Աշխարհագրութիւն

Բարձր Հայք ունի գաւառս Թ. զԴարանաղի, զԱղիճ, զԱզուր, զԵկեղեց, զՄանանշի, զԴերջան, զՍպեր, զՇաղգամք, զԿարին։ Ունի լերինս Դ. եւ երէս բազումս, հաւս պիտանիս եւ ջերմուկս եւ աղս, եւ է բարձր քան զամենայն երկիր, քան զի ընդ Դ կողմանէ արձակէ գետս. եւ քաղաք է սորա Կարին, որ Թէոդուպօլիս կոչի։

Երկրորդ Հայք յերի կայ բարձր Հայոց, ունի գաւառս Ը. զԽորձէն, զՀաշտէնս, զՊաղնատուն, զԲալուհովիտ, զԾոփաք, զԽանձիթք, զԳովգէք, զԴեդիկ։ Ունի բերդ, գետս եւ լերինս. ունի երէս եւ հաւս եւ ձկունս, եւ ի գազանաց՝ զառիւծն։

Աղձնիք առ Տիգրիս գետով կայ. գաւառս ունի Ժ. զԱրզիւն, զԱնփառներտ, զՔեղ, զԿեթիկ, զՏատիկ, զՍալնուանս, զԽերհեթ, զԳեղ, զԱլուաձոր, զՍասուն. եւ ունի նոյգ եւ երկաթ, գթղոր եւ ունի հաւ զգեհոն։

Տուրառբերան յերի կալով Չորրորդ Հայոց գաւառս ունի ԺԶ. զԽոյթ, զԱսպակունիք, զՏարօն, զԱրշամունիք, զՄարդաղի, զՄանանաղի, զԴաստնաւորք, զՏուարծատափ, զԴղաւ, զՀարք, զՎարժունիք, զԵրիվարք. զԲզնունեաց երկայնութեամբ Ճ մղոն եւ լայնութեամբ Կ։ Լինի ի նմա գազպէն եւ մեղր, նաւթ եւ երկաթ, մաշկամիրք եւ պաստակք։

Մոգք յելից կայ Աղձնեաց յամուր ստորոտ լերինն, գաւառք ի նմա Թ. Իշայր, Իշոց գաւառս, Առնենից ձոր, Միջա, Առանձնակ Մոգս, Արքայից գաւառ, Արգաստեացովիտ, Ջերմաձոր. ունի մրգոյ խնձոր եւ մանրագոր եւ ընկոյզ. ի գազանաց՝ զինձն գեղեցկախայտ, հաւ, զկաքաւ։

Կորճայք յելից կա Մոկաց առ Ասորեստանեաւք, գաւառք նորա Թ. Կորդիս, Կորդուն, Ասուանդ, Աղմոթղանս, Որսիրսն, Կարսպպունիս, Մախուկն ելի, Փոքր Աղբակ։ Ունի զառիկ եւ պտուղ ազնիւ։

Պարսկահայէն յելից կուսէ կայ Կորճայից առ Ատրպատականաւ. գաւառս ունի Թ. Աղու, Կուռիճան, Մարի, Թիափիու, Եսառնայ, Տամբատ, Զարհեւան, Զարուանդ, Հեր։ Ունի երէ, ցիռ եւ այծեամն։

Վասպուրական ի մտից կոյս է Պարսկայհայոց յերի Կորճայից։ Գաւառք են նորա ԼԶ. Ռշտունիք, Տոսպ, Բդունիք, Արշակողիդ, Բառողովիտ, Գառնի, Առբերանի, Բուժունիք, Կղանովիտ, Հայոց ձոր, Առնիոտն, Անձեւացիք, Տրապատունիք, Երուանթունիք, Մարդաստան, Արտազ, Աղբակ մեծ, Անձահից ձոր, Թոռնաւան, Ճուաշ, Կրճունիք, Վրճունիք, Պալունիք, Արտաշիզան, Արտաւենան, Բաքան, Գաւաքան, Գազրիկան, Մագանդ, Վարժունիք, Գողթն գինաւէտ, Նախջուան քաղաք։

Սիւնիք յելից կայ Այրարատոյ ի մէջ Երասխայ եւ Արցախայ։ Գաւառք են նորա ԺԲ. Երնջակ, Ճահուկ, Վայոց ձոր, Գեղարքունի, յորում է ծովն, Կոտայք, Աղահէճ, Ծղուկք, Հարբանդ, Բաղք, Ձորք, Արեւիք, Կոսական։ Լինի ի նմա մուրտ եւ գերայրի եւ նուռն. եւ ամուրք են։

Արցախ յերի կայ Սիւնեաց։ Գաւառք ունի ԺԲ. զոր Աղուանք անուանեն. զՄիւս Հիւբանդն, Վակունիք, Բերդաձոր, Մեծիրան, Մեծկուանք, Ապիանք։ Պածկանք, Սիսականք, Կոտայք, Քուտիփառնէս, Կողթ, յորում լինի քարախունկն։

Փայտակարան յելից կայ Ուտիայ, առ Երասխաւ։ Գաւառս ունի ԺԷ (sic) ղոյր (sic) այժմ Ատրպատական ունի. Է փորակէ, Հրակարտպերուժ, Վարդանակերտ, Քրական, Ռոտբաշայ, Քաղանդոտ, Խանի Թաշ, Բագաւան, Սպանդարան, Որմզդան, Կազբք։ Լինի ի նմա բամբակ անբաւ եւ գարի բնաբոյս։

Ուտա ի մտից կայ Երասխայ ի մէջ Արցախայ եւ Կորւ գետոյ, զոր Աղուանքն ունին։ Գաւառքն նորա է. Առաստդոտ, Առիդոտ, Պայեակ, Գարդմանք, Շագուշէն, Ուտի առանձակ, յորում է Պարտաւ քաղաք։ Լինի ի նմա ձիթանիք եւ յասմիկ, եւ ունի հաւ՝ զկատակ։

Գուգարք ի մտից կայ Ուտիայ։ Գաւառք են նորա Թ, զոր Վիրք ունին. Ձորափոր, Կողափոր, Ծոբափոր, Տաշիր, Թռելս, Կանգարս, Արտահան, Ջաւախէթ, Կղարջք։ Լինի նմա նալութ, հաճարիք ծառ եւ սրովել եւ տօսախ։

Տայք ի մտից կայ Գուգարաց, ամրոցովք իւրովք եւ բերդօղք (sic)։ Ունի գաւառս Ը. Կող, Բերդախտ, Պարտիզափոր, Գուբաղս, Ճակատս, Արսեաց փոր։ Ունի թուզ եւ նուռն, աղտոր եւ նուշ։

Այրարատ ի միջի կայ յառաջասացելոց աշխարհացդ։ Գաւառս ունի Ի. Բասեան, Գաբեղեանք, Աբեղեանք, Ապահունիք, (Աշարունիք), Բարիաւանտ, Ծաղկէոտն, Կոգովիտ, Ճակաղնէ, Ծծումբ, Շիրակ, Արագածոտն, Մասեացոտն, Նիգ, Կոտայք, Մազազ, Վարաժունիք, Աշոտս, Ոստանն Շարուբ եւ Դվին քաղաք դոցա։ Ունի լերինս զԱրագած, զԿորդուզ, զՄասիս՝ տապանակաւն, եւ գետս եւ դաշտս պիտանիս եւ ամենալիս, երէս, հաւս բազումս ազգի ազգի եւ գեղեցկատես եւ քաղցր ի ճաշակս. եւ ունի զմայր եկեղեցեաց որ ի Վաղարշապատ քաղաք, որ է Էջմիածինն, եւ զսուրբ Շողակաթն։