նաեւ յառաջադէմ յարքունիս եւ մեծախառ, զի մեծարանս արար տէր երեսաց սոցա» [12] ։

Վերջին անգամ Բեշքէնը յիշատակուած է 1347 թ. ՝ որպէս «քաջ զաւրավար Հայոց, աստուածասէր եւ բարէպարշտ իշխանաց իշխան» (ԺԴ, 375)։ Երբ է կնքել իր մահկանացուն՝ չգիտենք։

Բեշքէնի որդի Էլիկումի մասին տուեալները խիստ աղքատիկ են։ 1337 թ. Աւագ գրիչը յիշատակում է նրան, որպէս «նորաբոյս ոսկեբողբոջ աստուածատուր հարազատ ծիրանածին եւ բարեպաշտ զաւակ» (ԺԴ, 292), որը որբ էր մնացել մօրից եւ դաստիարակւում էր, հաւանաբար, իր պապ Բուրթէլի եւ տատ Վախախի խնամածութեամբ։

Երբ օրբէլեանների սպարապետ Ամատա Շահուռեցին վախճանուեծ երիտասարդ հասակում, թողնելով միայն մի դուստր՝ Նաթիլ անունով, Բուրթէլն ու Վախախը Շահուռեցի իշխանների տիրոյթների ժառանգ այդ դեռատի օրիորդին ամուսնացրին Բեշքէնի որդի Էլիկումի հետ, որ 1349 թ. յիշատակարանում (ուր խօսւում է այդ ամուսնութեան մասին) կոչուած է Կուկա («զորդի Բեշքէնայ՝ զԿուկայն»)։ Գիտենք արդէն, որ Բեշքէնն ունէր միայն մէկ որդի, ուստի դժուար չէ եզրակացնել, որ Կուկա անունը Էլիկում անուան փաղաքշական ձեւն է։

Արդ, այս ամուսնութեամբ Բեշքէնի որդի Էլիկումը ժառանգեց Ամատա Շահուռեցու (Նաթիլի հանգուցեալ հօր) կալուածքները եւ իր պարի կողմից կարգուեց «տէր հայրենեաց Վահրամայ որդոյ Շահուռեցոյն՝ Երերան եւ Վանացն եւ Քալատակին եւ այլ հայրենեացն ամենայնի» (ԺԴ, 376)։ Այս դէպքերը կատարուել են 1344-1348 թթ. առաջ, երբ դեռ ողջ էին Բուրթէլն ու Վախախը։

Ինչքան են ապրել ու տիրել իրենց կալուածքներին Էլիկումը (Կուկան) եւ Նաթիլը, չգիտենք։ Նրանց մասին որեւէ այլ տուեալներ չեն հաղորդում ժամանակակից աղբիւրները։ Ըստ այդմ կարծում ենք, որ շատ կարճատեւ է եղել նրանց կեանքը, եւ հեռացել են աշխարհից՝ անյիշատակ։

ԻՒԱՆԷ ՈՐԴԻ ԲՈՒՐԹԷԼԻ

Բուրթէլի երկրորդ որդու՝ Իւանէի անունը սկզբնաղբիւրներում տառադարձուած ենք գտնում տարբեր ձեւերով՝ Իւան (ԺԴ, 303), Իւանէ (բազմիցս), Իւանէ («Սիսական», 96), Իւանիկ (ԺԵ, II, 317, «Սիսական», 47), Ինանիկ (ԺԵ, I, 87, 656, «Սիսական 96»), Նանիկ (ԺԴ, 567)։ Բարեբախտաբար, գրեթէ ամէնուրեք, նա յիշատակուած է կամ հօր ու աւագ եղբօր հետ միասին, կամ իր որդիների ու թոռների առնչութեամբ, ուստի դիւրութեամբ որոշւում է, որ տարբեր ձեւերով գրի առնուած այդ անուան տակ ժամանակակիցները նկատի են ունեցել նոյն անձնաւորութեանը՝ Բուրթէլ իշխանի Իւանէ որդուն։

XIV դ. առաջին տասնամեակներին, սակայն Սիւնիքում ապրել է նաեւ մի այլ Իւանէ իշխան՝ տէր Որոտան գաւառի։ Եւ ահա մինչեւ Իւանէ Բուրթէլեանի կենսագրականին անցնելը անհրաժեշտ է տարբերակել համանուն իշխաններին [13] ։

Նախ, անդրադառնանք Որոտանի տէր Իւանէին։

Այս անձնաւորութեան եւ նրա գերդաստանի մասին ամենաուշագրաւ տուեալներ գրանցուած են 1337 թ. ընդօրինակուած մի Սաղմոսարանի յիշատակարանում, որ ստացել է հէնց այս Իւանէի եղբայր՝ Սիւնեաց մետրոպոլիտ Սարգիս եպիսկոպոսը՝ «յիշատակ անջինջ իւր եւ ծնողաց իւրոց՝ հօր իւրոյ Հասանայ, որ էր յազգէ եւ յազնէ մեծափառ իշխանաց տանս Սիւնեաց, եւ մօր իւրոյ տիկին Վախախին, եւ եղբօրն իւրում՝ պայազատի եւ քաջագօտի գամրի Իւանէի, որ էր ամիրա եւ պետ երկրին Որոտան, եւ եղբօրորդւոյ իւրոյ՝ կորովամիտ սրբազան նորընծա քահանայի Յովհաննիսի... նայ եւ եղբարց սորին հարազատաց եւ հսկայազօրու հաստաբազուկ մանկտուոցն՝ Հասանայ եւ Զաքարէի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց» [14] ։

Այս արժէքաւոր տուեալները հաւաստւում եւ լրացւում են Իւանէ իշխանի դուստր եւ Օրբէլեանների սպարապետ Ամատա Շահուռեցու տիկին՝ Թուղթանի իշխանուհու յիշատակարանով, որ շարադրուած է 1349 թ. ։ Այնտեղ ասուած է. «Արդ, ես՝ անարժան Թուխթանի, դուստր Իւանէ Որոտան իշխեցողի, քոյր քաջ քարտուղարի եւ երջանիկ րաբունապետի Յովաննէս վարդապետի, հարսն մեծ Շահուռեցեանց, կենակից հզաւր եւ մեծ իշխանին Ամատին շինեցի յԵրերան ժամատունս... յիշատակ ինձ, եւ առն իմում Ամատին... եւ զաւակին իմ նաթիլին, եւ հաւր իմ Իւանէ, եւ մաւր իմ Տիկնանց-Տիկնայ, հարազատ եղբարց իմոց Հասանայ եւ Զաքարէի, եւ ամենայն արեան մերձաւորաց» (ԺԴ, 375)։

Որոտան գաւառի հին աւատատերերի այս գերդաստանի մասին աւելի աղքատիկ տուեալներ կան նաեւ ձեռագրաց այլ յիշատակարանների մէջ, գրանցուած մեծանուն գիտնական ու մանկավարժ Յովհան Որոտնեցու կապակցութեամբ, որը ըստ վերոյիշեալ աղբիւրների եւ բազմաթիւ այլ վկայութիւնների, որդին էր «քաջի Իւանէի՝ Որոտան իշխեցողի» (տե՛ս օրինակ, ԺԴ, 497, 520)։

Թովմա Մեծոփեցին եւս յայտնում է, որ Յովհան Որոտնեցին ծննդեամբ էր «ի գաւառէն Որոտնոյ, ի գեղջէն Վաղանդնայ՝ որդի մեծի իշխանին Իւանի, որ էր ի զարմէ առաջին իշխանացն Սիւնեաց, յորմէ Վասակն էր» [15] ։

Այս գերդաստանի տոհմագրութիւնը ըստ վերոյիշեալ տուեալների՝ հնագոյն դարերից է գալիս, նրանք սերուած են համարւում Սիւնիքի հին ու բնիկ իշխաններից։ Սակայն, ցաւոք, յանուանէ յիշատակւում են միայն Հասանը (կինն է՝ Վախախ), նրա որդիները՝ Սարգիս եպիսկոպոսն ու Իւանէ Իշխանը (կինն է՝ Տիկնանց-Տիկին), եւ թոռները (Իւանէի զաւակները)՝ Յովհան Որոտնեցին, Հասանը, Զաքարէն եւ Թուղթանին, եւ այս վերջինի դուստրը՝ Նաթիլ իշխանուհին։

Հասան իշխանը, հայրը լինելով Սարգիս մետրապոլիտի (որ արդէն 1326 թ. յիշուած է որպէս Վաղադնի վանահայր) ապրած պէտք է լինի XIII դ. երկրորդ յիսնամեակում։ Այդ ժամանակաշրջանից յայտնի են Հասան անունը կրող շուրջ երկու տասնեակ գործիչներ [16], որոնցից մէկը՝ Դլենեանց կոչուող Հասանը՝ ըստ երեւոյթին նոյնացուելու է սրա հետ։

Ստ. Օրբէլեան պատմիչը յայտնում է, որ Դլէն իշխանի սերնդից Հասան իշխանը, իր երկու եղբայրների հետ միասին, «եկեղեցի եւ բազում միաբանութիւն» է ունեցել Տաթեւում, սակայն XIII դ. վերջին՝ «յաւերմանէ գաւառին իւրեանց եւ ի դառն եւ վերջինաղքատութենէ», ստիպուած է եղել Ստ. Օրբէլեանին վաճառելու իրենց գերդաստանին պատկանող մի սուրբ մասունք, ստանալով, 500 դահեկան եւ «այլ բազում պարգեւս ձիոց եւ եզանց եւ հանդերձից» [17] ։

Ահա Դլենեան այս Հասանի որդին է եղել, հաւանաբար, մեզ հետաքրքրող Իւանէ Որոտնեցի իշխանը։ Իւանէի եղբայր Սարգիս մետրոպոլտի 1337 թ. յիշատակարանում ասուած է, որ նա «էր ամիրա եւ պետ երկրին Որոտան»։ Ուստի մեռած էր արդէն այդ թուականից տարիներ առաջ, մինչդեռ Բուրթէլի որդի Իւանէ իշխանը առաջին անգամ յիշատակուած է Արփա գիղի եկեղեցու մի արձանագրութեան մէջ՝ 1322 թ. որպէս «նորաբողբոջ» երիտասարդ։ Յետագայ տարիների (1323, 1333, 1334, 1337, 1338, 1348, 1349) բազմաթիւ յիշատակարաններում, Սիւնեաց իշխանների թուարկման ժամանակ, տրւում է նաեւ այս Իւանէ անունը՝ նրա աւագ եղբայր Բեշքէնից յետոյ։ Վերջին անգամ, որպէս կենդանի արձանագրութիւն, Իւանէն յիշատակուած է1377 թ., երբ, մի ժամանակագրի վկայութեամբ, «իշխանութիւնս Հայոց էր նուազեալ, եւ միայն մնացեալ Իւանի, որ կոչի Իւանիկ, որդի մեծին Բուրթէլին, ի մէջ այլասեռից՝ բազում հարկապահանջութեամբ» [18] ։

Իւանէ Բուրթէլեանը ունեցել է 4 արու զաւակ՝ Ստեփանոս-Սուլթանշահ, Սմբատ, Բուրթէլ եւ Գորգուն։ Արդ, առանձին-առանձին ծանօթանանք Իւանէի այս որդիներին։

ՍՈՒԼԹԱՆՇԱՀ-ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՈՐԴԻ ԻՒԱՆԷ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Մաշտոցեան Մատենադարանի № 9450 Աւետարանի վերջում կան այդ ձեռագրի յետագայ օտարումների մասին մի քանի յիշատակագրութիւններ։

Մեզ համար յատուկ հետաքրքրութիւն են ներկայացնում 374ա եւ 373բ էջերի գրանցումները։ Դրանցից առաջինում ոմն «Գրիգոր նուաստ եւ անարժան քահանայ» ասուս է, որ իր հալալ արդիւնքով 1366 թ. գնել է այդ Աւետարանը՝ «յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց եւ եղբարց»։ 373բ էջի յիշատակագրութեան առաջին տողը («Կամաւ կարող հզաւրին Աստուծոյ») գրուած է վերոյիշեալ յիշատակարանի ձեռագրով, իսկ շարունակութիւնը գրել է ոմն տէր Ստեփանոս-Սուլթանշահ՝ այսպէս. «Ես տէր Ստեփաննոս մականուն Սուլթանշահ, թոռն Բուրթէլին որդի Նանկի[ն ե]ղբաւրն [Բ]շքինի պարոնի՝ ի Քրիստոս է հանգուցել։ Մեք վկայ եմք այս սուրբ Աւետարանիս Վահրամայ եւ իւր եղբայ’ ///, իւրեանց հալալ արդեմք գնեցին զայս սուրբ Աւետարանս, Աստուած շնորհաւոր առնէ, ամէն, ամէն»։Ստացող Վահրամի եւ նրա եղբօր եղծուած անունները գրուած են ջնջուած այլ բառերի վրայ, իսկ ջնջուել են, հաւանաբար, վերոյիշեալ Գրիգոր քահանայի ու նրա եղբօր անունները [19] ։ Ըստ այդմ Ստեփանոս-Սուլթանշահի յիշատակագրութիւնը գրանցուած պէտք է լինի նոյն թուականին, ինչ Գրիգոր քահանայինը, այսինքն՝ 1366 թ. ։ Այս յիշատակագրութեան համաձայն Բուրթէլի որդի, Բեշքէնի եղբայր Նանիկ-Իւանէն ունեցել է Ստեփանոս-Սուլթանշահ անունով մի որդի, որ եղել է եպիսկոպոս (սրա մասին աւելի հանգամանալից խօսք կլինի Սիւնեաց եպիսկոպոսներին նուիրուած բաժնում)։

ՍՄԲԱՏ ԵՒ ԲՈՒՐԹԷԼ՝ ՈՐԴԻՔ ԻՒԱՆԷ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Սմբատի մասին առաջին տեղեկութիւնը գտնում ենք Յովհան Որոտնեցու աշակերտ Յակոբ գրչի 1386 թ. շարադրուած բովանդակալից յիշատակարանում։ Խօսելով 1-2 տարի առաջ տեղի ունեցած քաղաքական անցուդարձի մասին՝ նա գրում է, որ «զմեղքն իմ ծովացեալ եհան զգունդս անօրինաց ի վերայ քրիստոնէից, մանաւանդ ի վերայ տանն Բուրդէլի։ Որ եկին եւ առին զբերդն Որոտան, եւ հայրենազուրկ արարին զպարոն Սմբատն, որդի Նանիկին» (ԺԴ, 560)։ Այստեղ յիշատակուած «անօրէնները», հաւանաբար, Ոսկեայ-Հորդայի ղան Թողթամիշի զօրքերն են, որ 1385-ին մեծ աւերածութիւններ գործեցին նաեւ Սիւնիքում։ 1400-1403 թթ. Սմբատ եւ Բուրթէլ եղբայրները Տաթեւում շարադրուած մի յիշատակարանում կոչուած են տեղի իշխաններ (ԺԴ, 632, ԺԵ, 1, 4, 35)։ Հաւանաբար 1403 (կամ յաջորդ) թուականին Լանկթամուրի Թոռ Միրզա-Օմարը, որ կուսակալ էր կարգուած Իրանի եւ Անդրկովկասի վրայ, Սմբատ եւ Բուրթէլ իշխաններին «դարձոյց բռնութեամբ ի յանհաւատութիւն» (այսինքն՝ դարձրեց մահմեդական) եւ, իրենց ընտանիքներով, ուղարկեց Սամարղանդ։ Շատ չի տեւում, սակայն, սամարղանդեան գերութիւնը, շուտով նրանք վերադառնում են Սիւնիք [20] եւ կրկին դառնում քրիստոնէական հաւատքի։ 1406 թ. նրանք նորից սկսում են յիշատակուել Տաթեւում գրուած ձեռագրերում (ԺԵ, I, 74)։

Բուրթէլ իշխանն իր եկու մանկահասակ որդիների հետ, ինչպէս եւ Սմբատի մի որդին (բոլորն էլ՝ անանուն) զոհ են գնում 1407 թ. մեծ հունձ կատարած համաճարակին. «Այսօր եղբայր Սմբատին պարոն Բուրթէլ՝ հանդերձ որդւովք իւրովք հանգեաւ ի Քրիստոս, եւ որդի Սմբատին, եւ այլքս անթուելիք են», - գրել է Թ. Մեծոփեցին իր ընդարձակ յիշատակարններից մէկում (ԺԵ, I, 80, հմմհ. նաեւ ԺԵ, I, 75)։1407 թ. Սմբատ իշխանն իր հեծելագնդով մասնակցում է Ջելաիրեան Ահմադ Ղանի եւ Կարա—Իւսուֆի դաշնակցած ուժերի մղած կռիւներին՝ թամուրեանների դէմ։ Յիշատակարանը, որի մէջ տուեալներ են եղել այդ մասին, պահպանուել է խիստ քայքայուած վիճակում, ուստի շատ բան մութ է մնում։ Պարզ է, սակայն, որ Սմբատի զօրագունդը մեծ կորուստներ է ունեցել (ԺԵ, I, 82)։

Երբ Կարա-Իւսուֆը զբաղուած էր Աղ-Կոյունլուների դէմ պատերազմելով, Սուլթան-Ահմադը իշխանութիւնը գրաւելու փորձ է կատարում, միայնակ վայելելու համար Կարա-Կոյունլուների գործակցութեամբ թամուրեանների դէմ տարած յաղթանաըկ։ Սմբատ Բուրթէլեան իշխանը, անսալով իր ոչ հեռատես խորհրդատուներին, նոյնպէս յայտնւում է Ահմադի կուսակիցների շարքում եւ նրանից պարգեւ ստանում Անգեղակոթ գիւղը [21] ։ 1410 թ. օգոստոսին Ահմադը պարտութիւն է կրում եւ սպանւում Կարա-Իւսուֆի կողմից։ Ջելաիրեաններին աջակցողները պատժւում են։ Իւսուֆը բռնագրաւում է Սմբատ իշխանի կալուածքները. «Էառ զՈրոտն ի Սմբատայ իշխանէ», - յայտնում է Թ. Մեծոփեցին [22] ։ Եւ Սմբատ իշխանը ստիպուած է լինում պատսպարուել Վրաստանում։ 1412 թ. իր Բեշքէն որդու հետ միասին նա յիշատակւում է որպէս Գորիի մոտ գտնուող Աֆլիսցիխէ (Ուփլիսցիխէ) գիւղաքաղաքի իշխան։ Այստեղ շարադրուած մի յիշատակարանում Մելքիսեդեկ գրիչը յայտնում է, որ ձեռագիրը ընդօրինակել է «իշխանութեան տեղոյս (Աֆլիսցիխէի) պարոն Սմբատի եւ որդւոյ նորին պարոն Բէշքէնի, որ ի յաստմանէ չարին վտարեցան ի հայրենեաց իւրեանց» (ԺԵ, I, 133)։

Սմբատ իշխանը կնքում է իր մահկանացուն օտարութեան մէջ՝ 1412-1414 թթ. միջոցին։ 1415 թ. Տաթաւում գրուած մի ձեռագրում, որպէս տեղի իշխաններ, յիշատակւու են սրա որդիները՝ Բեշքէնն ու Շահը։ Ուստի հաւանաբար հայրը՝ Սմբատ իշխանը, մեռել էր այդ թուականից առաջ (ԺԵ, I, 653)։ Մատթէոս Մոնոզոնը 1417 թ. Գանձասարում շարադրուած յիշատակարնում Սմբատի մասին գրում է. «Քանզի այն. որ կայր մնացեալ ռաշաւիղ տանն Բիւրթելեանց՝ ... որոյ անուն Սըմբատ կոչիւր, եւ անդ (ի Վրաստան) ի յօտարութեանն վախճանեցաւ» (ԺԵ, I, 194)։ Սմբատ Բուրթէլեանը մեծ հաւանականութեամբ ամուսնացած է եղել վրացուհի մի իշխանուհու հետ, այդ ամուսնութիւնից ծնուած որդիներից տեղեկութիւն ունենք 4-ի մասին. մէկը 1407 թ. մահտարաժամին զոհ գնացած պատանին է, որի անունն իսկ չի պահպանուել, միւսներն են՝ Բեշքէնը, Իւանէ-Ստեփանոսը եւ Շահը։ Բայց մինչեւ սրանց անդրադառնելը անհրաժեշտ է ի մի բերել Իւանէի միւս որդու՝ Գորգուն իշխանի գործունէութիւնը լուսաբանող հատուկենտ վկայութիւնները [23] ։

ԳՈՐԳՈՒՆ ՈՐԴԻ ԻՒԱՆԷ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Գորգունի անունը, իր հօր անուան պէս, տառադարձուած ենք գտնում տարբեր ձեւերով՝ Գորգուն, Գորգոն, Գուգուն, թերեւս նաեւ Գօրգունէ։

Սամուէլ Անեցու «Ժամանակագրութեան» շարունակողներից մէկը, ՊԼԵ (1386) թուականի տակ, պատմում է հետեւեալը. «Թուրքն էառ զբերդն Որոտան, եւ մեծ վարդապետն Կախիկ գնաց փախստական ի Ծարայ, եւ պարոն Գօրգունէն դարդամահ եղեւ» [24] ։ Այս ուշագրաւ տեղեկութիւնը Հ. Աճառեանի կողմից հասկացուել է այն իմաստով, որ «Սրա (իմա՛ Գորգուն իշխանի) ձեռքից վշտամահ եղաւ Յովհան Որոտնեցին» [25] ։ 1386 թ. այս վկայութւինը միակն է, ուր Իւանէ Բուրթէլեանի Գորգուն որդին յիշատակուած է ոպէս կենդանի, կամ քիչ առաջ մեռած անձնաւորութիւն։

XV դ. յիշատակարանների ու Թ. Մեծոփեցու «Պատմութեան» մէջ մի երկու անգամ դարձեալ հանդիպում ենք Բուրթէլեան այս իշխանի անուանը, բայցարդէն՝ նրա Տարսայիճ որդու կապակցութեամբ։ Մեծոփեցին, օրինակ, յայտնում է, որ Սմբատ եւ Բուրթէլ իշխանների հետ մէկտեղ Թամուրեան տիրակալ Միրզա-Օմարը բռնի հաւատափոխ է արել նաեւ վերոյիշեալ Տարսայիճին («Զտէրն Եղեգեաց Տարսայիճ անուն՝ զորդի Գորգոնին ուրացուցին» [26] ), իսկ Գրիգոր Ախալցխացի գրիչը, 1419 թ. շարադրուած իր յիշատակարանում, Բուրթէլեանների այս ճիւղի յաջորդականութեան մասին այսպիսի ցուցու է տալիս. «... պարոն Տարսայիճին, որդւոյ Գուգունին, որդոյ Ինանիկին, որդոյ Բուրթէլին» (ԺԵ, I, 656)։ Այս վկայութիւններից պարզւում է, որ պարոն Գորգունը իշխել է Եղեգնաձորում։

Այժմ դառնանք Սմբատ իշխանից սերուող պայազատներին։

ԲԷՇՔԷՆ ՈՐԴԻ ՍՄԲԱՏ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Սրա անունն առաջին անգամ հանդիպում ենք 1406 թ. Տաթեւում շարադրուած մի յիշատակարանում, ուր ասուած է, որ ձեռագրի ընդօրինակութիւնը կատարուել է «յիշխանութեան պարոն Սմբատին եւ որդոց նորին Բեշքէնին եւ Իւանէին» (ԺԵ, I, 58)։

1410 թ. յետոյ, իր հօր հետ միասին, Բեշքէնն էլ հայրենազուրկ է լինում, վտարւում Սիւնիքից ու պատսպարւում Վրաստանում։ 1412 թ., ինչպէս գիտենք արդէն, նա եւս յիշւում է որպէս Աֆլիսցիխէ գիւղաքաղաքի տէր («իշխանութեան տեղոյս պարոն Սմբատի եւ որդւոյ նորին պարոն Բեշքէնի»), (ԺԵ, I, 133)։

Սմբատը, տեսանք, որ վախճանւում է «ի յօտարութեանն» (Վրաստանում), բայց նրա որդիներից երկուսը, Մատթէոս Մոնոզոնի ստուգապատում տուեալներով, «եկին ի հայրենիսիւրեանց, եւ ոչեն տեարք իշխանութեանն իւրեանց, այլ ընդ ձեռամբ անօրինաց» (ԺԵ, I, 194)։ Եկու այդ որդիներից մէկը, անտարակոյս, Բեշքէնն է, միւսը՝ Շահը. այդ մասին է վկայում Յովհաննէս գրիչը, որ 1415 թ. Տաթեւում շարադրած իր յիշատակարանում գրում է. «Իշխանութեան տեղոյս մեծատոհմի Բեշքէնի, հարազատով Շահիւ» (ԺԵ, I, 653)։ Մի քանի տարի անց՝ 1422 թ., նոյն Տաթեւում, նա յիշատակւում է որպէսայդ վայրի իշխան՝ միայնակ, առանց իր եղբայր Շահի ընկերակցութեան (ԺԵ, I, 292)։

Բեշքէնի որդի Ռուստամը, Կարա-Կոյունլու Սքանդար փադիշահի մերձաւոր զինակիցներից մէկը լինելով, պետական բարձր պաշտօններ է գրաւել (այդ մասին՝ քիչ յետոյ)։ Սքանդարի իշխանութեան տարիներին (1421-1437) Բեշքէնին յաջողւում է, անշուշտ իր Ռոստամ որդու աջակցութեամբ, վերստանալ Բուրթէլեան տան կալուածքների մի մասը։ 1428 թ., օրինակ, նրան էր պատկանում նաեւ Անգեղակոթ գիւղը (ԺԵ, I, 382), իսկ 1429 թ. մի պաշտօնական գրութեան մէջ Բեշքէնը յիշատակւում է իր մի քանի վասալների հետ միասին [27] ։

Դրութիւնը, սակայն, փոխւում է 1434-1435 թուականից յետոյ, երբ Լանկ-Թամուրի Շահռուխ որդին, երրորդ անգամ լինելով, որշաւեց Կարա-Կոյունլու, Սքանդարի վրայ եւ պարտութեան մատնեց նրան։ Թամուրեանները ներխուժում են նաեւ Սիւնիքի սահմանները եւ աւերածութիւններ գործում. Բեշքէնը, իր Ռուստամ որդու հետ միասին, դարձեալ ստիպուած է լինում թողել իր հայրենական կալուածքները եւ, հազարաւոր հպատակենրի գլուխ անցած, գաղթել վրաց տիրապետութեան տակ գտնուող Հիւսիսային Հայաստանի շրջանները։

Վրաց Ալեքսանդր թագաւորը, որ Բեշքէնի փեսան էր, Լոռու բերդն իր շրջակայքով յանձնում է իր աներոջը։ Սիւնիքից Լոռիկատարուած մեծ գաղթիմասին ուշագրաւ տողեր է գրանցել Թովմա Մեծոփեցին. «... Առեալ (Բեշքէնն) զամենայն կողմն Սիւնեաց եւ զամենայն գաւառս շրջակայ մեր ի Սիւնիս, աւելի քան զԶՌ (6000) քրիստոնեայտունս, ազատեալ ի Շահռուհէն, հասոյց ի կողմն Վրաց։ Եւ թագաւորն առ երեսս պատուեալ զնա, տայ նմա զդղեակն Լօռու» [28] ։

Որպէս Լոռու տիրակալ Բեշքէնը եւ Ռուստամը յիշատակւում են նաեւ 1437 թ. Սանահնի վանքում Շմաւոն վարդապետի շարադրած յիշատակարանում. այստեղ կարդում ենք. «Իշխանութեան տեղոյս իշխանաց իշխանին պարոն Բեշքէնին՝ շառաւիղին Օրբէլեանց, եւ որդոյ իւրոյ պարոն Ըռկստամին» (ԺԵ, I, 468)։

Մի տարի անց՝ 1438 թ., Վրաց Ալեքսանդր թագաւորը, երկիւղ կրելով, որ «Հայք առ նա ժողովեսցին եւ աւերումն լինի կողման Վրաց», թունաւորեալ է տալիս իր աներոջը՝ Բեշքէն իշխանին [29] ։

Բեշքէնի զաւակներից տեղեկութիւն ունենք երեքի մասին. Ռուստամից բացի ունեցել է 1438-ին հազիւ 10 տարին բոլորած մանկահասակ մի որդի [30], որի անունը չի հաղորդուած եւ որի յետագայ կեանքի մասին վկայութիւններ չկան։ Դուստրը, որի անունը նոյնպէս չգիտենք, ինչպէս ասացինք, եղել է Վրաց Ալեքսանդր թագաւորի (1412-1443) կինը։

ԻՒԱՆԷ-ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՈՐԴԻ ՍՄԲԱՏ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Սմբատ իշխանի այս որդին մեզ արդէն ծանօթ 1406 թ. Տաթեւում շարադրուած յիշատակարաններից, ուր նա յիշուած է հօր եւ եղբօր հետ միասին, որպէս տեղի իշխաններից մէկը («յիշխանութեան պարոն Սմբատի եւ որդոց նորին Բեշքէնին եւ Իւանէին»)։ Այդ ժամանակ նա դեռեւս աշխարհական էր ու արդէն ընտանիք կազմած (Իւանէի որդի պարոն Սմբատի տարիներ յետոյ թողած մի յիշատակագրութիւնից յայտնի է դառնում նաեւ նրա կնոջ՝ Մարգարիտ-Խաթունի անունը)։

Ե՞րբ է Իւանէն եկեղեցականի սքեմ հագել ու դարձել Ստեփանոս Սիւնեաց եպիսկոպոս, ստոյգ չգիտենք, գուցէ 1410 թ. (Այս մասին տե՛ս Սիւնեաց եպիսկոպոսների ժամանակագրութեանը նուիրուած բաժնում)։ 1419 թ. Հերմոնի վանքում շարադրուած արժէքաւոր մի յիշատակարանի մէջ նրա մասին կարդում ենք. «Եւ ի հայրապետութեան այսմ նահանգի տէր Ստեփանոսի՝ մակնուն Իւանէի, որդի պարոն Սմբատայ եւ եղբայր պարոն Բէշքէնի» (ԺԵ, I, 656)։

Իւանէ-Ստեփանոս պարոնտէրը վերջին անգամ յիշատակուած է 1421 թ. ՝ Տաթեւի վանքում («Ի յառաջնորդութիւն տէր Ստեփաննոսի ի զարմէն Պուռթելեանց. մեռել է հէնց նոյն թ. (ԺԵ, I, 256) Վրաստանում, ուր գնացել էր իր մօրը տեսութեան։ Թումա գրիչը նրա խախճանի մասին գրում է. Յառաջնորդութեան տանս Սիսականայ տէր Ստեփաննոսի՝ որդւոյ պարոն Սմբատին, որ եւ յայսմ ամի գնացեալ ի տունն Վրաց առ մայրն իւր՝ փոխեցաւ ի Քրիստոս» (ԺԵ, I, 292)։

Իւանէ-Ստեփանոս պարոնտէրի որդուն ու սերնդին քիչ յետոյ անդրադառնելու խոստումով, երկու խօսք ասենք Սմբատ իշխանի միւս որդու՝ Շահի մասին։

ՇԱՀ ՈՐԴԻ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Շահը, իր աւագ եղբայր Բեշքէնի հետ միասին, հօր մահուանից յետոյ վերադարձել է Սիւնիք։ 1415 թ. Տաթեւում գրուած մի յիշատակարանից պարզւում է, որ երկու այս եղբայրները այդ ժամանակ գտնւում էին Սիւնիքում («Իշխանութեան տեղոյս մեծատոհմի Բեշքէնի, հարազատով՝ Շահիւ»)։ Մի քանի տարի անց Բեշքէնը մենակ է յիշւում որպէս իշխան Տաթեւի, յետագայում նաեւ այլ կալուածքների։ Պէտք է ենթադրել, ուրեմն, որ Շահը երկար չի մնացել Սիւնիքում, այլ վերադարձել է Վրաստան, ուր ապրում է դեռեւս իր մայրը (հաւանաբար ազգութեամբ վրացուհի)։

Բեշքէն իշխանի եղեռնական մահուան պատմութիւնը շարադրելիս Թովմա Մեծոփեցին տխրութեամբ արձանագրում է, որ այդ ժամանակ (1438) նրա Շահ անունով եղբայրը ողջ էր եւ հանգիստ ապրում էր Վրաստանում՝ «վարժեալ եւ սնեալ առ որովայնամոլ ազգին Վրաց։ Եւ անարի գտեալ եւ ոչ ի խնդիր ելեալ հայրենի գաւառին» [31] ։

ՏԱՐՍԱՅԻՃ ՈՐԴԻ ԳՈՐԳՈՒՆ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Տարսայիճն իշխում էր Եղեգիսում. յիշատակուած է այն իշխանների շարքում, որոնք բռնութեամբ մահմեդական դարձուցին Լանկ-Թամուրի թոռ Միրզա-Օմարի կողմից, 1403 թ. [32] ։ Թամուրեանների պարտութիւնից յետոյ Տարսայիճը նոյնպէս դառնում է քրիստոնէական հաւատքի. «Մարդիկ, - գրում է Թ. Մեծոփեցին, - որք յաւուրս չաղաթային ի հաւատոյ ուրացեալք էին, եկին ի հաւատս՝ Բուրթէլն Որոտնայ, Տարսայիճ՝ Եղեգեաց» [33] ։ 1415 թ. Տարսայիճի մասին ուշագրաւ տուեալներ է գրանցել Գրիգոր Ախալցխացի գրիչը, յայտնելով, որ հէնց նոյն տարում նա զրկուեց հայրենական իր կալուածքներից ու թշուառ վիճակի մէջ է գտնւում։ «Գրեցաւ գիրքս, որ կոչի Հարցմունք, - կարդում ենք վերոյիշեալ գրչի յիշատակարանում, - ... ի հայրապետութեան սուրբ ուխտիս եւ գաւառիս պարոն Տարսայիճին, որդոյ Գուգունին, որդոյ Ինանիկին, որդոյ Բուրթէլին։ Զի յայսմ ամի յոյժ ի նեղութիւն, ի տառապանք եւ յաղքատութիւն անկաւ, զի նա, որ բոլոր գաւառիս իշխէր, այժմ ոչ միոյ ագարակի կամ զեղջ ոչ կարէ իշխել, զի խլեալ եւ յափշտակեալ էին ի նմանէ զամենայն գեւղ եւ զքաղաք, զվանք եւ զանապատ ի նմանէ. եւ նա փախեալ եւ թագուցեալ էր ի ծերպս վիմաց եւ ի մայրիս, մինչեւ այց արասցէ նմա տէր Աստուած եւ յառաջին փառսն եւ իշխանութիւնն դարձուսցէ զնայ» (ԺԵ, I, 656)։

Գրչի այս բաղձանքը չի իրականացել. ճիշտ է, Տարսայիճի որդինարից Սմբատը դարավերջի մի յիշատակարանում (տե՛ս ստորեւ) մեծարուած է «իշխանաց իշխան» տիտղոսով, բայց չունենք որեւէ վկայութիւն հաւաստելու, որ Տարսայիճին կամ նրա ժառանգներին յաջողուել է յետագայում վերստանալ իրենց կալուածքները Եղեգիսում։

«Իշխանաց իշխան» այդ Սմբատը յիշատակուած է իր Որդի՝ Վայոց-ձորի արքեպիսկոպոս Եղիշէի կապակցութեամբ՝ Եղեգիս քաղաքում ընդօրինակուած մի Աւետարանի յիշատակարանում, որի մեզ հետաքրքրող մասը բերում ենք ստորեւ. «Արդ, գրեցաւ սուրբ Աւետարանս ի թւականիս Հայոց ՋԽԴ. ()1495), ի կաթողիկոսութեան տեառն Սարգսի ... եւ վերադիտող այսմ նահանգի (ի՛մա Վայոց ձորի) պարոնտէր Եղիշա արքեպիսկոպոսի, որդոյ իշխանաց իշխանի պարոն Սմպ[ատ]ա, որդոյ մեծին Տա[ր]սաիճի» [34] ։

Այսքանով սպառւում են Տարսայիճի յաջորդների մասին մեզ յայտնի աղքատիկ տուեալները։

ՌՈՒՍՏԱՄ ՈՐԴԻ ԲԵՇՔԷՆ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Ռուստամը մեզ արդէն մասամբ ծանօթ է Բեշքէնի կեանքի տարեգրութեանը նուիրուած հատուածից։ XV դ. Հայոց պատմութեան մէջ կարեւոր դեր կատարած մի գործիչ է։ Սքանդար Կարա-Կոյունլուն ներքնապէս ուժեղ պետութիւն ստեղծելու իր ծրագրերն իրագործելու ճանապարհին ինչ-որ չափով յենւում էր նաեւ հայ իշխող վերնախաւի վրայ. իրեն կոչում էր «Հայաստանի թագաւոր» (Շահ-ի արմեն), պեհական բարձր պաշտօններ էր շնորհում հայ ֆեոդելական տներից սերուած որոշ գործիչների, իր զօրքի մէջ հաւաքագրում էր նաեւ հայ ռազմիկների եւ այլ։ Ռուստամ Բուրթէլեանը, անտարակոյս իր արտակարգ ընդունելութիւնների շնորհիւ, դարձել էր Սքանդարի մերձաւոր գործակիցներից մէկը եւ առաջ քաշուել պետական բարձր պաշտօնների։ 1413 թ., լինելով հաւանաբար Երեւանի նահանգի կառավարիչ, Ռուստամը Էջմիածնի վանքին վաճառքի անուան տակ վակֆ արեց 7 խոշոր գիւղեր, որով եւ տնտեսական հող ստեղծաց Հայ եկեղեցու հոգեւոր կենտրոնը Կիլիկիայից մայր հայրենիք՝ Էջմիածին տեղափոխելու համար։ Նուիրաբերուած այդ գիւղերի պարսկերէն ընդարձակ կալուածագրում շատ ուշագրաւ են Ռուստամին տրուած տիտղոսները, որոնք ինքնին ցուցանիշ են այն բարձր դիրքի, որ գրաւել էր Բուրթէլեան այդ իշխանազունը Կարա-Կոյունլուների վարչական ատեաններում։ Այնտեղ ասուած է. «Վեհանձնեայ Էմիր եւ իշխան, մեծափառ, ազնուաշուք, բարձրաստիճան, բարձրագոյն, վստահելի ծառայ եւ ամենաազնիւ վեզիր, նորին կայսերական մեծութիւն սուլթանի մտերիմ, ամենզօր, արքայական պետութեան սիրելի, մեծագոյն արքունի խորհրդական, արքաներից ամենից իմաստունի վստահելի, որի անձը վեր է ամէն տեսակ նկարագրութիւնից ու գովասանքից, յաւիտենականութեան տէր Աստուծոյ ողորմութեամբ իշխանութեան եւ կրօնի քաջայաղթ Էմիր Ռուստամ, որդի Էմիր Բեշքէնի, որդի Էմիր Սմբատի» [35] ։

Պէտք չէ տարակուսել, որ Սքանդարի իշխանութեան տարիներին Ռուստամի բարձր հեղինակութեամբ Սիւնեաց Օրբէլեանները եւ, մասնաւորապէս Ռուստամի հայր Բեշքէնը, վերստացել էին իրենց կալուածքներից մի մասը եւ բարեկեցիկ վիճակ ստեղծել իրենց համար։ Դրութիւնը փոխուեց արմատապէս Սքանդարի պարտութիւնից ու սպանութիւնից յետոյ։ Գիտենք արդէն, որ 1437 թ. Ռուստամը, պետական գործերից հեռացած ու պատիւներից զրկուած, պատսպարուել էր Լոռիում։ Յետագայում սակայն նա կրկին վերադարձել է Սիւնիք։ 1451 թ. պահպանուել է մի պարսկերէն կալուածագիր, որի համաձայն նոյն Ռուստամը, Տաթեւի վանքին է վաճառում իրենց պատկանող Սուարանց, Տաշու, Աղանց ու Տանձատափ գիւղերը։ Բայց այս փաստաթղթում նա յիշատակւում է առանց բազմայարկ տիտղոսների, սոսկ որպէս՝ «հայ ամիրզադա Ռուստամ , որդի ամիր Բեշքէն ի, որդի Սմբատի» [36] ։

Ամիր Ռուստամի կեանիքի կեանքի յետագայ տարիների մասին տեղեկութիւններ չեն պահպանուել։ Մեծ հաւանականութեամբ նա ունեցել է որդիներ, գուցէ ոչ հայ եւ ոչ քրիստոնեայ կնոջից կամ կանանցից։

Դառնանք այժմ Ռուստամի հօրեղբայր՝ պարոնտէր Իւանէ-Ստեփանոսի սերնդին։

ՍՄԲԱՏ ՈՐԴԻ ԻՒԱՆԷ-ՍՏԵՓԱՆՈՍ ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆԻ

Այս Իւանէ Ստեփանոսը, տեսանք արդէն, որ մինչեւ Սիւնեաց եպիսկոպոս դառնելը ամուսնացած է եղել եւ ունեցել Սմբատ անունով մի որդի։ Այս պարոն Սմբատը 1471 թ. ստանում է մի Աւետարան, որի յիշատակարանում տուեալներ է հաղորդում իր նախնիների մասին. «Ես՝ պարոն Սմբատս, - գրում է նա, ֊ առի զկենսաբեր Աւետարանս յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց՝ զհայրն իմ Ստեփանոս, մայրն իմ Մարգարիտ-Խաթուն, զպապն իմ Սմբատ, զմեծ պապն Իւանիկ» (ԺԵ, II, 317)։

Կարելի է ենթադրել, որ հէնց այս Սմբատն է յիշատակուած Հերհերի մօտ գտնուող աւերակ գիւղատեղում կանգնեցուած սի խաչքարի արձանագրութեան մէջ, ուր ասուած է. «Թվ. ՋՃԼ. (1489), կամաւն Աստուծոյ ես Խաչատուր երէցս... կանգնեցի զխաչս հոգ(ոյ) փրկութիւն պարոն Սմբատին»։

Այս գրութիւնը խորհրդածութիւնների տեղիք է տալիս. նախ, ինչու՞ է խաչքարը կանգնեցուած ոմն Խաչատուր երէցի կողմից, որը, կարծես, ազգակցական կապ չունի պարոն Սմբատի հետ, եւ ապա Սմբատի ի՞նչ մեղքերն ի նկատի ունի արձանագրութիւն կազմողը՝ աղերսելով նրա հոգու փրկութիւնը։ Կարելի՞ է արդեօք հետեւեցնել, որ հէնց այս Սմբատով է սկսւում Սիւնեաց Օրբէլեանների հաւատափոխութեան պրոցեսը, եւ որ նա կնքեց իր մահկանացուն՝ որպէս առաջինը մահմեդականութիւն ընդունած Բուրթէլեան պայազատներից։

Այս հարցին անկարող ենք պատասխանել, բայց տեղեկութիւն ունենք «Սմբատ որդի Ուռութցի (իմա՛ Որոտնեցի) Սոհրաբ» անունով մի մահմեդականի մասին, որը 1508 թ., որպէս վկայ, իր ստորագրութիւնն է դրել Տաթեւի վանքապատկան գիւղերի Շմաւոն վարդապետին պատկանելու իրողութիւնը հաւասող մի վակֆնամէի տակ։ Գուցէ այդ Սոհրաբը որդին է հէնց 1489 թ. մահացած այս Սմբատի, բայց կարող է նաեւ լինել Ռուստամի սերնդից (թոռը՞)։ Ռուստամ ու Սոհրաբ անունները բնական են ազգակցական աւելի սերտ աղերս ունեցող անձանց համար։ Սոհրաբի ստոյգ տեղը Բուրթէլեանների տոհմածառում առկախ թողնելով, յայտնենք, որ նրա հեռաւոր ժառանգներին՝ «Բուրթէլլուների համայնք» («ջմաըթ-ի Բուրթէլլու») անուան տակ, բազմիցս հանդիպում ենք XVI-XVII դդ. փաստաթղթերում. այդ բուրթէլլուները, ազգային իրենց դիմպատկերը կորցրած, յաճախ վէճի են բռնուել Տաթեւի վանքի հետ եւ, միջոցների ընտրութիւն չկատարելով, փորձել են բռնագրաւել վանական կալուածքները [37] ։

Այսպիսով, XV դ. վերջերին Սիւնեաց Օրբէլեանների Բուրթէլեան ճիւղը, որ շուրջ երկու դար հայրենի աշխարհին պարգեւեց աշխարհագրական ու հոգեւորական նշանաւոր գրոծիչներ, օտար տիրակալների անլուր բռնութիւններին ենթարկուելով՝ ազգային դիմայեղձման է ենթարկւում եւ իջնում Հայոց պատմութեան բեմահարթակից։

 

 

* ^* *

Որպէս աշխարհիկ եւ հոգեւոր տէրեր XIV-XV դդ. Սիւնեաց աշխարհում տիրակալած Օրբէլեան իշխանների Բուրթէլեան ճիւղի պայազատների մասին մեր հետազօտութեան արդւնքները հնարաւորութիւն են ընձեռում կազմելու այդ գերդաստանի ըստ հնարաւորի ամբողջական տոհմածառը։

Հարկ է նշել, սակայն, որ ձեռագրական յիշատակարանների, վիմական արձանագրութիւնների եւ այլ աղբիւրների մէջ կարող են դեռեւս յայտնաբերուել նոր տուեալներ, որոնց օգտագործմամբ հնարաւոր կլինի լրացնել տոհմածառը աննշան դեր կատարած մի քանի նոր անուններով, ինչպէս եւ ճշգրտումներ կատարել թուականների մէջ։ Որոտնավանքում պահպանուած մի տապանաքարի արձանագրութեան մէջ, օրինակ, յիշատակուած է ոմն «բարեպաշտ իշխան արքայազուն Սմբատ», վախճանուած 1430 թ. ։ Սրկղունիքում 1461 թ. շարադրուած մի յիշատակարանում, Պռօշեան իշխան Ջումայի հետ մէկտեղ, տեղեկութիւն է գրանցուած նաեւ ոմն իշխան Ինանիկի մասին (ԺԵ, II, 157)։ Չենք տարակուսում, որ այդ Սմբատն ու Ինանիկը նոյնպէս Բուրթէլեան գերդաստանից են սերուած, բայց անհրաժեշտ տուեալներ չունենք պարզելու նրանց ծնողների անունները եւ տեղ տալու նրանց Բուրթէլեանների տոհմածառի մէջ։ Աւելացնենք նաեւ, որ յետագայ դարերի աղբիւրներում կան ու դեռեւս կարող են գտնուել ստոյգ կամ շինծու տուեալներ իրենց Օրբէլեան իշխանների շառաւիղ համարող ընտանիքների մասին [38] ։ Այս կարգի տուեալների հաւաքումն ու դասակարգումը՝ մեր նպատակից դուրս ենք համարել։

Կից էջի վրայ տալիս ենք Բուրթէլեանների տոհմածառը, իւրաքանչիւր անձնանուան տակ նշանակելով ծայրային այն թուականները (կամ թուականը), որ գտել ենք նրա մասին սկզբնաղբիւրներում։

ԲՈՒՐԹԷԼԵԱՆՆԵՐԻ ՏՈՀՄԱԾԱՌԸ

ԲՈՒՐԹԷԼ ՕՐԲԵԼԵԱՆ

(կինն է Վախախ)

յիշուած է 1304-1344 թթ.

մհ. 1348-ից առաջ

 

 

Բեշքէն    (կինն է Փաշա) հշւ. 1322-1344 թ.

            Իւանէ (Իւան, Իւանի, Իւանիկ, զԻնանիկ, Նանիկ)                                                                                                  Բեշքէն

 

Սուլթանշահ-                    Բուրթէլ                    Սմբատ                    Գորգուն 

Ստեփանոս եպս.            հշւ. 1403 թ.,            հշվ. 1386 թ.,             հշվ. 1386 թ.

 

Էլիկու (Կուկա)   (կինն է Նաթիլ)    հշւ. 1337-1349 թթ.

  հշվ. 1366՞ թ.                 մհ. 1407 թ.             մհ. 1414՞ թ.

 

                            Երկու անանուն որդիք                                                                               Տարսայիճ     

                                  մհ. 1407 թ.                                                                                    հշւ. 1403-1419 թթ.

 

Իւանէ-Ստեփանոս եպս.          Շահ                    Անանուն               Բեշքէն                                 Սմբատ

(կինն է Մարգարիտ)        հշւ. 1415-1438 թթ.   մհ. 1407 թ.        հշւ. 1406 թ.

հշւ. 1406 թ., մհ. 1424 թ.                                                            մհ. 1438 թ.

 

         Սմբատ               Ստեփանոս եպս.       Ռուստամ          Վրաց թագուհի             Անանուն                        Եղիշէ եպս.

     հշւ. 1471 թ.,                հշւ. 1447-           հշւ. 1437-     (կին Վրաց Ալեքսանդր      1418-ին՝                         Վայոց ձորի

    մհ. 1489՞ թ.                   1464 թթ.           1451 թթ.           թագավորի՝ 1412-        10 տարեկան                 հշւ. 1490-1495

                        

Սոհրաբ Ուռութցի

    հշւ. 1508 թ.