Ժամանակագրութիւն

… Զոր ի յիսկզբանց անտի ի յսկսմանէ թվականին մերոյ մինչեւ յայժմ զօրացեալ են եւ զօրանան ի վերայ մեր ազգն հագարացոց, սարակինոսք եւ քաղրթաշութն ժողովու[ր]դն ըստ գրոյն վկայութեան: Քանզի վասն մեղաց քրիստոնէից հովիւն երկնաւոր տանջէ զապստամբ ոչխարսն ի ձեռն անօրէն գայլոց. ըստ գրոյն, թէ Նաբուգոդոնոսոր բաժակ բերկրութեան ի ձեռին իմում ու կամիմ արբուցանեմ, զոր եւ իսկ թոյլ ետ մեզ խնամքն վերին տիրել ի վերայ անդամոց իւրոց այլազգեացն իսմայելացւոց. զի նոքօք խրատեսցուք իբր գաւազանաւ եւ զխնամողն մի մոռասցուք:

/67/ Քանզի Մահմէտն մարդն անօրէնութեան եւ որդին կորստեան եւ կարապետ Նեռինն ի Յարաբիոյ ի Յաթրաբ քաղաքէ, որդի Աբդլայի, ի ԿԸ (619) թուին Հայոց տիրացաւ սակաւ աշխարհի. այլ եւ Շամայ եւս կալաւ զիշխանութիւն օգնականութեամբն Հրէից. ամս Է (7) մեռանի. տուեալ հնազանդելոց իւրոց մոլար պատուէրս ի օրէնս. զոր եւ ինքն ունէր: Եւ յետոյ այնք որ զնա փոխեցին [Ա]բուբաքր եւ Օմար, յետ սակաւու զօրացեալ` առեալ զԵգիպտոս եւ զԲաբիլոն եւս, այլ եւ զՊարսս, եւ բարձին զթագաւորութիւն Պարսից. եւ յաղթեցին Պարսից եւ Յունաց, անուանեցան թագաւորք եւ սուլթանք իսմայէլացւոց եւ Տա•ճկաց: Եւ զկնի պառակտեալ ի միմեանց, եղէն սուլտանք եւ խալիֆայք եւ ամիրայք բազումք, անհնազանդ միմեանց եւ զմիմեամբք ելանելով: Սակայն լցաւ աշխարհն ամենայն եւ տուն Պարսից եւ Հնդկաց, եւ Պարթեւաց եւ Միջերկրայք ամենայն, չար օրինօք եւ կրօնիւք, զոր Մահմէտն ետ զի լայն է •ճանապարհ որ տանի ի կորուստ զգնացողսն, եւ բազումք գնան եւ մտանեն ի նայ ըստ անսուտ հրամանին Քրիստոսի. զի զհեշտութիւն /68/ եւ զմեղս քարոզէ, որք դիւրինք են մարմնոյ առ ի կատարել: Եւ յետոյ կոչեցան Աբդլմունիք, եւ զկնի սակաւու բարձեալ իշխանութիւն Տաճ•կաց` տիրեցին Թուրքք ի յազգէն Թուրքմանաց, եւ յետոյ Դանիշմանիք եւ Մսլիմանք: Իսկ այժմ կոչին Օսմանլուք. զի յետ բազում ժամանակաց անցելոց ի թուին ՉԽ (1291) ոմն Օսման անուն ի նոյն ազգէ Թուրքաց, նովին օրինօք, ի Յասիոյ, ի Ճոխ անուն գեղջէ, շինական աղքատ. եւ ժամանակ ինչ թողեալ զհողագործութիւն եւ գող եղեւ, եւ սակաւ սակաւ զօրացաւ եւ գնացեալ յարեցաւ ի սուլտան Ալայտինն, որ տիրէր Կապաւդոկացւոց աշխարհին, եւ առեալ զօրս ի նմանէ գնաց էառ զԲուրսայ քաղաքն, որ է Եփեսոս, եւ առանձակ ինքնագլուխ իշխանաութիւն ստացաւ, եւ սուլտանութիւն: Եւ այս է Օսմանցւոց առաջին թագաւոր, զոր գիրք աստուածային օձ կոչեցին զնոսա, եւ այս է օսմանցի կոչման պատճ•առն:

Իսկ յետ մեռանելոյ Օսմանի թագաւորեաց որդի նորա սուլտան Ոհրանի. սա էառ զԷնգիշահարն, որ թարգմանի նոր քաղաք, եւ եբարձ եւ ընդարձակեաց զիշխանութիւն:

Եւ յետ նորա թագաւորեաց զորդին նորա սուլթան Մուհամատն:

Եւ յետ նորա որդի նորա Մուրատ թագաւորեաց:

Եւ յետ նորա որդի իւր սուլթան /69/ Պայազիտ, որ Իլտուրումն կոչիւր, եւ զայս եւս իմա` զի զորքանն ամաց թագաւորեացս ոչ կարացի գտանել. բայց զանուանս թագաւորեացս որդի ի հօրէ յաջորդելով: Ի սորա ժամանակս ՊԼԳ (1384) թուին, Յոհան վարդապետն Որոտնեցին, որ մակ անուն Կանխիկ կոչիւր, վախ•անեցաւ ի նոյն աւուր յորում ծնեալն էր: Եւ ի սոյն ամի Բուրհան ղատին սպան զտէրն Սեբաստիոյ. եւ զՍտեփաննոս եպիսկոպոս նահատակեաց, եւ զսուրբ Քառասնից վանս քակեաց զայս Պայազիտս: ՊԼԶ (1387) թվին Լանկ Թամուրն ել ի Սմրղընդայ. եւ աւերելով եւ գերելով զամենայն աշխարհն մինչեւ ի Յանկիւրիայ, եւ զսա ի յերկաթի ղաֆասն եդ զխոնդքար Իլտրում Պայազիտս եւ անդ մեռաւ:

Եւ յետ նորա Թագաւորեաց միւս այլ Մուրատ:

Եւ յետ նորա` միւս այլ Մուհամատ մեծ: Ի սորա ժամանակս ՊՂ (1441) թուին այրեցին զԽըդըրշայն ի Մարզուան. եւ զսպիտակ գօտին բարձին ի քրիստոնէից: Եւ ի միւս ամին ՊՂԱ (1442) սուրբ աջ Գրիգորի մեր Լուսաւորչին գողացեալ եղեւ ի Սըսայ. եւ տարեալ ի Հայս ի Յէջմիածին, նորոգեցին զնա, եւ նոր կաթողիկոս նստուցին Կիրակոս անուն. զայս Թումայ վարդապետն յիշէ ի մէջ Լանկ Թամուրի պատմութեան, որ նա է շարադրեալ Թումայ վարդապետն Մեծոփեցին: Զսա թաղեաց Յակոբ վարդապետ Ղրիմեցին` հրեղէն լեզուն, որ զտումարի մեկնութիւն է արարեալ: Այս սուլթան Մուհամատս էառ զմայրն մայրաքաղաքաց, զմեծն Կոստանդնուպօլիս ի ձեռաց Հռոմոց վասն մեղաց նոցա, եւ այնուհետեւ կոչեցան աշխարհակալ եւ ինքնակալ կայսերք եւ թագաւորք, ի թուին /70/ Հայոց ՋԲ (1453): Եւ այսպէս բարձին զթագաւորութիւնս եւ զտէրութիւնս բազում ազգաց եւ աշխարհաց. այսինքն զՀայոց, զՎրաց, եւ զԱղուանից, եւ զՄարաց եւ զԱսորոց, եւ զԱրաբացւոց, ուստի էր օրինադիրն իւրեանց, եւ զԵգիպտացւոցն, եւ զՆուպեացն, եւ զՀռոմոց, եւ զՀոնաց, եւ զԲուլղարաց, եւ զՄաղքթաց, եւ զԱփխազաց, եւ զՄակեդոնացւոց, եւ զՀիւսիսականաց, եւ զԹաթարաց, եւ զսակաւ ինչ զՖռանկաց, եւ զՊարսից, եւ ընդարձակեալ զթագաւորութիւն ինքեանք միայն տիրապետեցին. բարձեալ զշինումն եկեղեցեաց, եւ զուրախութիւն եւ զպաշտօն եկեղեցականաց, եւ տրտմազգեացս արարին զամենայն ազգս քրիստոնէից. Աստուծոյ զայս մեզ հատուցեալ անմիտ ազգաւ զկ[սկ]ծեցուցանել. եւ մեզ ոչ ինչ է փոյթ դառնալ ի մեղաց: Քանզի են ոմանք ի հնազանդելոց իշխանաց մեծի թագաւորին ամիրայք ի յերկիրս Մարաց, ի յեզերս թագաւորութեան իւրոյ սահմանաց եւ սահրաթաց, որ են անփոխադրելի տեղակալք, եւ սեպհական են յիշխանութեան, զի մնան մինչ ի մահ, եւ յաջորդեն զնոսա որդիք իւրեանց, սակայն հարկատու են թագաւորին մեծի: Իսկ ի մայրաքաղաքս ոչ այնպէս, այլ փաշայք մեծամեծք եւ զօրեղք առեալ զիշխանութիւն արծաթավա•առութեամբ, եւ ահարկու ձեւով գան, եւ դողացուցանեն զամենեսեան. սակայն փոփոխականք են, զի զկնի Զ (6) եւ Է (7) ամսոյ եւ կամ ամի միոյ, կամ աւելի կամ պակաս անկանին ի փառաց եւ յիշխանութենէ իւրեանց, զի հնազանդ են տէրութեան իւրանց, եւ այնպէս տեւեցին մինչեւ ցայժմ, եւ այժմ 206 ամ է թագաւորութիւն նոցա, յորժամ առին զԸստամպօլ:

/71/ Դարձեալ ՋԷ (1458) թվին շարժ եղեւ յԵրզնկայն, 32 հազար մարդ մեռաւ, եւ այսչափ միայն, այլ ԺԶ (16) անգամ շարժ եղեալ է յԵզնկայն, քան զայս առաւել սաստիկ:

Ի ՋԺԸ (1469) թուին սաստիկ մահտարաժամ անկաւ յաշխարհս, եւ Նաղաշ վարդապետն առաջնորդ Համթայ, որ էր ի Պոռ գեղջէն, մերձ Բաղիշոյ, զՈղբն ասաց:

Իսկ ի ՋԼԱ (1482) մեռաւ սուլտան Մուհամատն, որ էառ զԸստանպօլ, եւ թագաւորեաց սուլտան Պայազիտն: Եւ շարժ եղեւ յԵրզնկայ երեսուն հազար մարդ ներքոյ հողոյն մնաց: Ի սորա ժամանակս էր Մատթէոս վարդապետն ի Սեւաստու վանքն:

Եւ ի ՋԿԲ (1513) թուին ամբարիշտն Սէլիմ սպան զհայրն իւր զթագաւորն զՊայազիտ, որ թագաւորեաց ամս երեսուն եւ մէկ, եւ նստաւ ինքն թագաւոր սուլթան Սէյլիմ ամս տասներեք, որ սահմանեաց զտղայքն ժողովել: Եւ յետ նորա թագաւորեաց Սուլայման խոնդքարն ՋՀԵ (1526) թուին, որ քան զամէն շատ թագաւորեաց ամս քառասուն եւ շուրջ երեք զերկրաւն. սա յառաջին ամի թագաւորութեան իւրոյ գնաց էառ զթաղտն Ունկռուզաց, որ է Պուտունն:

ՋՀԶ (1527) Տաւռիլու Հոռոմն գլուխ քաշեց, Հուսէն փաշան ի վերայ գնաց, զՀոռոմն ջարդեց եւ գերեցոյց:

ՋՁԴ (1535) ի Շնկուռ[կ]ու գեղէն էրէց մի այրեցին, եւ ի միւս ամին զխօջայ Կոջկան նահատակեցին ի Սեւաստ:

Իսկ ի ՋՂԷ (1548) թուին Ալխասն երեկ հանցեց զխոնդքարն Սուլէյման տարաւ ի Թաւրէզ ի վերայ երբօր իւրոյ եւ աւերեաց զԹաւրէզ. իսկ տէրն Թաւրիզոյ շահ Դահմազն` եկեալ /72/ աւերեաց զԽնուս, զԲասէն, զԱրզրում, զԴէրջան, զԳեղի, զԲաբերթ, զԵզնկայն, զԸսպեր եւ զայլ գաւառս եւ դարձաւ:

Թուին ՌԶ (1557) Կեղեցի Ղուկաս վարդապետն զտումարն ի յոտքն հանեց:

Եւ ի ՌԸ (1559) որդիք Սուլէյման խոնդքարին Սէյլիմն եւ Պայազիտն կռուեցան ի Ղօնեայ, Սէյլիմն զՊայազիտն փախոյց մինչեւ յԱրզրումն. եւ անտի գնաց ի շահն երեք որդովն եւ անդ սպանին զնա:

Եւ ի ՌԺԵ (1566) գնաց սուլտան Սուլէյման ի վերայ Փէջայ եւ անդ մեռաւ:

Եւ ի ՌԺԶ (1567) թուին թագաւորեաց որդի նորա միւս այլ Սէլիմն ամս ութ: Եւ ի սոյն ամի առին զԿիպրոս կղզին. զսա, ասեն ոմանք, թէ Հրէի որդի էր, քանզի սորա հայրն անզաւակ էր, եւ մայր ծնաւ աղջիկ մի, եւ ջհուտ կին մի ծնաւ որդի արու եւ գանձիւք հաւանեցոյց թագուհին զջհուտն եւ փոխեաց զաղջիկն ընդ տղային եւ անուանեցին զնա Սէլիմ:

Եւ ՌԻԴ (1575) թուին մեռաւ Սէլիմն եւ թագաւորեաց որդի նորա, սուլտան Մուրատն ամս քսան: Եւ ի սոյն ամի ագեւոր աստղն երեւեցաւ:

Իսկ ի ՌԼ (1581) սոյն սուլթան Մուրատն զգլխոյ գօտին եբարձ ի քրիստոնէից. եւ զգտակներ հագոյց քրիստոնէից ազգին:

Եւ ի ՌԼԴ (1585) թուին Օսման փաշան առաւ զՇրուան, որ է Աղուանք, եւ զԹաւրէզ քաղաք, եւ յետ հինգ ամի Քուրտն գլուխ քաշեց եկեալ յԵզնկայն, Գզիր օղլին էր գլխաւորն:

Եւ ի թուին ՌԽԴ (1595) մեռաւ սուլթան Մուրատն եւ թագաւորեաց, որդի նորա, սուլթան Մուհամատն ամս Ժ (10):

/73/ Թուին ՌԽԸ (1599) վերստին նորոգեցաւ վանքս Ամիրտօլու վերակացութեամբ Բարսեղ վարդապետին:

Թուին ՌԾ (1601) մեծ շահ Աբազն էառ զԹաւրէզ եւ զԵրեվան:

Եւ ի ՌԾԳ (1604) թվին մեռաւ սուլթան Մուհամատն եւ թագաւորեաց որդի նորա Ահմատն ամս ԺԴ (14): Եւ ի սոյն ամի եղեւ սով սաստիկ մինչ զի կերին մարդիկ զձի եւ զջորի այլ եւ զմիմեանս եւս:

ՌԿԴ (1615) թվին վախ•անեցաւ Բարսեղ վարդապետն Բաղիշեցին, որ յաշակերտաց Տաթեւացւոյն ի վանքն Ամիրտօլու:

Եւ ՌԿԵ (1616) Ուռուսն էառ զՏրապիզոն:

Եւ ի ՌԿԷ (1618) աստղ երեւեցաւ կեռ, որպէս թուր. եւ միւս այլ ագեւոր աստղ երեւեցաւ յարեւելից յարեւմուտս. եւ միւս ամեն սաստիկ մարդամահ եղեւ. եւ ի Գումաշխանէն, որ փոքր քաղաք մի է` երեք հարիւր տուն, ի մէկ օրն հարիւր քառասուն տղայ մեռաւ:

Եւ ի ՌԿԷ (1618) մեռաւ սուլթան Ահմատն եւ թագաւորեցուցին զնորին եղբայրն զՄուստաֆայն, որ եկաց երեք ամիս. եւ յետ երեք ամսոյ ի նոյն ամին մանզուլ արին զնա եւ թագաւորեցուցին զԱհմատի որդին զՕսման: Որ եկաց թագաւոր չորս ամ. եւ առեալ հեծեալ բազում եւ գնաց ի վերայ Լեհաց քաղաքին, զոր Հօթուն ասեն, եւ ոչ կարաց առնել, այլ դարձաւ ի Ստաբօլ. եւ ենգիչարիք չարացան եւ սպանին, թէ մեզ հայնց թագաւոր պիտոյ չէ:

Եւ ի ՌՀԱ (1622) թուին դարձեալ եդին զՄուստաֆան խելագար խելօք, եւ եկաց մի ամ եւ կէս. եւ կրկին մանզուլ արարին, եւ եդին թագաւոր զՕսմանի որդին զսուլտան Մուրատն ի /74/ ՌՀԳ (1624) թուին, հզօր զօրութեամբ եւ բարեսէր, որ թագաւորեաց ամս տասն եւ եօթն, եւ արար շատ քաջութիւնս, սեպտեմբեր ամսոյ 15 թագաւորեաց: Եւ սոյն ամի Կարմիր գտակներն, այսինքն Ղըզըլպաշն, էառ զԲաղդատ: Եւ յետ երկու ամի Հաւուզ Ահմատ փաշայն վազիր եղեւ եւ ՄՌ (200000) ասքարով գնաց ի վերայ Բաղդատայ եւ ոչ կարաց առնել զնա, կէս զօրացն ջարդեցան եւ այլք փախեան եկին ի Ստամբօլ:

Եւ ի ՌՁԳ (1634) ամին թագաւորն սպան զԱպազան. եւ գնացեալ ի վերայ Լեհաց ի պատերազմ եւ հնազանդեցոյց եւ դարձաւ: Եւ ի սոյն ամի ծռազատիկն Հռոմին. եւ թագաւորն մեծ եասախ արար պիղծ թութունին:

Իսկ ի ՌՁԴ (1635) զՀուսէն էֆէնտի Մուֆթին, եւ զՄանօղլին, եւ զԷլէզ փաշայն սպան թագաւորն: Եւ ի նոյն ամի մարտի ամսոյն ել բազում զօրօք եւ եկն եւ գնաց զԵրեւանու բերդն առաւ, եւ եհաս մինչ ի Թաւրէզ եւ դարձաւ. բայց Պասիկքն ի ձմեռնային յեղանակին այլվի առին զԵրեւան:

Ի ՌՁԷ (1638) թուին ապրիլ 28 նոյն սուլթան Մուրատն գնաց ի վերայ Բաղդատու ի պատերազմ եւ եհաս ի Բաղդատ ի նոյն նոյեմբեր 26, եւ ծեծեաց զպարիսպն 38 օր մեծաւ զօրութեամբ եւ էառ զքաղաքն դեկտեմբեր 14 օր եւ անհամար մարդիկ մեռան:

Թվին ՌՁԸ (1639) յունիս 2, Հոգեգալստեան կիրակին, դարձաւ եմուտ յաթոռանիստ քաղաքն իւր ի Ըստամբօլ մեծաւ զօրութեամբ: Եւ ի ՌՁԹ (1640) սուրբ Սարգսի շաբթուն հինգշաբթին մեռաւ սուլթան Մուրատն եւ թագաւորեաց եղբայրն իւր շունթան Իբրահիմ, խելագար խելօք ամս (Ժ) (10):

/75/ Եւ ի ՌՂԳ (1644) թվին տղայամահն եղեւ:

Ի ՌՂԹ (1650) թուին սպանին ըզշունթան Իբրահիմն եւ եդին զսուլթան Մահմատն, եւ դեռեւս կենդանի է. եւ այս ինն ամ է, զի թագաւորէ, եւ սա ԺԹ (19)-երորդ թագաւոր է ի Յօսմանէ սկսեալ, եւ 206 ամ է թագաւորութիւն սոցա, յորմէ հետէ առին զԿոստանդնուպօլիս:

Եւ ի թուին ՌՃ (1651) Փիլիպպոս կաթողիկոսն Հայոց, լուսաւորեալ հոգին, 18 վարդապետօք եւ 70 կրօնաւորօք աբեղայիւք գնաց ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ, յերկիրպագութիւն սուրբ տեղեացն տնօրինականաց` բազմամբոխ ժողովրդովք եւ ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ. եւ շինեաց զսալայարկ յատակն սուրբ Յակոբայ գեղեցիկ եւ վայելուչ:

Եւ ի սոյն ամի օգոստոս 2, օր չորեքշաբթի, Աստուածածնի պահոց, արեգակն խաւարեցաւ այնքան, մինչեւ զի աստեղք երեվեցան:

Եւ արդ որովհետեւ ասացաւ սակաւ ինչ վասն թագաւորութեան սոցա, ոչ է պարտ ապա եւ զանց առնել սակս բազմազան աղէտիցն մերոց` զոր կրեցաք. քանզի ի ժամանակս սոյն թագաւորին Մահմետայ` թուին ՌՃԳ (1654), եղեւ. զի ի թագաւորանիստ քաղաքն Ստամբոլ, ոմն պաշ վազիր, եւ երկրորդ էր թագաւորին, այլ եւ փեսայ, քանզի զքոյր սորա, այսինքն զդուստր սուլթան Մուրատին, ունէր առ ինքն, Մալաք Մահմատ փաշայ անուն, որ մալայիք հրեշտակ թարգմանի, ըստ իւրեանց բառին, բայց ես կարծեմ թէ ի հրեշտակաց սատանայի էր, եւ կամարար նմա. զսա չարախօսեցին ոմանք առ թագաւորն, իբր զապստամբ եւ զթշնամի նորա, վասնորոյ իմացեալ /76/ թագաւորն զնենգութիւն նորա ընկեց զնա ի պատուոյ եւ կամէր սպանանել, բայց վասն աղաչանաց քեռ թագաւորին, որ կին էր նորա, պահեցաւ կենդանի, եւ յահէ սպանմանն, փաշայութեան անւամբն եկեալ ի Շամիրամակերտ, որ է Վան, եւ է մեծ փաշայութիւն եւ սահրաթ: Եւ զի Վան փաշայութիւն է եւ Բաղէշ ամիրայութիւն եւ անփոխադրելի, որպէս ասացի յառաջագոյն, սակայն գլխահարկն Բաղիշոյ, զոր առնէին ի քրիստոնէիցն, ի վերայ Վանայ էր, քանզի ծառայք թագաւորին, որ ի Վան զքաղաքն եւ զբերդն կու պահէին ի Պարսից, նոցա ռո•իկ էր տուեալ թագաւորն զհարկն Բաղիշոյ: Իսկ չար ոստիկանն մեր Աւտալ խանն` ընդդիմացեալ, ոչ տայր զհարկն ի ծառայքն թագաւորին, այլ զրկէր զնոսա եւ ինքն ուտէր, զի բուռն էր իշխանութեամբ, եւ հնարագէտ եւ ամբարտաւան, վասնորոյ յորժամ եկն Մալաք փաշայն ի Վան, ժողովեալ ղուլեր ծառայք թագաւորին ի վերայ նորա, եւ ետուն տասն հազար ղուռուշ արծաթ, զի գայցէ զօրօք ի վերայ Բաղիշոյ եւ սպանցէ զամիրայն Աւտալ բէկ. իսկ նա թէպէտ եւ ոչ կամէր, զի էր թուլամօրթ եւ երկչոտ, սակայն ագահեալ յարծաթն եւ մոռացաւ զԱստուածն եւ ժողովեալ առ ինքն զօրս բազումս ի ծովեզերեայց, ի Մարաց եւ ի նեստորականաց, մինչ զի եղեւ ԺԲՌ (12000) հեծեալ, թող զջրկիրս եւ զջորեպանս եւ զսպասաւորս. եւ նոքօք եկն ի վերայ քաղաքիս, եւ էր ժամանակն ամառնային: Իսկ ամիրայ Աւտալ բէկ ժողովեալ առ ինքն զզօրս իւր եւ զդրացի ամիրայս, եւ արար լինել իւր զօրս ութ հազար, եւ նստեալ պահէր զքաղաքն մարտնչելով ընդ նոսա, զի մի գայցեն եւ աւերեսցեն զսայ կամ /77/ կողոպտեսցեն. իսկ մեղք մեր ոչ ետուն նմա զօրանալ, այլ տկարանալ, զի յաւուր միում ի շաբաթի, որ էր բարեկենդան պահոցն Վարդավառի, մինչդեռ կազմէին զինքեանս զի ի վաղիւն մարտիցեն. բերեալ թուղթ ինչ ի փաշայէն ետուն յամիրայն, որ էր գրեալ այսպէս. թէ «Ընդէ՞ր քեզ դիմամարտ լինիլ մեծին քո, որ չէ օրէն», կամ «Որո՞վ զօրօք կամիս մարտնչիլ ընդ իս» կամ թէ «Չգիտցես արդեօք, զի այսքան ձեռադիր ի մեծամեծաց քոց եւ յիշխանաց առ իս է, զի բանիւ նոցա եկեալ եմ ես. եւ զօրն քո, յորս յուսացեալ ես, կամին սպանանել զքեզ եւ կամ տալ ի ձեռս իմ, բայց դու լուր ինձ եւ եկ հնազանդեա եւ ապրեսցիս»:

Իբրեւ ետես զայն ամիրայն սրտաբեկ եւ միջակոտոր եղեալ ապշեցաւ, զի ի զօրս իւր պարծէր, որ յապստամբել կամէին յիւրմէ. վասնորոյ յակամայ կամօք ի փախուստ առեալ կամէր զերծանել եւ օտար զօրքն ցրուեցան, զի նեղեալ էին ի սովոյն, իսկ զօրքն իւր զի էին տեարք ընտանեաց եւ տանց, եւ գեօղից եւ անդաստանաց, վասնորոյ յակամայս զկնի գնացեալ` առ ի դարձուցանել աղաչանօք եւ երդմամբ, զի ընդ նմա իցեն մինչ ի մահ. եւ հաւանեցուցեալ դարձուցին զի ի վաղիւն մարտիցեն. սակայն զօրքն ամենայն ցրուեալ էին եւ սակաւք մնացեալ. եւ ի միւս աւուր ի կիւրակէին` այնպէս սակաւուք գնացեալ ի կռուել, որ եկեալ եւ մերձեալ էին ի քաղաքն, եւ մերձեալ ի միմեանս երկոքին կողմանքն, եւ սկսան ի սպանումն. իբրեւ ետես ամիրայ եւ իմացաւ զպարտութիւն իւր փախեաւ. եւ գնացեալ ի յամուրս եւ ի քարանձաւս ամրացաւ հանդերձ որդովք եւ ընտանեօք, թողեալ զքաղաքն եւ զտուն իւր /78/ ի ձեռս փաշային. իսկ զօրք փաշային ոչ գնացին զկնի, այլ մտին ի քաղաքն եւ յաւարի առին, եւ կողոպտեցին զքրիստոնեայս. եւ աստ էր տեսանել զաղաղակ եւ զողբն մեր. զի զբազումս սպանին, այսինքն քառասուն այր քրիստոնեայ սպանին. զոր եւ հայցեմ յԱստուծոյ, զի մասն նոցա ընդ սրբոց Աստուծոյ լիցի եւ ողորմութիւն: Ընդ որս էր եւ Սարգիս անում ոմն սարկաւագ, երիտասարդ եւ զօրեղ, զոր սպանին, եւ սուգ մեծ եղեւ մեզ, զի յոյժ վայելուչ էր գեղ նորա, եւ ցանկալի բազմաց, եւ ըզվանքս կողոպտեցին եւ զմեզ մերկացուցին, բայց ողորմութիւն Աստուծոյ եհաս, զի զպահարանն մեր ոչ գտին, ուր էաք եղեալ բազում աստուածաշունչ գրեանս, եւ զսպաս եկեղեցւոյս. սպանին ի նմին աւուր եւ երկու եղբայրս հարազատս եւ յոյժ ծերացեալս առ դրանն իւրեանց, որ նստեալ էին` զի մի ոք վնասեսցէ թալանելով, զորս սպանին երկոքին ի միասին` եւ սգացաք յոյժ, որոց էին անուանք Սահակ եւ Աշխան, որոց ողորմեսցի Քրիստոս, յոյսն մեր. ամէն:

Իսկ ի միւսում աւուր գտեալ փաշայն զմին յորդոցն ամիրային Դիատին բէկ անուն, եւ եդ զնա ամիրայ. եւ խրատեաց զնա չլինել իբրեւ զհայր իւր անհնազանդ եւ այնպէս թալանելով զքաղաքդ, բազում աւարաւ դարձան ի Վան ուրախութեամբ, թալանեցին եւ զտուն ամիրային եւ զինչս նորա տարան:

Եւ զկնի աւուրց եկեալ Աւտալ բէկն առ ամիրացեալ որդին հնազանդութեան եւ սիրոյ պատ•ճառաւ, եւ զկնի ամի միոյ նենգութիւն կալեալ ի սրտի թագնաբար, չարասէր եւ վատշուէրն այն, որ յառաջագոյն սպանեալ էր զեղբայրն /79/ իւր, իսկ այժմ անագորոյն եւ քարասիրտն այն, սպան եւ զամիրացեալ պարոն որդին իւր` զԴիատին բէկն, եւ զմիւս այլ զՆուրատինն եւ վերստին ինքն կալաւ զիշխանութիւնն. եւ արգել զգլխահարկն եւ կտրեաց ի ղուլերացն Վանայ, եւ դեռ եւս ինքն ուտէ, եւ այս քառասուն ամ է, զի ամիրայ է ներելովն Աստուծոյ:

Եւ ի վերայ այս դառնութեան զոր կրեցաք, եհաս մեզ գուժ կրկնակի եւ տրտմութիւն անհնարին, զկնի երկու ամաց ՌՃԶ (1657) ոչ միայն մեզ` այլ եւ բոլոր ազգիս եւ ամենայն հասակի. մինչ զի վիմեղէն սրտիցն անգամ շարժիլ յողբս եւ յարտասուս. քանզի ազգն Հռոմոց երկաբնակաց քաղկեդոնականաց, որ յիսկզբանց անտի մինչեւ ցայժմ թշնամի են մեզ, եւ հակառակ կրօնից եւ ուղղափառութեան մերում, ըստ խեռաբարոյ սրտից իւրեանց` այժմ կրկին թափեցին զթոյնս դառնութեան իւրեանց եւ ժայթքեցին ի մեզ, զի ըստ նախանձու զոր ունէին ի վաղուց պատրաստեցին մեզ որոգայթ գաղտնի, եւ լարս ոտից մերոց, եւ մեք ոչինչ իմացեալ էաք, քանզի այր մի գիտուն մարմնական •ճարտարութեան ուրացուցին եւ կուրացուցին հոգով եւ զրկեցին ի Քրիստոսէ. եւ ուրացողն Քրիստոսի պիղծն այն գնացեալ եղեւ սպասաւոր դրանն արքայի, մինչ զի եհաս ի բարձրագոյն փառս, եւ եղեւ փաշայ եւ վազիր եւ երկրորդ թագաւորին, զի •ճարտար էր: Եւ ապա գնացեալ առ նա ազգն իւր նիւթեցին մեզ չարիս անտանելիս, եւ հրապուրեցին զնա, որ յազգէն իւրեանց թուրքացուցեալ էր, եւ երկրորդ էր թագաւորին, եւ նովաւ հանդերձ մտին առ թագաւորն սուլտան Մահմէտ, եւ ետուն երկու հարիւր հազար ղուրուշ, այսինքն հարիւր հազար /80/ դահեկան կարմիր, եւ աղաչեցին զթագաւորն, զի տացէ նոցա զեկեղեցին Հայոց, զվանս սրբոյն Յակոբայ, ուր է գլուխն Յակոբայ առաքելոյն Զեբեդեայ` որ էր ի ձեռս մեր. եւ էր վանք մեծ հոյակապ եւ սքանչելի եւ ականաւոր եւ աննման, եւ այնպէս հնարիւք կաշառեցին զթագաւորն, եւ առին ի մէնջ զսուրբ Յակոբ եւ բարձին զուրախութիւն մեր եւ զպաշտօն, եւ ահա եղաք հաւասար հողոյն եւ այլ նուազագոյն. եւ բարձաւ թագաւորութիւն մեր հոգեւոր, եւ ոչ կամիմք տեսանել զմեզ կենդանիս, քանզի լաւ է մեզ մեռանել քան զայս կեանս մեր. եւ խաւարեցաք եւ մթացաք եւ ի ձեռն այս աղէտի զրկեցաք եւ ի գերեզմանէն Քրիստոսի եւ ի տեսութենէ նորա. եւ այս ամենայն եկն ի վերայ մեր վասն մեղաց մերոց. զի թէ մեղքն մեր ոչ էր պատճ•առ, ահա զի բազում անգամ յարուցեալ ի վերայ մեր վասն սոյն խնդրոյ եւ ոչ կարացին առնուլ. եւ այժմ մատնեաց զմեզ տէր յանարգութիւն եւ ի ստրկութիւն եւ ի սուգ անմխիթար վասն չարեաց մերոց եւ անզեղջ կամաց, սակայն ոչ եմք յուսահատեալ. եթէ եթող տէր զմեզ ի ձեռաց, այլ ակն ունիմք ի Քրիստոսէ. զի մաղթանօք սուրբ Աստուածածնին եւ ամենայն սրբոց եւ սրբոյն Յակոբայ առաքելոյն, զի հաշտեսցի ընդ մեզ գթաց տէրն, եւ դարձուսցէ ի մեզ զվայելուչ եւ զադինասարաս եկեղեցին եւ զվանքն մեր, զի մի կորիցուք իսպառ. զի ոչ իսպառ բարկանայ մեզ տէր եւ ոչ յաւիտեան պահէ ոխս. որեւ նոյն անյիշաչար տէրն ողորմեսցի մեզ եւ գթասցի ի մեզ, զի մի երբեք յուսահատեսցուք. ամէն: