Մի պտոյտ Ճապոնում

ԿԻՕՏՕՆ ԳԻՇԵՐԸ

Կիօտօն մեծ կենդանութիւն է ստանում գիշերը։ Փողոցի երկու կողմից վառւում են գոյնզգոյն թղթէ մեծ լապտերներ, խանութները լցւում են լոյսով, իսկ փողոցները կեանքով։

Բազմութիւնը հոսում է առաջ. ոչ մի աղաղակ, ոչ մի հայհոյանք, ոչ մի կոպիտ ձայն այդ հազարգլխանի զանգւածի մէջ։ Ոչ հարբածի կը հանդիպես այդտեղ, ոչ էլ իրանց պահել չը գիտցող անձերի։ Օդի մէջ լսւում է փայտէ կօշիկների ամուր թրխկոցը։ Ինչ վերաբերում է կարգապահութեանն ու վայելչութեանը, ճապոն ամբոխը իր նմանը չունի աշխարհիս երեսին։

Փոքրիկ խանութները բառի բուն նշանակութեամբ ողողւած են էլեքտրական պայծառ լոյսով եւ յիշեցնում են պարահանդիսի քիօսկները, շուրջը վխտող ամբոխով։ Տրօտուարից զուրկ, հարթ ու նեղ փողոցը, որ մի սովորական դահլիճից բոլորովին լայն չէ, աւելի մեծացնում է այս նմանութիւնը։ Ցուցադրած առարկաներն աւելի որոշակի աչքի են ընկնում փողոցի համեմատական մթութեան շնորհիւ։

Հէնց որ կանգ ես առնում մի խանութի առաջ, զգում ես իսկոյն, որ քեզ շրջապատել են։ Ետեւիցդ եկողները իրանք էլ կանգ են առնում օտարականին մի աւելորդ անգամ եւս դիտելու համար. նորերը միանում են սրանց այդ համախմբումից հետաքրքրւած, եւ շուտով տեսնում ես քեզ մի լայն շրջանակի կենտրոնում, որ խանգարում է փողոցի երթեւեկութիւնը։

Զննում են լուռ ու շատ աւելի ուշադիր, քան թէ ցերեկը, բայց նրանց այդ զննելու եղանակը ոչ մի անախորժութիւն չի պատճառում. նրանց հետաքրքրութիւնը ոչ կոպիտ է, ոչ էլ գրգռող, այլ միշտ լուռ, քաղաքավարի ու պատշաճ։ Եւ հէնց որ շարժւում ես, բոլորն էլ իսկոյն նոյն հոսանքով շարժւում են առաջ, շարունակելով իրանց զբօսանքը։

Ճապոնացին սիրում է գիշերը ուրախ անցկացնել։ Մի շէնքից լսւում է թմբուկի ձայնը, որ անցորդներին ներս է կանչում ականջ դնելու թզուկի ծիծաղաշարժ երգերին, եւ արդէն դրսից երեւում է, թէ ինչպէս հմայւած ամբողջ հասարակութիւնը թուլանում է ծիծաղից։

Մի այլ տեղում պարում է շնիկը եւ զանազան ֆօկուսներ անում. միւս կողմում տէրը ինքը կանգնած է լուսաւորւած սենեակի մուտքի առաջ եւ ներս է հրաւիրում նայելու իր օձերին ու սողուններին։ Այստեղ երգում են, այնտեղ պարում են. քիչ հեռու փայլփլում են թատրոնի ճրագները, որտեղ ներկայացումը բնաւ չի ընդհատւում ամբողջ ժամերով։

Ճապոնական թատրոնը մեծ քառանկիւնի շէնք է։ Երկրորդ յարկում կան օթեակներ բեմի երկու կողմից։ Մեզ առաջնորդեցին այնտեղ ու յատկապէս մեզ համար աթոռ բերին։ Պերզ էր, որ այդ աթոռները, ինչպէս եւ օթեակները, մի զիջում էր Արեւմուտքի ճաշակին։ Իսկական հետաքրքրականն ու բնորոշը ցածն էր, պարտերը, որ իսկոյն գրաւեց իմ բոլոր ուշադրութիւնս։ Նախ ի հարկէ չկան նստարաններ, որոնք երկար անվերջ շարքերով բռնում են մեր պարտերի ամբողջ լայնքը։ Դրա փոխարէն ամբողջ դահլիճը կազմւած է քառակուսի փոսերից, որոնք միմեանցից բաժանւում են մի մարդու անցնելու չափ նեղ ու բարձրադիր ուղիներով, այնպէս որ ամբողջ յատակը միասին վերեւից նմանում է շահմատի տախտակին, որի քառակուսիների մէջ նստած են հանդիսականները առանձին-առանձին կամ ընտանիքներով։ Մինչդեռ ուղիների վրայով վազ են տալիս անդադար երեխաներ, առաջարկելով ներքեւը նստողներին իրանց զամբիւղի պտուղները կամ զովացուցիչ ըմպելին։ Նոյն այդ ուղիներով է, որ դերասանները ամեն անգամ բարձրանում են բեմ ու ելնում իրանց դերը աւարտելուց յետոյ։

Զարմանալի պարզ ու նախնական կեանք է թագաւորում այդ թատրոնական հասարակութեան մէջ։ Ներկայացումները տեւում են անվերջ երկար, ուրեմն ինչո՞ւ իզուր նեղւեն։ Ճապոնացին այնտեղ իրան բոլորովին տան պէս է զգում։ Նստած իր արկղում՝ նա ճաշում է, խմում, ծխում ու հետեւում խաղին հանգիստ ու հանդարտ։ Եթէ յոգնեցաւ բեմին ու խաղին նայելուց, նա անվրդով բաց է անում դրացի արկղից իրան բաժանող ուղին եւ առանց քաշուելու տարածում է իր մարմնի խոնջացած անդամները ու յաճախ էլ քնում։

Երբ աչքս քիչ վարժւեց այդ արկղների աշխարհին, նայեցի վերջապէս դէպի բեմը, ուր նոյնպէս շատ բան կար մանկօրէն միամիտ ու տարօրինակ։ Այսպէս օրինակ վարագոյրը դէպի վեր չի բարձրանում, ոչ էլ ընդհանրապէս բացւում է, այլ նրան զօռով բաց են անում. ծառան բռնած նրա փէշից վազում է գլխապատառ բեմի ամբողջ լայնքովը, մինչեւ որ բոլորովին հաւաքում է։ Իսկ մի քանի թատրոններում վարագոյր բոլորովին չկայ։ Բայց այդ դէպքում բեմը շարժական է եւ դառնում է իր առանցքի վրա իր բոլոր տնակների, ծառերի ու միւս դեկօրացիաների հետ միասին, հանդիսականների աչքի առաջ։

Բեմի կողմնակի պատի տակ մի փոքրիկ բարձրութեան վրա նստած էր մի երիտասարդ ճապոնուհի գիտառը ձեռքին. օրկեստրի դեր էր կատարում նա, նւագում էր ու երգում, խա­ղին աւելի արտայայտութիւն տալու համար։ Բնորոշ էր նոյն­պէս մի ճապոնացու դերը, որ կանգնած էր միւս պատի տակ եւ ձեռքին բռնած երկու ծանր տախտակներ՝ խփում էր իրար ամեն անգամ, երբ բեմի վրա մի որեւէ անարդարութիւն էր կատարւում, եւ կամ երբ դերասաններից մէկը բարկանում էր։

Մենք խաղի կիսին հասանք, որի բովանդակութիւնը հետեւեալն էր։ Կինը սպասում է իր բացակայ ամուսնուն, որ այնքան էլ երիտասարդ չէ արդէն։ Այդ դրութիւնից ուզում է օգուտ քաղել մի պարոն. բայց դեռատի կինը մնում է անդրդւելի, մինչեւ որ ամուսինը վերադառնում է վերջապէս։ Բայց, Աստւած իմ, ի՜նչ դրութիւն. չարագործները կողոպտել էին նրան ու կուրացրել։ Նա հազիւ է գտնում իր տան ճանապարհը ու ընկնում է ներս ողբ ու լացով։ Կինն էլ է սուգ բարձրացնում, ու այդ տեսարանը տեւում է ամբողջ մի ժամ։ Այդ կողմից ճապոնացիք արդէն խիստ են իրական, նոյն իսկ չափազանց։

Մարդը խնդրում է, որ իրան տանեն տաճար, յուսալով, որ աստւածները կօգնեն ու կը բշժկւի։ Սրբազան վայրերի տեղը բաւական գեղեցիկ էր. ներկայացնում էր մի լեառ ու վրան մի նեղ արահետ. լեռան գագաթին շինւած էր փոքրիկ տաճար։ Բեմը բաւական ժամանակ մնում է դատարկ. մինչեւ որ վերջապէս պարտերով անցնում ու բարձրանում է բեմը երիտասարդ կինը, իր կոյր ամուսնուն առաջնորդելով։ Կոյրը ճամփին յաճախ սայթաքում է, քիչ է մնում ընկնի արկղներում նստած հանդիսականների վրա, մինչդեռ բեմից անդադար ու կատաղի կերպով դղրդում են պատի տակ կանգնած ճապոնացու տախտակի հարւածները, տեսարանն անշուշտ աւելի սրտառուչ դարձնելու համար։

Վերջապէս հասնում են տաճարին, ուր ծերը սուզւում է իր աղօթքի մէջ. իսկ կինը, օգտւելով ազատ ժամանակից, արագ հեռանում է։ Մարդը, աղօթքը աւարտելուց յետոյ, ձայն է տալիս։ Ոչ մի պատասխան։ Դուրս է գալիս տաճարից, կանչում է նորից ու իր ձայնի մենակութիւնից սարսափած՝ ընկնում է սար ու ձոր, մօտենում է անդնդին, մի սխալ քայլ – ու գլորւում է ներքեւ։

Շատ չանցած վերադառնում է կինը, նա հոգեկան լաւ տրամադրութեան մէջ է, ըստ երեւոյթին։ Վազում է արահետով վեր, մարդուն ձայն տալով։ Խորին լռութիւն. շտապում է տաճար – ոչ ոք։

Եղածը գուշակելով՝ սարսափահար սկսում է հեկեկալ, ողբալ ու ձեռքերը կոտրատել։ Տախտակների դղրդիւնը էլ բաւական չի համարւում նրա վիշտը շեշտելու համար, բեմի ետեւից լսւում են ճիչ, ոռնոց, հաջոց. այդ բոլորը ձուլւած իրար՝ մի վայրենի ժխոր է կազմում։

Նրա սուգի միջոցին երեւում է նորից գայթակղիչը եւ քաղցր խօսքերով գրաւել է ուզում։ Տեսնելով, որ խօսքերը հերիք չեն, վճռում է ոյժի դիմել։ Այն ժամանակ կինը, իր պատիւը պաշտպանելու համար, հետեւում է իր ամուսնուն եւ նետւում է ժայռից ցած։

Շատ հետաքրքրական է գայթակղիչի վերջը. ամեն կողմից նրա վրա են թափւում թաւամազ դեւերը եւ քաշ են տալիս, տանում, երեւի դժոխք։

Ճապոնական դերասանի արտաքինը խիստ յիշեցնում է ինձ հին յունականը. այս տեղ էլ դերասանի գրիմից իսկոյն կարելի է որոշել նրա դերն ու բնաւորութիւնը, թէև դիմակ չկայ։ Կատակերգուի բերնի անկիւնները դարձած են դէպի վեր. դէմքը գաջի պէս սպիտակ է, մի լայն ու մշտական ժպիտով։

Ողբերգուի դէմքը, ընդհակառակը, տրագիկ է միշտ, կարծես մի ողբերգական սարսափի վայրկեանին սառել է ու այդպէս մնացել։

Յունականի հետ նմանութիւնը լրացնելու համար ճապոն դերասանն էլ այնպէս ձիգ ու փայտի պէս է ման գալիս, ինչպէս ոտքին կօտուրն հագած յոյն դերասանը, իսկ խօսւածքը նոյնպէս միշտ ուռած, ճարտասանական ու միշտ անբնական մի շեշտով։

Կանանց դերերը կատարում են բացառապէս տղամարդիկ, եւ ճիշտն ասած՝ խիստ աջող։

Կնոջ դերը խաղացող դերասանին նայելով, բնաւ չի կարելի ենթադրել, որ դա տղամարդ է. այն աստիճան կանացի են նրա ձայնն ու շարժումները։ Կինը միայն վերջերս է սկսում բեմ դուրս գալ, բայց դեռ խիստ հազւագիւտ դէպքերում։ Թէև ճապոնացին շատ է սիրում իր թատրոնը, բայց դերասանի պաշտօնը յարգանք չունի նրա աչքում։ Եւ ընդհանրապէս ճապոնական թատրոնը ռամկական հիմնարկութիւն է համարւում. յաճախողը ամենահասարակ ժողովուրդն է. իսկ ազնւականներն ու բարձր դիրք ունեցող անձնաւորութիւնները գնում են ծպտւած։

Վերջերս ի հարկէ սկսել է արդէն մուտք գործել եւ եւրոպական բեմը իր Համլետներովն ու համերգներով։ Կան արդէն յայտնի դերասաններ ու դերասանուհիներ, որոնցից մասնաւորապէս մեծ հռչակ ունի դերասանուհի Սադօ-Եակօ, որ մինչեւ անգամ Պարիզում մեծ աջողութիւն է ունեցել վերջին ցուցահանդիսի ժամանակ։