Անձրեւոտ օրեր

ԴԱԳԱՂԱԳՈՐԾ ՄԸ ՈՐՊԷՍ ՄԵՌԵԼՆԵՐՈՒ ՀԱՄԱՐԱՏՈՒ

Դոռինի, հաւատարիմ յաճախորդս, ըսաւ.

—Բասգալին կ՚երթա՞ք։

—Ո՛չ, ըսի, ինչո՞ւ։

—Ձեր նմոյշներուն մէջ տեսայ դագաղի վերաբերեալ առարկաներ.

—Այո՛, ըսի, ունիմ դագաղի կանթեր եւ խաչեր։

—Բասգալին գացէք, ըսաւ, Բասգալին։

—Դագաղ շատ կը շինէ՞։

—Գրեթէ քաղաքին բոլոր դագաղները։ Եղբայրը քաղաքապետարանին անդենականի արձանագրութիւններու գրասենեակին պաշտօնեան է։ Հեռաձայնով ապսպրանքները անմիջապէս իր եղբօրը կ՚անցընէ։

—Ըսել է տասնըհինգ ատաղձագործներուն վրայ միայն Բասգա՞լը իրաւունք ունի դագաղ շինելու։

—Է՜, անանկ է, ըսաւ Դոռինի ինքնիր վրայ ծալլուելով։ Հազիւ տասնէն մէկը կամ երկուքը կ՚իյնայ ուրիշներու վրայ, քանի որ եղբայրը մէջէն է։

Այս իմանալով՝ պայուսակս ժողվեցի ու գացի Բասգալի գործատեղին որ քաղաքին ետեւի փողոցներէն մէկուն մէջ էր։ Քանի մը անգամ անցայ֊դարձայ, բայց անկարելի եղաւ զայն գտնել։ Հարաւի խանձող արեւն է թէ մեծակայլակ անձրեւներն են պատճառը, չեմ գիտեր, բոլոր փողոցներուն անունները կիսովին, նոյնիսկ շատ անգամ ամբողջովին աւրուած ըլլալով՝ անընթեռնելի էին։ Ստիպուեցայ կառքը կեցնել ու հարցնել առաջին հանդիպողին.

—Գիտէ՞ք թէ ո՞ւր է ատաղձագործ Բասգալին փողոցը, Գերեզմաննոց փողոցը։

Այո՛, ինչքան ալ զարմանալի թուի, այսպէս էր դագաղագործին փողոցին անունը։ Շատ չփնտռեցի այս տարօրինակ անուանումին պատճառը, նպատակս աւելի քան երբեք դագաղի պիտոյքներ ծախել ըլլալով։ Եւ արդէն անցորդը ինքն իր վրայ շրջան մը ըրած՝ փութկոտութեամբ հարցումիս կը պատասխանէր։

—Ահա այս է, ըսաւ, հարաւցիի երգեցիկ շեշտովը, սա վարի ձախ փողոցը կը մտնէք, յետոյ կ՚առնէք աջ թեւի առաջին փողոցը։

Վայրկեանէ մը Բասգալին արհեստանոցին առջեւն էի, պտղատու ծառերով բակի մը մէջ։ Կեռասենիներն ու դեղձիները իրենց ծաղկայեռ վերարկուներուն տակ կ՚երազէին քաղցրահամ պտուղներուն՝ որոնք կ՚արտօրային դուրս գալու եւ լողալու համատարած կենսարար արեւին ծովուն մէջ ու գինովնալու համար իրիկուան սիւգերուն փայփայանքներէն։

—Բարի լոյս, Պարոն Բասգալ, ըսի ներս մտնելով, Պարոն Դոռինիի կողմէն կուգամ։ Ըսաւ որ դագաղ կը շինէք, բայց իմ տեսածս, ի՞նչ գիտնամ, բնաւ մեռելներու հետ գործ չունի, աւելի՝ գեղեցիկ մահճակալներ կը տեսնեմ, ապրողներուն կարճ քունին համար։

Պարոն Բասգալ ժպիտ մը ունեցաւ երիտասարդ մարդու իր ամբողջ դէմքին վրայ։

—Գիտեմ թէ պիտի զարմանաք, բայց պիտի ըսեմ։ Ես այս տկարութիւնը ունիմ, միտքէս անցածը կ՚ըսեմ, չեմ կրնար ինծի պահել։ Պարոն Դոռինին իրաւունք ունի։ Կ՚ըսէ որ ամէն միտքէս անցածը չ՚ըսեմ, բայց ի՞նչ ընել, ես ասանկ եմ։ Երբ ինծի ըսաւ որ դագաղ կը շինէք, ես անմիջապէս երեւակայեցի ծեր մարդ մը, որ շատ աւելի մօտ է դագաղներուն քան թէ մահճակալներուն։

—Է՜հ, ըսաւ, ապրելու համար ամէն բան պէտք է ընել, վերջ ի վերջոյ մեռելներն ալ իրենց իրաւունքները ունին։

—Արդէն, ըսի ցած ձայնով, ապրիլն ալ մեռնելու պատրաստուիլ է, այսպէս կամ այնպէս։ Ամէն պարագայի, շարունակեցի ձայնս բարձրացնելով, ես շատ աղուոր կանթեր եւ խաչեր ունիմ, արծաթազօծ եւ ոսկեզօծ։ Կանթերը կը ներկայացնեն որթատունկի լայն տերեւներ, իսկ խաչերը՝ արուեստի ճշմարիտ գործեր։ Վան Տիքի խաչելութեան պէս։ Կան նաեւ առանց Քրիստոսի խաչեր։

—Պէտք չունիմ հիմա, յարեց Պրն. Բասգալ, եղանակը անցած է։

—Ի՞նչ, մեռելին ալ եղանակը կ՚ըլլայ եղեր, կեռա՞ս է աս թէ տանձ։

—Ամէն բան իր եղանակը ունի, պատասխանեց Պրն. Բասգալ։ Փորձառութիւնը ցոյց կուտայ թէ մարդիկ աւելի աշնան եւ ձմրան եղանակներուն կը մեռնին, տերեւներուն հետ։ Ապրիլ եկաւ՝ մահը կ՚անհետանայ։

—Հոգ չէ, հարկաւ քանի մը հատ պիտի գրենք, գոնէ իբրեւ նմոյշ։ Գրե՞մ, ըսի մատիտիս ծայրը տանելով ապսպրանքներու տետրակին զոր արդէն բացեր էի սեղանին վրայ ու ճերմակ թուղթին վերեւը նշանակեցի Պրն. Բասգալին անունը, դագաղագործ, Գերեզմաննոց փողոց…

—Թիւ մէկ, աւելցուց Պրն. Բասգալ, ու իսկոյն խօսքը ետ առնելով, բայց մի՛ գրէք, ըսաւ, այս անգամ պէտք չունիմ, գալ անգամուն։ Հասցէնիդ կը ձգէք, ես ձեզի կը գրեմ։

Բայց ես ծրարէն հաներ էի նմոյշները ու կը շարէի սեղանին վրայ զոր նախապէս մաքրեր էի փայտի փոշիէն ու տաշեղներէն։ Պրն. Բասգալ զմայլած անոնց տեսքէն, աչքերը պիշ—պիշ յառեց, մինչդեռ ձեռքը երկարելով կը սկսէր գգուել կանթերն ու խաչելութիւնները։

—Ես վստահ եմ, որ այսքան աղուորը չունիք։ Քանի՞ հատ գրեմ։

—Ո՛չ, ո՛չ, աղաղակեց ձեռքը կարծես կրակէն ետ քաշելով։ Ես միշտ պահեստս կ՚ընեմ եղանակէն անմիջապէս ետքը, որպէսզի ատենին ամէն բան պատրաստ ըլլայ։

Այն ատեն Պրն. Բասգալ ձեռքէս բռնեց ու զիս առաջնորդեց արհեստանոցի քովի պահեստի բաժինը։ Երեք աշխատաւորները առանց աշխատանքնին դադրեցնելու կը հետեւէին մեր խօսակցութեան։ Պրն. Բասգալ ուղղակի գնաց դէպի երկու խոշոր սնտուկները, զանոնք բացաւ ու հպարտ՝ երեսիս նայելով ըսաւ.

—Կը տեսնէ՞ք, երկու հարիւր հատ կայ։

Ապշեցայ այդ քանակութեան առջեւ։ Երկու հարիւր մեռել, այս փոքրիկ քաղաքին մէջ։ Երբ զարմանքս յայտնեցի, Պրն. Բասգալ ճշդեց.

—Անշուշտ շրջակայ գիւղերով միասին։ Եւ յետոյ, քանի մը հատ աւելի է։ Միշտ քանի մը հատ աւելի կ՚ապսպրեմ, կոտրած եւ այլն կ՚ըլլայ։ Բուն թիւը հարիւր ութսուն է, երբեմն քիչ մը աւելի, երբեմն քիչ մը պակաս։ Շատ շատ հարիւր ութսունը հինգ կամ հարիւր եօթանասունը ութը։ Կլոր հաշիւով հարիւր ութսուն մեռել։

—Բայց ինչպէ՞ս կրնաք այսպէս հաստատել։

—Փորձառութիւնը ցոյց կուտայ որ, ըսաւ Պրն. Բասգալ օդերեւութաբանի մը անայլայլ շեշտովը, ի հարկէ առանց հաշուելու բացառիկ տարիները եւ բացառութիւնը օրէնքէ դուրս ըլլալով, այս թիւը անփոփոխ է։

Յետոյ ցուցուց ամբարած տախտակները. Պզտիկ քանակութեամբ ընկուզենիի եւ կաղնիի փայտ, իսկ դուրսը՝ արեւին տակ կը չորնար եղեւնիի տախտակներու բարձր դէզ մը։

—Այս ձեր կանթերը, ըսի, Պրն. Բասգալ, եղեւնիի հասարակ տախտակէ դագաղներու համար են, ընկուզենիին չեն յարմարիր։ Նայեցէք, ձեր կանթերը պարզապէս թիթեղէ են, դիւրաթեք, վրձինով ծեփուած ջնարակով մը, որ կեցած տեղը կը թափի։ Կատակ չէ, ննջեցեալ մը այդ տեսակ կանթերով իր յաւիտենական տունը տանիլ։ Երեւակայեցէք որ անոնք կէս ճամբան ծալ ծալ ըլլան ու դագաղը տանողներուն ձեռքերէն իյնայ։ Կրնա՞ք ձեր երեւակայութեան առջեւ բերել գայթակղութիւնը, քանի մը գամերով գամուած կափարիչը մէկ դի, մեռելը գլորելով երթայ ճամբուն եզերքը, իսկ դագաղը բերանաբաց, պարապ, ճամբուն ճիշդ մէջտեղը, ահուսարսափի մատնելով յուղարկաւորներու թափօրը։ Կը կարծէ՞ք, որ ա՛լ մարդ կը մօտենայ ձեր արհեստանոցին։ Եւ յետոյ, խօսքը մէջերնիս, կ՚արժէ՞ քանի մը ֆրանքի խնայողութեան համար աւելի մեծ վնասներու ենթարկուիլ։

Պրն. Բասգալ զուարճացող խնդուքով մը ընդունեց կրակոտ ճառս։

—Իհարկէ, ըսաւ, դուք ձեր արհեստը կ՚ընէք, բայց իրականին մէջ չէք գիտեր թէ կանթերը պարզապէս իբրեւ զարդ կը ծառայեն։ Դագաղը ուսերու վրայ կ՚առնեն։

Դագաղագործը պահ մը կարծեց յաղթանակը տարած ըլլալ, առանց հաշուի առնելու սակայն թէ կեանքի պայքարին մէջ մարդ էակը զէնքերու ինչպիսի պահեստ մը կրնայ ունենալ։ Ուստի, հազիւ թէ նախադասութիւնը աւարտած էր, իսկոյն պատասխանեցի իրեն.

—Գիտե՜մ, գիտե՜մ, բայց չէ՞ որ գոնէ գետնէն ուսերուն վրայ վերցնելու համար կանթերը բանի մը կը ծառայեն։

Պրն. Բասգալ այս անգամ զինաթափ եղած էր, այնուհանդերձ ելքի ճամբայ մը կը փնտռէր տակաւին։

—Այդ ձեր կանթերը, ըսաւ, հարուստի դագաղի համար են, քանի՞ հարուստ կը մեռնի որ հարիւր ութսունի վրայ։

—Բայց կը մեռնին չէ՞, հարուստներն ալ կը մեռնին։ Վերջ ի վերջոյ հարուստ թէ աղքատ, ամէնքս ալ պիտի մեռնինք։ Մարդը հողէն եկած է եւ հողին պիտի վերադառնայ։ Ուզէ չուզէ։ Ի հարկէ աղքատները շատ շատ աւելի են հարուստներէն, բայց գոնէ տասը հատ մը կը մեռնի հարիւր ութսունին վրայ։ Գրե՞նք տասը զոյգ։

—Հազիւ հազ, քրթմնջաց դագաղագործը, միայն թէ այստեղի հարուստները Ավինիոնէն բերել կուտան իրենց դագաղները։

—Որովհետեւ դուք աղուոր ապրանք չէք ներկայացներ իրենց։ Պապական քաղաք մը ըլլալուն համար Ավինիոնը, դագաղաշինութիւնը մենաշնորհ մը չէ ըրած իրեն։ Անցած են այն ժամանակները, ուր Պապերը ասանկ ըսեր, անանկ ըսեր են ըսելով մեռելներուն թիւը ան ձեր ըսած բացառիկ տարիներու մեռելներուն թիւին կը հասցնէին։ Հաւատացէք, Պրն. Բասգալ, եթէ այս տեղի հարուստները տեսնեն իմ խաղողի տերեւի ձեւ ոսկեզօծ կանթերս եւ Վան Տիքեան խաչերս, տեղն ու տեղը մեռնելու բուռն փափաք պիտի ունենան, նոյնիսկ առանց մեռնելու եղանակին սպասելու, պարզապէս այս գլուխ֊գործոց խաչերովս թաղուելու հաճոյքը ունենալու համար։

—Արդէն, ըսաւ խօսակիցս խօսքերէս յափշտակուած, արդէն հարուստները մեռնելու եղանակ չունին։ Ամառ թէ ձմեռ, միեւնոյնն է, մասնաւոր նախասիրութիւն մը չունին, բայց եւ այնպէս աւելի կ՚ուզեն ամառը մեռնիլ քան թէ ձմեռը, աղքատներուն չխառնուելու համար։

—Ուրեմն, կը տեսնէ՞ք։ Ամիսէ մը ամառ է։

—Լա՛ւ, գրեցէք, ըսաւ Պրն. Բասգալ՝ համակերպած։

Երբ ապսպրանքը գրեցի, դագաղագործը ծիծաղեցաւ։ Բայց այդ ծիծաղին մէջ կար նաեւ ծաղր։

—Տասը խաչ, այո՛, ըսաւ, իսկ տասը խաչին դէմ քառասուն կանթ, քանի որ մէկ դագաղին համար չորս կանթ պէտք է։

Ու կորսուած հողը ետ գրաւող զօրավարի այս գոհացումը արտայայտելէ վերջ, ան, այս անգամ, աւելի բարեկամացած, ինծի մօտեցաւ եւ հարցուց.

—Աղուոր կտաւ ալ ունի՞ք։

—Ի՜նչ կտաւ, կտա՞ւ ալ հարկաւոր է դագաղին համար։

—Անշուշտ, զարմացաւ դագաղագործը տգիտութենէս, կակուղ կտաւ, ֆլանելի կտաւ, փափուկ, դագաղին ներսի պատերը ծածկելու համար։

—Որպէսզի, աղաղակեցի, չկարենալով զսպել զարմանքս, որպէսզի մեռելներուն միսերը չցաւի՞ն։ Կը տեսնէ՞ք, Պրն. Բասգալ մարդ ամէն օր նոր բան մը կը սորվի։

Դագաղագործը, որ ինծի այնքան բաներ սորվեցուց, վերջին խօսքերուս վրայ թեթեւսոլիկ խնդուք մը փրցուց ու նետեց ուրագի եւ սղոցի խառն աղմուկին մէջ, մինչդեռ ես կը կապէի ծրարս ու կը պատրաստուէի հեռանալ, մտովին հաշիւ ընելով թէ մեռելները ինծի ինչքան դրամ վաստկցուցած էին, ցարդ այնքան սուղի նստելէ վերջ։