ՆՈՐ ՃԱՊՈՆ

Տասնեւիններորդ դարու սկզբին սիօգունի իշխանութիւնը արդէն բոլորովին անտանելի էր դարձել ժողովրդի բոլոր խաւերին իր վերին աստիճանի բռնակալ կառավարութեամբը, ուր անհատի ազատութիւնը ճնշւած էր բացարձակապէս։

Եւ բոլորի սրտերը ազատութեան յոյսով ակամայ ձգտում էին դէպի միկադօ, որ մնում էր քաշւած Կիօտօում եւ որի անւան հետ կապւած էին հին դարերի բազմաթիւ աւանդութիւնները, որոնք այնքան սիրելի էին ժողովրդին։

Երկիրը սաստիկ յուզման մէջ էր։ Գործը աւելի եւս բարդւեց, երբ Ճապոնի ափերին խարիսխ ձգեց ամերիկեան նաւատորմիղը Parry-ի հրամանատարութեամբ։ Ամերիկացիք պահանջեցին, որ Ճապոնի նաւահանգիստները բաց լինեն ամերիկեան ապրանքների համար։ Այդ պահանջը սաստիկ անախորժ էր ճապոնացիներին, մանաւանդ անցեալում օտարների հետ ունեցած փորձերից յետոյ։

Առաջին եւրոպացիները պորտուգալցիք ու հոլանդացիք էին, որոնք ոտք դրին Ճապոն տասնեւվեցերորդ դարում եւ շատ սիրալիր ընդունելութիւն գտան։ Նրանց հետքովը անմիջապէս եկան միսիօնարները, որոնք եւ փչացրին ամեն ինչ։ Օգտւելով իրանց առաջին աջողութիւնից, նրանք դիրք գրաւեցին, խրոխտացան, սկսեցին խառնւել երկրի ներքին վարչական գործերի մէջ եւ մեծ դժգոհութիւն գրգռեցին իրանց դէմ, որի հետեւանքն եղաւ ١٦٣٢-ի քրիստոնեաների ընդհանուր կոտորածն ու հալածանքը։ Այդ օրից Ճապոնը փակ մնաց եւրոպացիների համար. կառավարութիւնը խստիւ պատժում էր ամեն մի մարդու, որ համարձակւում էր նրանց հետ յարաբերութիւն կապել կամ նրանց գրքերը կարդալ։

Եւ ահա յանկարծ այս բոլորը վերացաւ, կարծես մի կախարդական գաւազանով։ Ճապոնը տեղի տւեց հանգամանքների ուժի առաջ, աւելի զօրեղանալու եւ յաղթող հանդիսանալու համար։ Նա լաւ էր հասկանում, որ մնում էր երկուսից մէկը – կամ վտանգի ենթարկելով Ճապոնի անկախութիւնը մնալ իր նախորդ առանձնութեան մէջ իր բոլոր առանձնայատկութիւններով, կամ օտարին չը հպատակւելու համար հիմնապէս փոխել իր ընթացքը եւ իւրացնել այն ամենը, ինչով ուժեղ էր այդ օտարը։

Եւ մի անգամ այդ ճամփի վրա ոտք դնելուց յետոյ, Ճապոնն էլ կանգ չառաւ ու նրա քայլերը եղան զարմանալի արագ ու կտրուկ։ Այդ գործում խիստ մեծ դեր է կատարել արդի միկադօն՝ Մուտսու-Հիտօ, որ, ժողովրդի լաւագոյն տարրի վրա յենւած, միացրեց իր ձեռքում հոգեւոր ու աշխարհական իշխանութիւնները եւ մէկը միւսի ետեւից սկսեց իր բարեփոխութիւնները։ Նրա առաջին գործը եղաւ թողնել Կիօտօ, որտեղ նա իրան շղթայւած էր զգում դարաւոր ծէսերով, եւ իր մայրաքաղաքը հաստատեց Իեդօ (Տօկիօ), որ ծովի ափին լինելով շատ յարմարութիւն էր տալիս եւրոպացիների հետ անմիջական յարաբերութիւններ պահպանելու։

Երկրում այնքան մեծ էր շարժումը եւ նոր ճամփով գնալու պահանջը այնքան խիստ, որ դայմիօսներից շատերը հայրենասիրաբար հրաժարւում էին իրանց սեփական իշխանութիւնից եւ դարաւոր իրաւունքներից յօգուտ կայսեր։ Դրանով սաստիկ հեշտանում է միկադօի գործը։ Եւ կարճ ժամանակում վերջնականապէս ընկնում են ֆէօդալական կարգերն ու դասակարգերի առանձնաշնորհները։ Այլ եւս դասակարգերի խտրութիւն չկայ, եւ բոլորը հաւասար են օրէնքի առաջ։

1889-ին Ճապոնը դառնում է սահմանադրական պետութիւն։ Օրէնսդիր մարմին դառնում են երկու պալատները, իսկ գործադիր ոյժը՝ միկադօն է ու նրա ընտրած նախարարները։ Սահմանադրութիւնը յայտարարում է անձնաւորութեան եւ բնակարանի անձեռնմխելիութիւնը, մամուլի եւ ժողովների ազատութիւնը, ի հարկէ օրէնքի սահմաններում։ Դատաստանական իշխանութիւնը բաժանւում է գործադիրից, եւ դատաւորները դառնում են անփոփոխելի։ Այսպիսով Ճապոնի կառավարութիւնը նպատակ է դնում արժանի տեղ գրաւելու քաղաքակրթւած պետութիւնների շարքում եւ շատ կարճ ժամանակի մէջ հասնում է իր նպատակին, ցոյց տալով մի զարմանալի տոկունութիւն, եռանդ ու կենսունակութիւն։ Կեանքի ոչ մի կողմը նա բաց չէ թողնում իր աչքից, միշտ պատրաստ սկսելու նոր ձեռնարկութիւններ, չխնայելով ոչ մի նիւթական միջոց երկրի տնտեսական դրութիւնը բարձրացնելու համար։

Ճապոնական րեֆօրմների ալիքները յեղաշրջեցին նոյնպէս եւ կրթութեան գործը, թէեւ, ճիշտն ասած, առաջ էլ Ճապոնը մեծ ուշադրութիւն էր դարձնում ժողովրդի կրթութեան վրա։ Բոլոր դասակարգերը անխտիր ուսում էին ստանում, թէեւ ի հարկէ այդ ուսումը շատ տարրական էր ու գործնական բնաւորութիւն էր կրում։

Ճապոնի նախկին վարժապետը Չինաստանն է. ամբողջ տասը դար բուդդհիստ տաճարներն են եղել դրանց ուսումնարանները։ 17-րդ դարից սկսւում է մի մասնաւոր սէր դէպի Կօնֆուցզէի վարդապետութիւնը, մանաւանդ բարձր շրջաններում։ Ճապոնական կրթութիւնը այն յատկանիշն ունի, որ աշակերտի խելքը զարգացնելիս՝ նրանք միշտ մեծ ուշադրութիւն են դարձնում եւ սրտի կրթութեան վրա։ Այդ տեսակէտից ուսումնարանն ու ընտանիքը միշտ ձեռք ձեռքի են գնում։ Նրանք զարգացնում են սէրը դէպի իւրայինները, դէպի հանրութիւնը, դէպի թագաւորն ու հայրենիքը։ Այժմ կառավարութիւնը ոչ մի ջանք չի խնայում հնար եղածին չափ շուտով իւրացնելու եւրոպական կրթութեան եղանակը, եւ այդ պատճառով էլ արդի դպրոցական կազմը ամբողջապէս արեւմտեան է։ Մեծ է մանաւանդ ամերիկացիների խաղացած դերը այդ գործում։ Այժմ ամենախուլ անկիւններում կան նախնական դպրոցներ։ Եւ դպրոցը պարտադիր է ամենքի, անխտիր թէ տղայի ու թէ աղջկայ համար։ Ճապոնը անգրագէտ չունի։ Գիւղական ու քաղաքային դպրոցների հոգսը ինքը գիւղը կամ քաղաքն է քաշում։

Կրօն բնաւ չեն անցնում. դրա փոխարէն կան բարոյագիտութեան դասեր։ Մասնաւորապէս շեշտած են բնական գիտութիւնները, որոնց անցնելու եղանակն էլ բացառիկ կերպով լաւ է ու գործնական. շատ սովորական բան է դպրոցական այցերն ու պտոյտները ուսուցիչների առաջնորդութեամբ իրանց հայրենիքի ու բնութեան հետ մօտիկ ծանօթանալու համար։ Դպրոցը տալիս է եւ երկրագործական ծանօթութիւններ, որին զոյգ է ընթանում գործնական վարժութիւնը՝ յատուկ այդ նպատակով շինւած տիպար ագարակներում։ Մարմնամարզութիւնն ու ֆիզիկական խաղերը պարտադիր են բոլոր դպրոցներում եւ շատ են գոված։ Ընդհանրապէս դպրոցներում տիրող ոգին աւելի մտերմական է ու ընկերական. ուսուցիչը աշակերտների վերաբերմամբ մեծ ընկերոջ դեր է խաղում. պատիժ ասած բանը համարեա թէ չկայ։

Քաղաքներում կան ուսուցչական երկսեռ վարժարաններ։ Շատ բարձր են եւ օրինակելի նրանց մասնագիտական տեխնիկ վարժարանները, իսկ համալսարան ունեն երկու հատ՝ մէկը Տօկիօ, միւսը Կիօտօ, երկուսն էլ արքունի։ Կան եւ ազատ համալսարաններ։ Դրանցից մէկը յատկապէս կանանց համար է, հիմնւած Տօկիօյում ١٩٠١-ին։ Ընդհանրապէս կանանց բարձրագոյն կրթութեան խնդիրը այժմ մեծ քայլերով է առաջ գնում, մանաւանդ շնորհիւ Գարուկա թագուհու ձեռներէցութեան։ Ճապոնն ունի արդէն իր գիտնականները, որոնք անուն են վայելում նոյն իսկ Եւրոպայում։ Ճապոնի արագ առաջադիմութեան գլխաւոր նշաններից մէկն է եւ նրա մամուլի արագ զարգացումը։ Նրանց պարբերական հրատարակութիւնների թիւը հասնում է մինչեւ ١٥٠٠-ի (Dumolard)։ Նրանց գինն էլ շատ էժան է։ Դա աւելի եւս զարմանալի է, եթէ յիշենք, որ ճապոնական այբուբէնը շատ բարդ է եւ դեռ չէ թօթափել չինականի լուծը։ Ճապոնական այբուբէնով, որ ٤٨ տառ ունի, կարելի է արտայայտել միայն հասարակ խօսակցութիւնը, իսկ աւելի բարդ գաղափարների արտայայտութեան համար պէտք է դիմել ١٥ հազար չինական նշանների օգնութեանը, այնպէս որ պարզ այբուբէնի պահանջը այժմ խիստ մեծ է եւ երեւի երկար սպասել չի տալ։

Այժմեան այբուբէնով ճապոնացիք գրում են վերեւից ներքեւ, իսկ տողերը իրար յաջորդում են աջից ձախ։