Զատկի ճառ

/20a/ Զտաւն սրբոյ զատկիս ուսաք ի Մովսեսէ եւ յելիցն Իսրայեղի յԵգիպտոսէ, քանզի գրեալ է այսպէս. Խաւսեցաւ Տէր ընդ Մովսէսի եւ ընդ Ահարովնի յերկրին եգիպտացւոց եւ ասէ. Ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց, առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյ։ Եւ յառաջ մատուցեալ ասէ. Ի տասներորդում աւուր ամսեանս այսորիկ առցեն իւրաքանչիւր ոչխար ըստ տունս, ապա թե ոչ ըստ տանց տոհմից յաղագս աղքատութեանն հանկանակեալ։ Եւ զնովիմբ ածեալ ասէ. Եւ եղիցի պահեալ մինչեւ ցտասն եւ չորս աւր ամսոյս այսորիկ. եւ զենցեն ընդ երեկս եւ շաղախեսցեն զբարաւորն. եւ զերկոսեան սեամսն յարենէն, որ եղեւ պահպանական անդրանկացն առ ի սատակչէն։ Արդ թեպէտ եւ ստուեր հանդերձելոյն, որպէս եւ աստուածայինն առաքեալ համարի, եւ աւրինակ Քրիստոսի. զի եւ եմուտ իսկ Քրիստոս ի տասներորդում աւուր ամսեան առաջնոյ յԵրուսաղէմ յաւուրն արմաւենեաց. եւ պահեցաւ մինչեւ ցչորս եւ տասն աւր ամսոյն, յորում երեկոյին ետ իսկ զկենդանարար մարմինն սրբոց առաքելոցն ի կերակուր, եւ կատարեաց զխորհուրդն որ յաղագս այնր։ Բայց ոչ է առաջիկայս մեզ մեկնութեան, այղ պատմութեան զատկի, թե ուստի՞ է եւ կամ յումմէ ասացից։

Զսուրբ տաւն զատկիս հաստատեաց տէր ի վերայ լուսնի։ Լուր բանին որ ասէ թե՝ Ցչորեքտասաներորդ աւր ամսոյս՝ յաղագս լուսալիրն լինելոյ. որպէս եւ Փիղովն ասէ. Քանզի ամիսս զլուսնականն համարի աւուրս զառաջինն սկիզբն լրման լուսնի. վասն զի ոչ յառաջ քան զՄովսէս ամիսք կային եբրայեցւոց. եւ ոչ յայնժամ ի նորոյ ինչ հաստատեցաւ, որ չէրն. այղ որպէս ասացաք /20b/ զի լուսնականին ասէ ամիս։ Տես զբանն. ոչ ասաց. Ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց ի նորոյ որ չէրն. այղ թե ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց, առաջին լիցի յամիսս տարւոյ։ Յայտ է թե զաւուրս լուսնի ասէ ամիսս, քանզի լուսնական ամիսք եին. բայց տարի չեւ եւս էր անգարեալ եբրայեցւոցն, վասն զի քաղդեականաւն վարէին տարւով եւ ամսովք. եւ ոչ վարկպարազի որպէս լրումն սահմանեաց. այղ որ ի սկզբան արարչութեանն լուսինն էր, զնոյն զայն այժմ սահմանեաց։ Քանզի յաւուր արարչութեանն լուսինն չորեքտասնաւրեայ էր. զի թեպէտ եւ մի աւր էր լինելոյ լուսնին, սակայն լիութիւն բոլորութեանն որպէս չորեքտասան աւր երեւէր, զի անմարթ էր թերի եւ կիսակատար լինել լուսնի յաւուր լինելութեան իւրոյ. վասն զի ամենայն արարածք լի եւ կատարեալ ստեղծան. որպէս բանջարքն ոչ դեռաբոյսք, այդ հասեալք. եւ ծառքն կատարեալք եւ պտղալիցք, եւ մարդն երեսնամեայ հասակաւ, թեպէտ եւ միոյ աւուր կենդանի։ Ըստ նմին աւրինակի եւ լուսին չորեքտասանաւրեայ լիութեամբ լուսոյն կատարեալ. զնոյն եւ համարեցան վարդապետք եբրայեցւոցն յաւուր լինելութեանն չորեքտասանաւրեայ արարեալ զլուսին. զի ի վերայ նորա հաստատեցան ամիսք, եւ ի վերայ նորա եղեն գիտելի, որպէս եւ տարի յարեգականէ։ Քանզի ասեն վարդապետք եբրայեցւոցն, եթե ի չորրորդ աւուր ստեղծան արեգակն եւ լուսին. վասն այնորիկ հասարակաւորութիւն տունջեան եւ գիշերոյ դնեն զաւրն զայն ասելով. եթե յերկնամիջակին իսկ էր ստեղծումն. եւ ի /21a/ վեցերորդ աւուրն ասեն լիալ զմարդն. եւ յաւրէն իսկ յառաջ ի թիւ արկեալ զամիսս համարի ասեն. եւ զերկոտասանամսեայ կատարեալ զթիւ տարեկանին, ունի եւ հինգ աւր աւելիս, որ յառաջ քան զստեղծանել մարդոյն եղեւ։ Արդ յայտ է թե զտարի յարեգակնէ գիտացաք. եւ զամիսս ի լուսնոյ. որպէս եւ աստուածային բարբառն վկայէ յասելն եթե՝ եղիցին ի նշանս, եւ ի ժամանակս եւ յաւուրս եւ ի տարիս։ Եւ զնովիմբ ածեալ ասէ. Եւ արար Աստուած զերկուս լուսաւորսն մեծամեծս. զլուսաւորն մեծ յիշխանութիւն տունջեան, եւ զլուսաւորն փոքր՝ յիշխանութիւն գիշերւոյ եւ զաստեղս։ Եւ եդ զնոսա ի հաստատութեան երկնից լուսատու լինել յերկիր եւ իշխել տունջեան եւ գիշերւոյ. եւ մեկնել ի մէջ լուսոյն եւ ի մէջ խաւարին։ Արդ վասն չափոյ մեծութեանն եւ դրից հաստատութեանն եւ իշխանութեանցն եւ որոշմանցն եւ այղոց աստեղաց կարգի հանգամանաց ասելն առ այժմ արգելցի, մինչեւ բովանդակեցից զխորհուրդ սրբոյ զատկիս եւ զտոմար ամենայն ազգաց. եւ ապա պատմեցից վերջ եւս թե զի՞նչ վասն այսր արտաքինքն եւ զինչ եկեղեցականքն։

Բայց մեք երթիցուք անդրէն ի հրամանն Տեառն որ առ Մովսէսն ասէ. Ամիսս այս (Այս ասելով զվաղնջուցն եցոյց լինելութիւն) եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց. առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյ։ Զգլուխ լրմանց լուսնի ցուցանէ յիւրում ընթացից բոլորակին։ Դարձեալ ոչխար առեալ ի տասն աւուր ամսոյն։

Տասնեակս այս ունի ժամս ՄԽ, որով մարթիմք իմանալ զտունջանականն եւ զարեգակնայինն /21b/ եւ զծագողականն, զի աւրինակ Քրիստոսի է, եւ պահեալ զչորեքտասան. յայտ է թե լրմանն հրամայէ անսալ. քանզի եւ ոչ լոկ զենումն է աւրինակ Քրիստոսի, այղ եւ ինքն իսկ լուսին, որպէս ամենայն սրբոց հարցն հաճոյ թուեցաւ ասել։ Յորոց եւ իմ պսակաւորն Քրիստոսի խոստովանողն եւ Հայաստանեացս հայրն սուրբ Գրիգոր ասելովն, եթե եկրորդ լուսաւորն իշխանական գիշերւոյ գա(յ) բերէ յանձին զաւրինակ միածնի որդւոյն Աստուծոյ պատի թաղի գուշակ թաղելոյ յարութեան մեռելոց։ Եւ անուանի տաւն զատկիս յեբրայեցւոցն՝ փասկա ըստ նոցա ձայնին, որ թարգմանի անց. եւ եղեւ իսկ յեգիպտացւոց ի քանանացւոց յաշխարհն։

Զայս եւ երանելին Գրիգոր Աստուածաբան այսպէս ասէ. Ոմանք կարծեցին զանունս զայս փրկութեան չարչարանաց լիալ եւ ապա հեղղենացի արարեալ զձայնն զփիւրն ի պէ փոխեցին, եւ զկենն ի քէ, պասքա զաւր փրկչին անուանեցին. ըստ բանին Մովսէսի, որ յերկրորդում աւրինացն ասէ այսպէս. Զեաւթն աւր բաղարջ կերիցես ընդ նմա, զի հաց չարչարանաց է։ Ասեն վարդապետք եբրայեցւոցն, թե երիս տաւնս զատկի արար Մովսէս յանապատին, եւ ապա ի հակառակել ժողովրդեանն, ամենայն պատուիրանք աստուծայինք եւ կարգք լքեալ դադարեցին մինչեւ յաւրն անցանելոյ որդւոցն Իսրայեղի ընդ Յորդանան ի տասն աւր ամսոյն առաջնոյ. ոչ զամսոյն կոչէ տասն, այղ զլուսնին. քանզի ամսոյն առաջնոյ որ անուանեալն կոչի նիսան ութ եւ տասն էր /22a/ եւ լուսնի տասն։ Այս տասնեակ մեծի խորհրդոյն յորում առին զոչխարն, եւ աւրինակ մկրտութեանն անցն ընդ Յորդանան. եւ գալուստն Քրիստոսի յԵրուսաղէմ յաւուրն արմաւինեաց։ Եւ արար Յեսու ի ԻԲ աւր ամսոյն առաջնոյ զատիկ. բայց անուանէ ի չորեքտասան, ըստ աւուրցն լուսնի. եւ առնէ նորոգումն կարգացն եղծելոց յանապատին. եւ առնէ իբրեւ ի նորոյ սկիզբն կարգաց եւ աւրինաց որպէս եւ Մովսէս յելանելն յԵգիպտոսէ. քանզի եւ զանցանելն զՅորդանան գետով՝ ելս կոչէ յԵգիպտոսէ։ Որպէս եւ ի ժամանակա(կա)ն կանոնի նախապատում հանդիսին մերոյ ճառեցաք։

Ասի տաւնել եւ յաւուրս Եզեկիայի յայղոց ոմանց. բայց վասն զի ոչ յառաջնումն ամսեանն, այղ յերկրորդումն, եւ ոչ ըստ աւրինացն, ոչ անարգեցաւ. քանզի խառնակ եղեւ եւ անսուրբ։ Եւ դադարէ տաւնն մինչեւ յութ եւ ի տասն ամն Յովսիայ թագաւորի. անդանաւր տաւնեալ եւ անդէն դադարեալ լինի մինչեւ յաւուրս Զորաբաբէղի եւ ցշինած տաճարին։ Ապա եւ յետոյ Եզրաս նորոգեալ կարգեաց զինն եւ տասներեակ լուսնի ազգին եբրայեցւոց. եւ անխափան տաւնեցաւ մինչեւ ցխաչելութիւն Փրկչին. յորում դիպ(եց)աւ ի չորեքտասաներորդումն նիսան լրումն լուսնի յաւուր հինգշաբ(ա)թւոջ ըստ աւրինակի յելիցն յԵգիպտոսէ։ Զի եւ մեք փրկեցաք պատուական արեամբն. եւ արդարեւ ելաք ի ստորայնոցս ի բարձրագոյնսն ուտելով զմարմին ճշմարիտ գառինն Աստուծոյ։ Յետ որոյ եւ սուրբ առաքեալքն յամենայն ամի երթալով յԵրուսաղէմ, յիշատակեալ կատա/22b/րէին զաւր չարչարանաց փրկչին. եւ տաւնէին զաւր յարութեանն. եւ աստուածային նշանագործութեամբն զբազումս դարձուցանեին առ Քրիստոս եւ մկրտեին մինչեւ յամն երկրորդ Վեսպիանոսի։ Յորում եղեւ հուսկ յետին աւերումն տաճարին եւ պաշարումն եւ կոտորումն եւ գերութիւն Երուսաղէմի. յորում ի սրբոյ Հոգւոյն եւ հրամայեալ՝ ոչ ումեք ի քրիստոնեից լինել անդ յայնմ տաւնի յաղագս ապրելոյ ի չարեացն եկելոց ի վերայ Երուսաղէմի. եւ արտաքոյ ժողովեալ ի տեղիս տեղիս տաւնեցին զտաւն սրբոյ զատկին։

Յետ որոյ Արիստիդէս Մերրի փիղիսոփայ Աթենացի ընկեր Կոդրատեայ՝ առաքելոյն ունկնդիր, արար զինն եւ տասներրեակն լուսնի Հռովմայեցւոց. եւ այսպէս նմանեցուցեալ ասաց եթե առաջին աւրն ապրեղի է սկիզբն արարչութեան. եւ վասն զի ի չորրորդն աւուր ստեղծաւ լուսին, ի չորրորդ աւուրն ապրեղի եդ չորեքտասան լուսնի. եւ կարգեաց զնա գլուխ բոլորի. վասն զի ի նմին աւուր հանդիպի ըստ եբրայեցւոց չորեքտասան նիսան, լրումն եւ անվերադրութիւն։

Յետ որոյ Ղեւոնտէս հայր Որեւգենի արար զիննեւտասներեակն լուսնի Եգիպտացւոց եւ եթովպացւոց։

Յետ որոյ Որեւգենէս որդի նորուն արար զինն եւ տասներեակ լուսնի արաբացւոց եւ մակեդովնացւոց ըստ նմանութեան ձեւոյ յեբրայեցւոց անդր հայեցեալ։

Յետ որոյ Անատողիս եպիսկոպոս Ղաւոդիկեցւոց եկեղեցւոյն արար զիննեւտասներրեակն լուսնի յունաց եւ ասորւոց ըստ աւրինակի ձեւոյ հռովմայեցւոց անդր հայելով։

Արդ թեպէտ եւ այս ամենեքեան նախագոյն կարգե/23a/ցան, սակայն ոչ ընդհանուր աշխարհ ուսան վասն նեղութեան հալածանացն որ ի վերայ քրիստոնեից, այղ տաւնեին զոյգ ընդ հրեիցն, տաւն խառնակ եւ անսուրբ մինչեւ յաւուրս երանելւոյն Կոստանդիանոսի եւ ցսուրբ ժողովն Նիկիայ։ Եւ ապա ասացաւ ի թագաւորէն, մի՛ եւս այնուհետեւ առնել տաւն խառնակ ընդ տիրասպան ազգին հրէից. տուեալ հրաման ի մէջ առնուլ զիննեւտասներրեակն լուսնի զատկաց, որք կարգեալ եին ի վերայ ճառեալ արանցդ. առնուլ եւ աշակերտս յամենայն ազգաց քրիստոնէից եւ ուսուցանել զնոսա տոմար. եւ զատուցանել զքրիստոնեականս ի հրեականէն. եւ թեպէտ եւ ըստ հրամանի թագաւորին գործն կատարէր, այղ ոչ անտարակուսելի կարգեցաւ աւրինակք։

Յետ որոյ եւ յաւուրս Կոստանդեայ, որդւոյ Կոստանդիանոսի, Անդրեաս եղբայր Մագնոսի եպիսկոպոսի, կարգեաց տումար երկերիւր ամաց. սակայն եդ այն ոչ անտարակուսելի։ Ապա ի սպառել Անդրեասեան տոմարին ամացն երկերիւրոց յաւուրս Յուստիանոսի թագաւորի, եղեւ բազում խնդիր հմտագոյն իմաստասիրաց՝ վասն ոչ բերելոյ ճշգրտիւ զկարգ իննեւտասն բոլորակին, որ իննսուն եւ հինգ ամով բովանդակէր զեղանակ շրջագայութեան. նոյն յոլովից թուեցաւ դժոխին, զի բազում ամաւք ըստ աւուրց բոլորակին չտողէր զկնի բեսիքիստոնն. վասն որոյ եղեալ քննութիւն յԱղեքսանդրիայ, որ է մայրաքաղաք ամենայն իմաստասիրութեանց գտաւ անտարակուսելի աւրինակ ՇԼԲ ամաց շրջաբերութեանն, որ ստուգիւ /24a/ ցուցանէ զաւուրս չորեքտասան պասեքին։ Արդ ոչ եթե նորաձեւելովս ինչ աղարտեցին զվաղնջուցն դրոշմեալ կանոն, այղ ճշգրտիւ զնոյն չորեքտասան յիննեւտասն յիննեւտասան թուոյ դրոշմեցին յարմարական ոճով. զի անտրտում եւ անստուերագիր տպաւորեալ եղիցի դրությունն։ Եւ է կարգաւղ այսոցիկ գլուխ իմաստասիրաց՝ Աղեքսանդրացին Էաս. ունելով իւր ընկեր զհրեայն Փենեհեզ որ ի Տիբերիդայ, զԳաբրիէղ յասորւոց, եւ զՅոհան յարաբացւոց, եւ զԱբդիէ յեթիովպայ, զՍերգի ի մակեդովնացւոց, զԵեւղոգի ի յունաց, զԳիգան ի հռովմայեցւոց։ Ունելով ընդ իւր եւ այղ ընկերս Էաս ի նոյն եգիպտացւոց զորոց անուանս ոչ յիշատակեցաք ի պատմութեանս. բայց ընդ ամենայն ասի լինել արս երեսուն եւ վեց։ Աստանաւր ասէ եղեալ զԻրոն վարդապետ դրանն արքունի ի քաղաքին Կոստանդնուպաւղսի, որ ազգականութեամբ աւտար եւ ոչ քաղաքացի, զոր ոմանք եւ աղեքսանդրացի իսկ գոլ ասացին։ Զսա զչարեալ ասէ ընդ ժողովս իմաստասիրացն որ յԱղեքսանդրիա, իբր քամահանս իւր վարկանել զոչ անդր կոչեցեալ, հակառակ ճշմարտութեանն մաքառի, խոտէ զկարգեալն ի նոցանէ։ Նոյնպէս եւ զառաջնոց եդեալսն գոգցես իբրեւ տգէտս զնոսա համարեալ, առնէ ժամանակագրութիւն նորաձայն, հակառակ աստուածային գրոց, եւ ամենայն ժամանակագրաց, նոյնպէս եւ տոմար. եւ փոխէ զիննեւտասներրեակն լուսնի ի վեցէն ապրեղի, եւ փոխանակ կարգէ հինգ ապրեղի, եւ դնէ զնա գլուխ բոլորի. եւ առնէ իւր աւրինակ զտասն փարմութի ըստ եգիպտացւոց, որ ի մէնջ պարմափիւրն ձայնի. եւ դնէ զնա գլուխ բոլորի՝ լրումն եւ անվերադրութիւն, հակառակ առաջ/24b/նոցն։ Որպէս եւ նոքա եբրայեցին հայելով ձեւացուցին. սորա նոյնպէս զեգիպտացին արարեալ աւրինակ, իբր թե ցուցանել իմաստասիրացն Աղեքսանդրի եթե յոյժ տգէտ էք. որ եւ ոչ ձերոյ ազգիդ հմուտ էք, զիա՞րդ այղոց ազգաց կարգեցէք տումար։ Եւ զհռովմայեցւոցն այսպէս կարգեաց. եդ զհինգ ապրեղի՝ գլուխ բոլորակի. եւ կարգեաց նմա վերադիր Ը, վասն զի երեքտասանաւրեայ ասաց զլուսին յաւուր ստեղծման իւրոյ. զուգելով զութ եւ զհինգ, այսինքն զվերադիրն եւ զլրումն ի խորհուրդ նմա համարեցաւ։ Այղ եւ երեքտասան շրջառութիւն թուոցն լուսնականաց՝ զարեգակնայնեաւքն խորհուրդ նմին համարեցաւ. եւ արկանելով ի վերայ վերադրին ԺԱ ԺԱ թիւ մինչեւ ցկատարումն իննեւտասներրեկին, եւ բոլորին. եւ ապա երկոտասանթիւ արկանէ զվերագրովն ըստ կարգի կատարման իննեւտասներրեկի. եւ ի վերայ լրմանն արկանէ քսան թիւ. եւ առնու ի բաց երկոտասան եւ մետասան ցկատարումն իննեւտասներրեկին եւ բոլորին. եւ ապա առնու ի բաց ԺԲ ԺԲ վասն կատարման իննեւտասներրեկին եւ խաղացուցանէ անուացեալ ծանուցեալ ի ճարտարութիւն արուեստին պանձալով. աղարտեալ խոտէ զառաջնոցն գիրս. եւ բռնութեամբ հրամանի թագաւորին ընդ ամենայն աշխարհն զիւրն հաստատեաց։ Բայց մեզ քաւ եւ մի՛ լիցի հաւանել ժամանակագրութեանն Իրոնի շփոթելոյ եւ յաճախելոյ արտաքոյ աստուածային գրոց. եւ մի՛ ընդունել զթիւս տոմարի նորա զխաբողականս. եւ լիցուք ընդ նզովիւք սուրբ հարցն։ Քանզի գրեալ է այսպէս. Անիծեալ որ առնէ զատիկ ընդ տիրասպան ազգին /25a/ հրէից, եւ կամ ընդ շամրտացւոց եւ կամ ընդ Պաւղիանոսաց։ Անիծեալ որ առնէ զատիկ յերեքտասան լուսնի։ Արդ Իրոն թեպէտ եւ բիւր անգամ կարծէ ճարտարանալ, սակայն ոչ զերծանի ի նզովիցս յայսցանէ. զի որ ի միոյն փախչի եւ ի միւսն շաղախի, նման է այնմ, որ սակաւ աղաւթէ եւ բազումս հայհոյէ։ Քանզի իբրեւ դիպի ի շարաթու հինգ ապրեղի ըստ Իրոնական թուոյն, համարին զնա լրումն, եւ ի վեց ապրեղի առնեն զզատիկն, որ դիպի ի վեշտասան նիսիան, եւ տաւնեն զոյգ ընդ հրեից, ստունկնեալ հարցն նզովից։ Քանզի ոչ երբեք տաւնեալ է հրեից ի հնգետասան նիսան գտաւն զատկի, այղ միշտ տաւնեն ի վեշտասան նիսան, նոքա եւ շամրտացիք. քանզի շամրտացիք հաստատագոյն քան զնոսա ունին. թեպէտ եւ ի նոցանէ են ուսեալք։ Այղ եւ Պաւղիանոսք ի նմին աւուր տաւնեն եւ զինչ աւր եւ դիպի լրմանն, կիւրակէ անուանեն, որպէս եւ հրեայք շաբաթ անուանեն, թեպէտ եւ չիցէ շաբաթ։

Բայց մեզ քաւ լիցի տաւնել ընդ նոսա եւ կրել նզովս. քանզի ամենայն ջան սրբոց հարցն վասն ի նոցանէ զատուցանելոյ էր. յոր եւ Հայաստանեացս առաւել ճշմարտապէս անուանի զատիկ Տեառն, այսինքն զատուցեալ յամենայն հեթանոսականաց եւ հրեականաց տաւնից. սրբեալ եւ լիալ տաւնիցս Տեառն տաւն, եւ ժողովոց ժողով։ Որպէս եւ Գրիգորի Աստուածաբանի հաճոյ թուեցաւ ասել. վասն այնորիկ եւ հրամայեցին մեզ հարքն՝ մի տաւնել ի լրմունս եբրայեցւոցն, այղ յինչ աւուրց շաբաթուն դիպեսցի չորեքտասան լուսնի, պահել զշաբաթն զի երթիցէ հասցէ ի կիւրակէն Յարութիւնն Տեառն, եւ լցցէ զխորհուրդն, եւ ի շաբաթու չարչարանացն պահեսցէ։ Վասն /25b/ այնորիկ եւ պասքայ կոչեցին, որ թարգմանի չարչարանք. եւ եթե կիւրակէ դիպեսցի աւրն չորեքտասաներորդին լուսնոյ, անցանէ, զի մի՛ տաւնե(ս)ցուք ընդ հրեիցն, այղ երթիցէ հասցէ ի միւս շաբաթն. եւ ոչ ինչ դանդաղելի եւ երկմտելի է առնել զվեց աւրն աւելի, այղ պահել. քանզի յուսացեալ վստահէ եթե ի շաբաթուն լնու զխորհուրդ չարչարանացն, եւ ի կիւրակէն զյարութեանն։ Եւ եթե դիպեսցի չորեքտասան աւրն լուսնի ի շաբաթուն, անցանէ աւուրբ միով, զի մի՛ տաւնեսցի ընդ հրեին. եւ փոխանակեսցէ կիւրակէ սուտ ընդ ճշմարիտ կիւրակեին. որպէս եւ պողիանոսքն ժպրհին առնել, այղ զի կացցէ շաբան շաբաթ, եւ ոչ որպէս հրեայքն առնեն՝ շաբաթ փոխանակեալ գաւղաւնի եւ կամ որպէս պողիանոսքն զկիւրակէն։ Այղ եկեղեցի Աստուծոյ ոչ փոխանակէ կիւրակէ ընդ կիւրակեի եւ ոչ շաբաթ ընդ շաբաթու, այղ յետ ճշմարիտ շաբաթուն եկեսցէ աւր մեծ Յարութեանն։ Արդ մի՛ պատրեսցուք ճարտարութեամբ արուեստին Իրոնի. զի եթե քննեսցուք, ոչինչ ի նորայն գտանի ճշմարիտ. թողում ասել զընդ նզովիւքն լինել. այղ եւ ըստ արուեստին իսկ գործ ձեւացումն ըստ մտահաճութեան իւրոյ եւ ոչ ըստ ճշմարտութեան. քանզի ի ժամանակագրութեան իւրում ՐՇ ասէ ի ծննդեանն Փրկչին. եւ աւրինակ առնու զչափս տապանին վկայութիւն, ի հինգ կանգնոյ եւ ի կիսոյ լիալ. եւ այս զի՞նչ նմանութիւն իցէ արկեղ եւ ժամանակաց. եւ կամ զի՞նչ նմանութիւն իցէ երեքտասանաւրեայ զլուսին ասել յաւուր ստեղծման իւրոյ. մինչ ամենայն արարածք կատարեալ եւ լի ստեղծան, ընդէ՞ր լուսինդ լինէր թերի եւ կիսակատար։ Քան/26a/զի գիտեմք կատարեալ զբանջարս ստեղծեալ, եւ կատարեալ զանասունս, զի առժամայն իբրեւ լինիցին, գտցի առաջի նոցա հունձք պատրաստականք առ ի դարման կերակրոյ նոցա. որպէս զի եւ որ այժմս ծնանին, ի նախախնամութենէն Աստուծոյ գտանի կաթն ի ստինս մարց իւրեանց պատրաստական, որպէս եւ ի սկզբանցն ծառքն կատարեալք եւ պտղալիցք առ ի կերակուր մարդոյն. որպէս եւ աստուածային բարբառն վկայէ յասելն թե՝ Բղխեսցէ երկիր զբանջար խոտոյ, եւ զծառ պտղաբեր, որոյ սերմն իւր ի նմին։ Արդ եթե ամենայն արարածք լի ու լի ստեղծան, ապա եւ ոչ լուսինն թերի եւ կիսակատար, այղ անիւ բոլորակութեանն լիութեամբ լուսոյ կատարեալ։ Բայց Իրոն ոչ ճշմարտութեամբ խաւսեցաւ. եւ բանք նորա ոչ են հաւատարիմք. եւ զի՞նչ վկայութիւն իցէ զուգումն լրման եւ վերադրի՝ երեքտասանաւրեայ լիութեան լուսնի. զի այղ եւս մետասան լրմունք եւ իւրեանց վերադիրքն ոչինչ խորհուրդ լինելութեան ումեք բերին։ Եւ զի՞նչ նմանութիւն իցէ թիւ երեքտասան շրջառութեան լուսնականաց զարեգակնայնեաւքն աւուրցն լինելութեան. վասն զի եւ ոչ երեսնեակ, եւ ոչ վաթսնեակ թիւք լուսնի՝ խորհուրդ լինելութեան ումեք բերին։ Արդ ի մէջ երկուց վատթարաց պատեհագոյն զԵրմոգենի ասացեալսն համարին քան զԻրոնի. թեպէտ եւ ի ճշմարտութենէ երկոքեան վրիպեալք։ Եւ ասէ Երմոգենէս այսպէս, թե Միաւրեայ ստեղծաւ լուսին, վասն զի մի աւր իսկ էր լինելութեանն. եւ զոյգ ընդ արեգական ստեղծաւ ի միում տեղի ի միջոց երկնի ծագման կողմանէ. որպէս եւ այժմ յորժամ երթայ դիպի լուսին արեգական՝ առա/26b/ջին աւր անուանի լուսնի։ Արդ թեպէտ եւ սխալ է եւ սա, սակայն նմանագոյն պատեհեցուցեալ քան զԻրոնին։ Բայց մեք յերկուցունցդ զատ լիցուք. իսկ Իրոն իբր այնչափ ճարտար քան զամենեսեան զինքն վարկաւ, ընդէ՞ր եւ ընկալաւ իսկ զհինգհարիւրակն կարգեալ ի յԷասայ. հի՞մ ինքն ոչ եգիտ, այղ աւրինակ. նա ուրեմն ոչ ոք կարէ դնել այղ հիմն քան զՇ եդեալ ի յԷասայ։ Արդ որոյ գործ շինածի ի վերայ հիմանս այսորիկ շինի, նիւթ ծախողական վերջնեաւն փորձեսցէ տաժանելեաւն եւ երկայնագունիւն, որ ոչինչ համարի զճարտարութիւն արտաքոյ ճշմարտութեան։ Եւ զի՞նչ պարտ է մեզ զԻրոնին պատմել, եւ կամ ընդդիմանալ նմա, այղ զնորայն ի նորայսն թողցուք աշակերտս հաւանեալս. եւ մեք տաւնեսցուք մի աշխարհապէս, այղ աստուածաբար, մի երկրաւորաւրէն, այղ գերաշխարհիկ. մի զհանդերձելոյ ստուերականն, այղ զճշմարիտն, եւ որ ինչ յաղագս մերն, մանաւանդ որ Տեառնն է, հետեւելով սրբոց հարցն, զի մի լիցուք ընդ նզովիւք նոցա. մի՛ տաւնեսցուք յերկոտասաներորդում ամսեան յառաջ քան զհասարակել տունջեան եւ գիշերոյ, այղ յամսեանն առաջնում տաւնեսցուք. քանզի յամսեանն առաջնում չարչարեցաւ Քրիստոս զկնի հասարակելոյ տունջեան եւ գիշերոյ որպէս եւ ի սկզբանցն ստեղծաւ մարդն առաջին զկնի հասարակելոյ տունջեան եւ գիշերոյ. յամսեանն առաջնում ել յԵգիպտոսէ. փրկեցաւ ի Փարաւովնէ, ազատեցաւ ի կաւոյն գործոյ. ի նմին աւուր եւ /27a/ մեք փրկեցաք յաներեւոյթ բռնաւորէն եւ ի դառն գործաւորաց նորին զաւրաց, եւ ազատեցաք ի կաւոյն մեղաց չարչարանաւք փրկչին. եւ մի՛ տաւնեսցուք ընդ տիրասպան ազգին հրեից, զի մի լիցուք հաղորդ մեղաց նոցա, եւ կրիչ նզովից. եւ մի տաւնեսցուք ի երեքտասան լուսնի, զի մի՛ ընդ տգէտս եւ ընդ աւրինազանցս համարեսցուք, եւ արտաքոյ փակելոցն եղիցուք, լսելով Զոչ գիտեմն զձեզ. եւ մի՛ փոխեսցուք զսահմանս հարցն. եւ մի՛ ընկալցուք զչորեքտասան լուսնի ի հինգ ապրեղի, այղ զկարգեալն ի սրբոց հարցն. եւ մի՛ դիցուք այղ լրումն գլուխ բոլորի, բայց զհրամայեալն ի Տեառնէ զչորեքտասան նիսան եւ զայղոց ազգաց որ նմայն հանդիպին։ Բայց Էասանք որ զԳ նիսան կարգեցին գլուխ բոլորի, եւ ոչ աղարտեցին զառաջինն. բայց զի տոմարն Անդրեասեան երկերիւր ամացն յերիսն նիսան սպառեցաւ. եւ սկիզբն հինգհարիւրեկին ի երեք նիսան եղեւ. վասն այնորիկ եդ ի գլուխ բոլորի. ոչ ի սկզբանէ ելիցն եւ խաչելութեան, այղ նմին իսկ հինգհարիւրեակ բոլորրին. բայց խոստովանեցին գլուխ բոլորի զչորեքտասան նիսան, զհրամայեալն ի տեառնէ, որում եւ մեք հետեւեսցուք։

Եւ արդ զի՞նչ եւս պակասիցէ այսուհետեւ, եթե ոչ յայտնել կարգաւորութեամբ զտոմար իւրաքանչիւր ազգաց, սկիզբն արարեալ առաջի կարգել զտոմար ազգին եբրայեցւոց, զի նա իսկ է գլուխ եւ աւրինակ ամենայն ազգաց։ Արդ քանզի տուչութիւն եկեղեցւոյ ուսուցանէ պահել ամի ամի զաւր բաղարջակերացն. եւ յորժամ դիպի չորեքտասան լուսնի ի չորս աւելեացն մինչեւ ի քսան եւ ութերորդն, այսինքն է ապրելի պահեմք եւ առնեմք զատիկ։ Իսկ եթե չորս աւելեացն է, անդրէն յադ/27b/արս ամիս կոյս կատարիցի երկոտասան թիւք լուսնոյ, միւս եւս այղ ամիս յաւելումք ի վերայ երկոտասան ամսոյն, որ անուանեալ կոչի նհանջեալ. զի յայն ամս քանզի պակաս գտանի թիւք ընթացից լուսնի քան զթիւս արեգական, այս այսպէս կազմեցաւ, զի նհանջեալ ամաւք լիցի, որպէսզի երթիցէ հասցէ թիւ ընթացից լուսնի թուոյ ընթացից արեգական, զի եթե այս այսպէս ոչ լինէր, դիպեին երբեք երբեք երկու զատիկք ի միում ամի, այղ նհանջեալ ամիսքն ձգեսցեն ածցեն զմեզ։ Զի միշտ յետ հասարակելոյ տունջեան եւ գիշերւոյ արասցուք զզատիկն. քանզի նոքաւք հասանիմք յամիսն առաջին. եւ զայն պարտ եւ պատշաճ է յաւելլով ի հարկէ. քանզի զաւրինակ եւ զնմանութիւն յառաջնում ամսեանն հրամայէր առնել ի հնումն։ Զի չէ իշխանութիւն եկեղեցւոյ յերկոտասաներորդում ամսեանն առնել զզատիկն. որպէս եւ աստուածայինն առաքեալ ասէ թե՝ Առաջինքն անցին, եւ ամենայն ինչ վերստին նորոգեցաւ Քրիստոսիւ։ Եւ արդ այսուհետեւ ամի ամի զնոյն տրտմութիւն զոր սդեցան առաքեալքն, պահաւք զգեցցուք եւ մեք. եւ ի յարութեան միածնին ուրախ լիցուք, հաղորդելով մարմնոյ եւ արեան ճշմարիտ գառինն, որ է հացն երկնաւոր։ Եւ վասն այսորիկ ի հարկէ ամի ամի առնէ եկեղեցի զզատիկ բաղարջակերացն. զի հաստատեալ կացցէ յիշատակ չարչարանաց Փրկչին. եւ քանզի չեն տեղեակ բազումք թուոց, մանաւանդ շինականք, եւ վարդապետութիւն Տեառն մերոյ տարածեցաւ կալաւ զաշխարհ ամենայն, վասն այնորիկ հինգ հարիւր երեսուն եւ երկուց ամաց միանգամայն համարեաց /28a/ ըստ թուոյ Աղեքսանդրացւոցն ի ՊԻԸ ամէն մինչեւ յամն ՌՅԿ, այնոցիկ որոց կացցեն յաշխարհի, կազմեցի եւ Աննանիայ որդի Յովհաննիսի Շիրակայնոյ եւ դրոշմեցի առանձինն զբնաւ մի մի ամ ՇԼԲ, ԻԸ կանոն, որովք զամենայն համարն բովանդակեցի ՇԼԲ կարգ, եւ զատի մեկնեցի զմի մի կարգ առ մի մի տարի։